آلودگی‌هایی که از حومه شهر به تهران می‌ریزد

جامعه > محیط زیست  - سال ۱۳۴۶ هیات دولت مصوبه‌ای را به وزارت صنایع ابلاغ کرد که ساخت صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری از تهران ممنوع شود؛ قانونی که اجرا نشد ایمان مشعل‌چیان: قرار گرفتن در آستانه فصل سرما جدای از نگرانی‌هایی که همواره با خود به واسطه تأمین انرژی گرمایی به همراه داشته در این سال‌ها سوغات دیگری نیز با خود آورده است. در سال‌های اخیر گسترش پدیده وارونگی هوا در تهران بارها کار را به تعطیلی‌های چند روزه کشانده و بر آمار تعداد اموات تهران افزوده تا آنجا که در صدر اخبار رسانه‌ها خبر کوچ کلاغ‌ها در دی‌ماه سال گذشته جاخوش کرد. کلاغ‌ها از تهران رفتند تا فشارها بر دارندگان خودرو برای دریافت مجوزهای محیط‌زیستی افزایش یابد. قفل‌های زردرنگ نیروی‌های راهنمایی و رانندگی گردن‌آویز چرخ خودروها شد تا همچنان این مردم باشند که برای پاکی هوای شهرشان نخستین قربانیان باشند. اما در این میان کسی به چرخ‌های صنایع آلاینده‌ در شرق و غرب و جنوب تهران قفل زردرنگ نزد.

"کلاغ‌ها از تهران رفتند تا فشارها بر دارندگان خودرو برای دریافت مجوزهای محیط‌زیستی افزایش یابد"کارخانه بزرگ خودروسازی و تهیه رنگ در غرب تهران و صنایع کوچک در شرق از دو طرف تهران را منگنه کردند و حتی در روزهای اوج آلودگی که همه جا به تعطیلی کشیده شد، آنها حتی یک روز هم کارخانه‌شان را تعطیل نکردند. اما داستان روزهای دودآلود تهران در سال‌های اخیر، سالیانی دورتر، در دفتر هیات دولت وقت نوشته ‌شد. سال ۱۳۴۶ هیات دولت مصوبه‌ای را برای اجرا به وزارت صنایع ابلاغ می‌کند که به موجب آن ساخت و توسعه صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری از شهر تهران ممنوع می‌شود. دولت تصویب می‌کند اما اجرای آن به دلایل متعدد به ثمر نمی‌نشیند و این می‌شود آغاز داستان شکل‌گیری صنایع بزرگ و کوچک در اطراف تهران. غرب؛ عامل آلودگی هواگسترش کارخانه‌های کوچک و بزرگ در غرب تهران سابقه‌ای چندین ساله دارد.

غرب تهران پیش از قانون مصوب سال ۴۶ کارخانه‌های بزرگ خودروسازی نظیر ایران‌خودرو (ایران ناسیونال سابق) را در خود جای داده بود اما روند توسعه کارخانه‌ها بعد از این مصوبه نیز تغییری پیدا نکرد. محمد‌باقر صدوق، کارشناس محیط‌زیست درباره اعمال قانون شعاع ۱۲۰ کیلومتری استان تهران توسط وزارت صنایع می‌گوید: «در سال ۷۷، اختیارات این موضوع به کمیسیون زیربنایی تفویض اختبار شد. این کمیسیون در حال حاضر می‌تواند اجازه ساخت و ساز در داخل این شعاع را بدهد. این امر یک عامل بازدارنده بسیار مهم برای تراکم صنایع در اطراف شهر تهران است. برای اصفهان، طبق مصوبات سال گذشته، یا برای شهر اراک هم فاصله‌های قانونی لحاظ شده است.

"قفل‌های زردرنگ نیروی‌های راهنمایی و رانندگی گردن‌آویز چرخ خودروها شد تا همچنان این مردم باشند که برای پاکی هوای شهرشان نخستین قربانیان باشند"این امر در سفرهای استانی رئیس‌جمهور به شکل تشویقی اعلام شده است و چنانچه کارخانه‌ای به شعاع ۳۰ کیلومتری خارج از شهر برود، چندین سال از پرداخت مالیات معاف است. ولی برای استان تهران به این شکل نیست.» او در ادامه می‌گوید: «مثلاً یک کارخانه با تولیدات استراتژیک و استقرار نیروهای متخصص در تهران، ضرورت دارد که در تهران باشد. بعضی از واحدهای صنعتی هم از تکنولوژی‌های جدید استفاده می‌کنند و سرمایه‌گذار خارجی دارد که ترجیح می‌دهد در نزدیکی تهران باشد. از ما هم برای صدور این مجوز نظر می‌خواهند. هرچند در بعضی از موارد که صنایع آلودگی دارند، ما مخالفت می‌کنیم ولی اگر آلودگی در کار نباشد، مشکلی نیست.» داریوش گل‌علیزاده، معاون سابق محیط زیست استان تهران در این باره گفته است: «صدور مجوز از سوی سازمان صنایع و معادن برای این دسته از واحدهایی که مشکل استقرار در شعاع را دارند، به نوعی ایجاد حق کرده است.» اما ماجرا به این شکل ختم نمی‌شود.

صنایع آلاینده در غرب تهران بارها با اخطارهای سازمان محیط‌زیست همراه بوده‌اند. ایران‌خودرو آن قدر بر تخریب محیط‌زیست پافشاری کرد که پرونده آن توسط محیط‌زیست به دادگاه کشیده شد و دادگاه حکم اخراج تعدادی از واحدهای این غول خودروسازی ایرانی را به بیرون شعاع ۱۲۰ کیلومتری تهران صادر کرد. رأی‌ای که باز هم ایران‌خودرو آن را جدی نگرفت و هنوز واحد ریخته‌گری خود را به خارج از شهر منتقل نکرده است. دکتر برهان ریاضی، عضو هئیت علمی واحد علوم و تحقیقات دانشگاه آزاد اسلامی دلیل پایبند نبودن واحدهای صنعتی به قوانین را در جای دیگر جست‌وجو می‌کند: «سازمان حفاظت از محیط‌زیست بسیار ضعیفی داریم. سال‌هاست دولت آن را به عنوان یک دکور حفظ می‌کند.

"اما در این میان کسی به چرخ‌های صنایع آلاینده‌ در شرق و غرب و جنوب تهران قفل زردرنگ نزد"این سازمان اقتدار ندارد و دولت هم چندان تمایلی به آن نشان نمی‌دهد. این اخطارها ظاهری‌ است.» حضور صنایع در غرب تهران و اهمیت آن در آلودگی هوا زمانی اهمیت دو چندان پیدا می‌کند که بدانیم جهت وزش باد در بیشتر مواقع از غرب به شرق است. در چنین شرایطی تأثیر مستقیم آلودگی هوای کارخانه‌های غرب تهران ممکن است در محیط اطراف چندان به نظر نرسد اما حمل این آلودگی‌ها به وسیله باد به مرکز و شمال‌شرقی که توسط کوه‌ها مسدود شده است، هوای تهران را به شدت تحت تأثیر قرار می‌دهد. علاوه بر این آتش‌سوزی‌های دائمی واحدهای تولید رنگ، دارو، تولید لاستیک خودرو و مواد شیمیایی در این محدوده از شهر خطری جدی محسوب می‌شود. این آتش‌سوزی‌ها که از قضا در روزهای سرد سال نیز افزایش می‌باید با افزایش مونواکسیدکربن و گازهای سمی به شدت روی هوای تهران تأثیرگذارند.

اما در این میان دکتر اسماعیل کهرم، کارشناس محیط‌زیست با تأیید آلودگی هوای تهران با بادهای غربی-شرقی روی نقطه حساس دیگری انگشت می‌گذارد. او زمان آغاز شکستن قرق شعاع ۱۲۰ کیلومتری استان تهران در زمان دولت نهم می‌داند: «یکی از دلایل اصلی تصویب این قانون-که قانون بسیار مترقی و خوبی است- تمرکززدایی از تهران و جلوگیری از آلودگی بیشتر هوای تهران بود اما متأسفانه دولت نهم با ساخت یک کارخانه توربین‌سازی در اطراف کرج این قانون را زیر پا گذاشت. حالا وزارتخانه نفت و نیرو و حتی ارتش هم می‌تواند مدعی شود و ساخت و ساز را شروع کند.» معاون محیط زیست استان تهران نیز سال گذشته با بیان این‌که ۷ هزار واحد صنعتی در تهران مشغول فعالیت هستند، گفت: «به جرأت می‌گویم که ۵ هزار واحد صنعتی در تهران مشکل استقرار در شعاع را دارند و از نظر محیط زیست فعالیت آن‌ها غیر‌مجاز است.» شرق؛ عامل آلودگی آبمشکل آلودگی آب تهران که مدتی ا‌ست صدر اخبار اجتماعی تهران را به خود اختصاص داده به واسطه حضور صنایع در شرق تهران به شدت تهدید می‌شود. خبرگزاری فارس، در گزارشی به صراحت نوشت حداقل آب شرق تهران با فاضلاب شهرک پردیس در ۱۸ کیلومتری شمال شرق تهران، که به رودخانه جاجرود می‌ریزد، آلوده می‌شود. آن‌طور که فارس گزارش می‌کند شهرک صنعتی خرمدشت در نزدیک رودخانه جاجرود نیز خود یکی از عوامل آلودگی آب تهران است.

"اما داستان روزهای دودآلود تهران در سال‌های اخیر، سالیانی دورتر، در دفتر هیات دولت وقت نوشته ‌شد"فارس با اشاره به واحدهای صنعتی این شهرک می‌نویسد: «هر یک از این واحدها پساب‌ها و پسماندهایی دارند. رو‌به‌روی یکی از این واحدها جوی آبی وجود دارد. آب این جوی بسیار سیاه است. داخل جوی آب انبوهی از براده‌های آهن و مواد پلاستیکی دیده می‌شود. از کناره‌های داخلی این جوی آب‌هایی بیرون می‌ریزد.

آبی زرد‌رنگ به آرامی داخل جوی ریخته می‌شود و این جوی در انتها به رودخانه جاجرود می‌رسد؛ رودخانه‌ای که آب آشامیدنی تهرانی‌ها را تأمین می‌کند.» در این میان اما آلودگی آبکاری‌ها در جاجرود از همه بیشتر است و البته خطرناک‌تر چون سیانور دارند. دکتر کهرم وجود فلزات سمی و سنگین را در رودخانه‌های شرق تهران عاملی بسیار تهدیدکننده قلمداد می‌کند و می‌گوید: «کروم، کبالت و جیوه از هر جای تهران وارد سیستم فاضلاب و آب شهری شود، می‌رود و در خاک جنوب شهر متوقف می‌شود. این یعنی محصولات کشاورزی جنوب شهر از سبزیجات تا میوه و خیار و گوجه بوته‌ای همه می‌توانند آلوده شوند.»  مسئولان محیط‌زیست می‌گویند ۱۵۰۰ تا ۱۶۰۰ واحد صنعتی در منطقه سیاه‌سنگ و جاجرود وجود دارد. مسئولان اداره محیط‌زیست استان تهران معتقدند اما از نظر سازمان صنایع و معادن استان تهران این واحدها مجاز هستند چون پروانه فعالیت دارند، حتی به عنوان واحد‌های نمونه کشوری نیز انتخاب شده‌اند اما برخلاف ضوابط ملاک عمل پروانه برای آن‌ها صادر شده است.  دکتر ریاضی درباره واحدهای صنعتی شرق تهران می‌گوید: «درشرق تهران اراضی طبیعی وجود داشت یعنی اجازه ساخت و ساز و سند به کسی داده نمی‌شد.

"سال ۱۳۴۶ هیات دولت مصوبه‌ای را برای اجرا به وزارت صنایع ابلاغ می‌کند که به موجب آن ساخت و توسعه صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری از شهر تهران ممنوع می‌شود"در واقع آن محدوده مصون مانده بود اما بعد از انقلاب با زیر پا گذاشتن قانون ممنوعیت توسعه صنایع در شعاع ۱۲۰ کیلومتری، شهرک‌های صنعتی متعددی آنجا شکل گرفت.» او در ادامه از ناتمام ماندن طرح کمربند سبز اطراف تهران انتقاد می‌کند و می‌گوید: «کمربند سبز اطراف تهران مانعی بود برای رشد بیشتر شهر. در عین حل از ورود غبارهای کویری نیز به شهر جلوگیری می‌کرد. این طرح می‌توانست توسعه صنایع اطراف تهران را نیز به خوبی مهار کند اما آن هم ناقص ماند.» جنوب؛ عامل آلودگی خاکهرچند جنوب تهران آن‌طور که شرق و غرب از حیث حضور واحدهای صنعتی در خطرند، تهدید نمی‌شود اما دو عامل اصلی خاک این محدوده را تحت‌الشعاع قرار داده است. پالایشگاه نفت تهران در جاده قدیم قم و جنوب بهشت زهرا (س) نخستین خطر محسوب می‌شود. از چند سال پیش بحث پالایشگاه تهران و آلودگی‌های ناشی از نشت نفت در این منطقه به عنوان اصلی‌ترین آلاینده زیست محیطی مطرح است و قرار بود مسئولان وزارتخانه برنامه‌ای اجرایی برای برون رفت از این وضعیت ارائه کنند.

اما این اتفاق که نیفتاد هیچ، چند روز پیش معاون محیط زیست انسانی سازمان محیط زیست از گسترده بودن آلودگی آب و خاک مناطق حاشیه پالایشگاه تهران بر اثر نشت نفت و احتمال جابه‌جایی اهالی اسماعیل آباد خبر داد. ۳۵۰ چاه در حال استخراج منابع نفتی از این محدوده هستند. بررسی‌های انجام شده در این خصوص نشان می‌دهد ۱۰ درصد آب برخی از این روستاها مانند روستای اسماعیل آباد آلوده به نفت است. پروفسور پرویز کردوانی، بنیانگذار مرکز تحقیقات مناطق کویری و بیابانی ایران و کارشناس محیط‌زیست درباره شرایط بد زیست‌محیطی در جنوب تهران به دومین عامل تهدید‌کننده محیط این محدوده اشاره می‌کند: «آبی که وارد شهرها می‌شود تنها به شکل فاضلاب از آن خارج می‌شود. در شرق تهران یکی رود «سرخه حصار» است که از مقابل کوه‌های بی‌بی شهربانو و شهرری می‌گذرد و به ورامین و ایستگاه بهرام می‌ریزد.

"دولت تصویب می‌کند اما اجرای آن به دلایل متعدد به ثمر نمی‌نشیند و این می‌شود آغاز داستان شکل‌گیری صنایع بزرگ و کوچک در اطراف تهران"این آب به شدت آلوده است و در تمام طول مسیر بو می‌دهد. یک رود هم فاضلاب مناطق مرکزی را جمع‌آوری می‌کند که به آن رود «فیروزآباد» می‌گویند. حجم رود آنقدر زیاد است که اگر انسانی به درون آن بیفتد، با جریان فاضلاب می‌رود. این فاضلاب به جنوب شهرری می‌رود که پر از زمین‌های سبزی است و همه ما آن سبزی را مصرف می‌کنیم!» این فاضلاب‌ها در سطح زیرزمین، به سمت جنوب شهر حرکت می‌کنند و زمین‌ها را در حوالی شهر ری، نواحی صالح آباد و محمد‌آباد، به ویژه ابتــدای دشت ورامیــن، به‌صورت باتلاقی درمی‌آورند. بالا آمدن آب‌های زیرزمینی و باتلاقی شدن این نواحی، مشکلات فراوانی برای کشاورزان و ساکنان روستاهای این نواحی به وجود آورده است.

احمد مهدوی، نماینده مجلس و عضو کمیسیون صنایع درباره شرایطی که صنایع حاشیه تهران برای محیط‌زیست درست کرده‌اند، می‌گوید: «اگر قانون رعایت نمی‌شود، خلاف است. زندگی در تهران مختل شده. این ظلم به تهران است. ظلم به سایر استان‌هاست که از تهران تمرکززدایی نمی‌شود.» مهدوی از عملکرد معاونت محیط‌زیست انتقاد می‌کند و می‌گوید: «این سازمان نیازمند یک آدم قوی در رأس آن است. امیدواریم با این آمد و شدها کار درست شود اما اداره محیط‌زیست اداره افراط و تفریط است.

"غرب؛ عامل آلودگی هواگسترش کارخانه‌های کوچک و بزرگ در غرب تهران سابقه‌ای چندین ساله دارد"اجازه بهره‌برداری از یک معدن در نوک یک کوه را نمی‌دهد آن وقت به این‌ها در تهران کاری ندارد.» هرچند او از توسعه صنایع در مدت اخیر اظهار بی‌اطلاعی می‌کند اما می‌گوید: «گزارشی به ما نرسیده بود. اگر گزارشی داشتیم حتماً اعمال قانون می‌کردیم. ناظر اجرای قانون مجلس است. اگر گزارش داشتیم آن را به عنوان تخلف از قانون به کمیسیون اصل نود ارجاع می‌دادیم و پیگیر آن می‌شدیم. حتماً این موضوع را در هیات رئیسه پیگیری خواهم کرد.» تهران از سه جهت تهدید می‌شود.

آب، هوا و خاک. عوامل اصلی اکولوژیکی به واسطه حضور صنایع دیوار به دیوار شهر به خطر افتاده‌اند و در امتداد آن سلامت اهالی تهران روز به روز با خطرات بیشتری مواجه می‌شود. در فصل‌های سرد که فشار گاز افت می‌کند، کارخانه‌ها و نیروگاه‌ها به سراغ سوخت‌هایی مثل «مازت» می‌روند که با توجه به بالا بودن میزان گوگرد در سوخت‌ ایران نسبت به استانداردهای جهانی، برای واحدهای اطراف ایجاد مشکل می‌کند. شرایط محیط‌زیست تهران روز به روز بیشتر تهدید می‌شود و معلوم نیست بعد از کوچ کلاغ‌ها نوبت کوچ کیست