تغییر اقلیم در کاشمر و ضرورت آمادگی برای مواجهه با آن

بارش باران در نخستین روزهای مرداد ماه داغ جاری و نزدیک به چله تموز نشان داد که تغییرات اقلیمی در منطقه کاشمر، بردسکن و خلیل‌آباد واقع در جنوب غربی خراسان رضوی بسیار جدی شده زیرا آن گونه که سالخوردگان این دیار می‌گویند ماههای تیر و مرداد موسم داغی و خشکی هوا و فقدان بارندگی در اقلیم نیمه کویری این خطه است. 

اما این بار نه تنها در ایام تابستانی چله خشک تموز، باران بارید بلکه سیلاب هم به حدی جاری شد که در چند روستا امدادگران جمعیت هلال احمر را به صحنه کشاند تا آب جاری شده را مهار کرده و از منازل مردم بیرون بکشند.

کارشناسان زلف این اتفاقات آب و هوایی را به موضوع "تغییر اقلیم" گره می‌زنند، پدیده‌ای که ظرف سالهای اخیر در حوزه نظری مورد بحث قرار گرفته است اما در واقع امر هنوز درک درستی نسبت به آن و بایدها و نبایدهای پیرامونش وجود ندارد.

این در حالی است که باید تغییر اقلیم را شناخت تا آمادگی لازم برای مواجهه با آن کسب شود زیرا شناخت اقلیم و تغییرات آن نخستین گام برای سیاست‌گذاری و مدیریت مصرف منابع انرژی تجدیدناپذیر است.

سرعت تغییر اقلیم

آن طور که کارشناسان می‌گویند دمای متوسط کره زمین ۱۵ سانتیگراد است اما سیاره آبی در طول حیات خود دماهای متوسط بیشتر و کمتری را تجربه کرده است لذا تغییرات دمایی منجر به تغییر اقلیم موضوعی جدید در مقیاسهای زمین‌شناسی نیست.

مشکل تغییر اقلیم در سالهای اخیر "سرعت تغییرات" است زیرا شواهد نشان می‌دهند کره زمین بر خلاف عادت و روند طبیعی پیشین، خیلی سریعتر از آنچه باید باشد در حال گرم شدن است. سرعت تغییر اقلیم به حدی است که موجب نگرانی از بابت توان انسان برای پذیرش تدریجی و هماهنگی با آن شده است. 

البته آب و هوا و اقلیم با هم متفاوتند به طوری که در هواشناسی معمولاً اصطلاح آب و هوا و تغییرات آب و هوا به تغییر پارامترهای جوی در یک دوره کوتاه مدت اطلاق می‌شود که این دوره کوتاه مدت می‌تواند از یک هفته تا یک دوره سه ماهه را شامل شود اما تغییر اقلیم به معنای تغییر در توزیع آماری پارامترهای جوی شامل روند کاهش بارندگی و افزایش دما در یک دوره آماری بلندمدت است که با توجه به این تعریف در کاشمر و در استان خراسان رضوی و چه بسا در کشور و جهان شاهد پدیده تغییر اقلیم هستیم.

یک دکترای آب و هواشناسی در کاشمر معتقد است بر اساس گزارشهای چهارم هیات بین الدول تغییر اقلیم  (Ipcc) گرمایش جهانی دما و وقوع تغییر اقلیم با استفاده از مشاهدات دما که از سطح خشکی‌ها و آب‌های جهان به‌دست آمده تایید شده‌ است.

علی اصغرزاده گفت: شهرستان کاشمر با توجه به تغییرات اقلیمی، تغییرات آب و هوایی داشته  است به طوری که پایش اطلاعات جوی بلندمدت و بررسی آماری آن با استفاده از مدل‌های آماری نشان از افزایش دما و کاهش بارندگی در شهرستان است.

وی ادامه داد: مطالعه سه دهه آمار کاشمر از سال ۱۳۶۵ نشان می‌دهد میزان بارش در دهه اول به‌طور متوسط ۲۲۰ میلیمتر در دهه دوم ۱۸۷ میلیمتر و در دهه سوم متوسط بارش به ۱۶۰ میلیمتر رسیده است.

رییس اداره هواشناسی کاشمر گفت: نکته قابل توجه در توزیع و شدت بارندگی‌ها است که با وجود کاهش در متوسط بارندگی‌ها در سال‌های اخیر، آهنگ فصلی بارش‌ها نیز تغییر چشمگیری به خود گرفته است به طوری که مدت زمان بارندگی کاهش یافته و شدت بارشها افزایش که این یعنی ایجاد سیلاب و عدم نفوذ پذیری آب و تخریب محیط زیست.

اصغرزاده افزود: در دهه اول و دوم دوره آماری هواشناسی کاشمر نظم بارندگی‌ها با آهنگ‌فصلی و مدت آن مطابقت داشته است به طور مثال متوسط بارش بلند مدت فروردین ماه کاشمر ۳۱ میلیمتر ثبت شده و در اردیبهشت ماه متوسط بارندگی ۱۹ میلیمتر بوده است در صورتی‌ که در سال زراعی جاری میزان بارش فروردین ماه ۱۴۵ میلیمتر و اردیبهشت ماه ۳۱ میلیمتر ثبت شده که شدت و میزان بارش در فروردین امسال طی ۲۰ سال گذشته بی‌سابقه بوده‌است.

وی ادامه داد: ثبت بارندگی ۱۱۰ میلیمتر در سال زراعی گذشته در کاشمر از ۱۲ ساعت در ایستگاه باران‌سنجی مهدی‌آباد در جنوب شهرستان خلیل آباد هم شاهدی آماری از افزایش پدیده‌های حدی در شهرستان است همچنین بارندگی شدید و کوتاه در خارج فصل و یا بیشتر از حد طبیعی در زمان دیگر، یا گاه خشکسالی‌های پی در پی، افزایش و کاهش شدید دما و تغییرات سینوسی شدید آن، وزش سریع و نابهنگام بادها نشان از تغییرات اقلیم در منطقه ترشیز است.

رییس اداره هواشناسی کاشمر گفت: بایستی برای جلوگیری از خطرات و خسارات ناشی از  پدیده جهانی تغییر اقلیم، راهکارهای سازگاری با تغییرات اقلیمی در دستور کار قرار گیرد و در هر شهرستان کمیته تغییرات اقلیمی شکل گرفته و راهکارهای مناسب در همه بخش‌های آب، کشاورزی، منابع طبیعی، محیط زیست و شهرسازی ارائه شود.

لزوم سازگاری با تغییر اقلیم

عضو شورای پژوهش و فناوری اداره کل حفاظت محیط زیست خراسان رضوی در این خصوص اظهار داشت: استان خراسان رضوی در آینده و حتی هم اکنون با چالش گرمایش جهانی و تغییر اقلیم رو به رو بوده و خواهد بود.

هادی معماریان با بیان این که در این میان شهرستان کاشمر و منطقه ترشیز که در منطقه اقلیمی گرم و خشک استان قرار دارد به‌شدت تحت تاثیر پیامدهای تغییر اقلیم قرار می‌گیرد افزود: مطالعات بر روی شاخص‌های حدی هواشناسی در ۵۰ سال اخیر نشان می دهد در شهری مثل مشهد تعداد روزهای بارانی کاهش یافته اما شدت بارش‌ها روندی افزایشی دارد.

وی ادامه داد: در ایستگاه سبزوار که شرایط اقلیمی به نسبت مشابهی با منطقه بردسکن دارد مقدار بارش سالانه بر خلاف کاهش تعداد روزهای بارانی، افزایش یافته که این نشان دهنده وقوع بارش‌های حدی بیشتر است.

رییس مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: مطالعات پیش‌بینی تغییر اقلیم در خراسان‌جنوبی (با شرایط اقلیمی مشابه با جنوب خراسان رضوی) تا سال ۲۰۳۹ حاکی از کاهش بارش فصل زمستان در مقایسه با دوره پایه است اما بارش‌های تابستانه با شدت بالا، بیشترین افزایش را خواهند داشت.

به گفته معماریان نتایج مطالعات حاکی از کاهش هفت میلیمتری بارش و در مقابل افزایش ۱.۳ درجه سانتی‌گرادی دما، طی سه دهه اخیر برای کاشمر است همچنین طی سال‌های اخیر، نوع اقلیم طی فصل زمستان که دوره مرطوب اصلی سالانه منطقه محسوب می‌شود به سوی اقلیمی خشک‌تر گرایش نشان داده است.

وی اضافه کرد: نتایج مدل‌سازی تغییر اقلیم تا سال ۲۰۹۹ در کاشمر نشان می‌دهد که میزان بارش پاییزه آن کاهش یافته ولی بارش بهاره (در خرداد ماه) و تابستانه (در اواخر مرداد و شهریور ماه) افزایش می‌یابد که حاکی از وقوع بارش‌های شدید سیل‌آسا در فصل خشک خواهدبود.

رییس مرکز آموزش عالی کاشمر گفت: مسلماً وقوع بارش‌های با شدت بالا در صورتی که حوضه‌های آبخیز طبیعی و شهری آمادگی جذب یا هدایت سیلاب را نداشته باشند می‌تواند منجر به خسارات سنگینی در پایین دست شود. 

معماریان مهم‌ترین راهکار را در این شرایط سازگاری با شرایط تغییر اقلیم یعنی مدیریت سازگار در حوضه های آبخیز طبیعی و شهری عنوان و ابراز کرد:  متأسفانه نشانه ای از مدیریت سازگار با تغییر اقلیم  در حوضه آبخیز شهری کاشمر دیده نمی شود و مدیریت فعلی شهری به هیچ عنوان سازگار با شرایط تغییر اقلیم نیست.

وی اضافه کرد: مدیریت سازگار حوضه های آبخیز شهری باید متکی بر استفاده از فناوریهای سبز و مدیریت کاهش انتشار گازهای گلخانه‌ای باشد و باید به فاکتورهایی از جمله توسعه با اثرات منفی کم، استفاده از نمادهای شهری در مدیریت فضای سبز و ساختمان‌ها که منجر به افزایش نفوذ بارش و رواناب شود مانند بام سبز، معابر و سطوح نفوذپذیر، استفاده از سامانه‌های استحصال آب باران در سطح حوضه‌های آبخیز بالادست و همچنین ساختمان‌های مسکونی و اداری و صنعتی‌، هدایت کنترل شده سیلاب‌ها و استفاده از مخازن طبیعی یا مصنوعی جمع‌آوری سیلاب در نقاط مناسب، توسعه فضای سبز کم آب بر منطبق با الگوی کشت در شرایط تغییر اقلیم، توسعه خشک منظر با مواد نفوذپذیر، استفاده کمتر از آسفالت و بتن‌های غیرقابل نفوذ در معابر شهری و  فرهنگ سازی و ترویج الگوهای سازگار با شرایط تغییر اقلیم توجه ویژه کرد.

یادمان باشد اگر این روزها در ایام تابستان شاهد بارندگی‌ هستیم این به معنای تغییر اقلیم منطقه از خشک به مرطوب نیست در واقع یکی از نشانه‌های تغییر اقلیم ناهنجاری بارش است. لذا گرچه نمی‌توان از بروز پدیده تغییر اقلیم جلوگیری کرد اما باید اثرات ناشی از تغییر اقلیم را کاهش داد به طوری که در کاشمر که اقتصاد آن برپایه کشاورزی است و اشتغال ۸۰درصد مردم در این بخش است برای مقابله با تغییر اقلیم، باید به سمت و سوی کشاورزی مدرن رفت و الگوی کشت منطقه باید متناسب با این اقلیم تغییر کند همچنین انسانها با تغییر الگوی مصرف مواد غذایی هم می توانند با تغییر اقلیم سازگار باشند پس تا دیر نشده باید دست به کار شد.