شرح پریشانی‌های زیباترین دریاچه آب شیرین خاورمیانه

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: دریاچه پریشان یکی از زیباترین و بزرگترین دریاچه‌های آب شیرین کشور و خاورمیانه است که در بخش مرکزی جره و بالاده از توابع شهرستان کازرون در استان فارس قرار گرفته است.

این دریاچه با مساحتی حدوداً ۵۰۰۰ هکتار و با ارتفاع ۸۲۰ متری از آب‌های آزاد در کنوانسیون رامسر به عنوان تالاب بین‌المللی ثبت و در تقسیم بندی مناطق جز مناطق حفاظت شده محسوب می‌شود. این دریاچه به نام‌های مور، فامور و پریشان شناخته می‌شود، میلیون‌ها سال زیستگاه انواع ماهی‌ها، آبزیان و پرندگان بومی و غیر بومی بوده است.

دوره خشکی دریاچه پریشان از سال ۱۳۸۸ به دلیل کمبود بارندگی و حفر صدها چاه مجاز و غیر مجاز در اطراف آن برای استفاده در امور کشاورزی، آغاز شد و حالا سال‌ها از خشکی دریاچه پریشان گذشته و این دریاچه هنوز احیا نشده است و هر روز نیز امید به جاری شدن آب در بستر پریشان کمتر می‌شود.

پریشانی‌های این دریاچه هر روز بیشتر می‌شود و دیگر شاید امیدی به احیای آن نیز وجود نداشته باشد. روزگاری که در دهه هشتاد سطح آب پایین و پایین‌تر می‌رفت و کسی نشانه‌های بحران و خشکی را ندید. هرچه سطح تالاب کویری تر شد، زیستمندان تالاب نیز از دریاچه مهاجرت کردند تا جایی که در آبان ۸۹ خبرگزاری مهر گزارش کرد که اثری از «شنگ» (سگ آبی) در تالاب دیده نمی‌شود. زیست سگ آبی در یک منطقه نشان از سلامت اکوسیستم است و آن زمان که شنگ از منطقه رفت بازهم کسی خطرات و بحران‌های پریشان را جدی نگرفت (اینجا بخوانید).

هفتم شهریور ۸۹ نیز خبرگزاری مهر اعلام کرد که ۹۰ درصد پریشان خشک شده است (اینجا) و بازهم دغدغه‌ای برای بررسی‌های عمیق و جلوگیری از خشک شدن تالاب وجود نداشت تا اینکه تالاب کاملاً خشک شد و در طول دهه ۹۰ هیچگاه رنگ احیا به خود نگرفت.

حالا کار به ریزگردهایی رسیده که ناشی از خشک شدن تالاب است (اینجا) و اکنون متولیان امر نیم نگاهی به تالاب پریشان کرده اند تا برایش طرح مطالعاتی تعریف شود.

ضعف اطلاعاتی از پریشان در دوره‌های خشکسالی

مدیر پایگاه پژوهش و اطلاع رسانی تالاب بین المللی پریشان درگفتگو با خبرنگار مهر ضمن اشاره به سیر روند مطالعاتی بستر تالاب گفت: بخش عظیمی از مطالعاتی که طی سالیان گذشته در حوزه‌های مختلف تالاب پریشان از جمله حوضه آبریز و گردشگری انجام شده است مرتبط با دوران پرآبی بستر تالاب بوده که یکی از ضعف‌های اساسی در دوران خشکسالی تالاب شمرده می‌شود و هسته شکل گیری پایگاه پژوهش و اطلاع رسانی تالاب بین‌المللی پریشان بخشی از همین ضعف اطلاعاتی تالاب است.

وی افزود: خوشبختانه در سال ۹۹ همزمان با راه اندازی پایگاه پژوهش و اطلاع رسانی تالاب پریشان پروژه مطالعات احیای این تالاب بین المللی طی دو فاز از سوی اداره کل محیط زیست استان فارس به دانشگاه تهران واگذار شد که در فاز اول مطالعات طرح انتقال آب از سد نرگسی به بستر تالاب پریشان انجام شده است و فاز دوم که تشریح و بروز رسانی شرایط پایه تالاب است توسط دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران در حال انجام است که کامران رضایی توابع مدیر گروه شیلات و محیط زیست این دانشکده مدیریت این پروژه را بر عهده دارد.

طرح مطالعاتی تا پایان سال به سرانجام می‌رسد

محمدجواد سیاح پور با اشاره به مطالعات فعلی این پایگاه گفت: یکی از طرح‌های مطالعاتی که اخیراً درحال پیگیری هست و امیدواریم تا پایان سال جاری به سرانجام رسد، طرح مطالعاتی مخاطرات تالاب پریشان است که توسط دانشگاه تهران درحال پیگیری بوده و امیدواریم کار به عنوان یک پروژه تعریف و هرچه سریع‌تر در دستورکار دانشگاه تهران قرار گیرد که بتوانیم ارزیابی خوبی از وضعیت مخاطرات تالاب داشته باشیم.

وی از مهم‌ترین دستاوردهای مطالعات اخیر دانشگاه تهران در حوزه تالاب پریشان را بروز رسانی مباحث نیاز آبی تالاب، وضعیت سفره‌ها و آب‌های زیر زمینی، وضعیت پوشش گیاهی و بستر، خاک و… نامید و گفت: متأسفانه پس از خشکی تالاب اطلاعاتی از این مباحث در دسترس نبوده است، در فاز اول همه جوانب وضعیت انتقال آب از سد نرگسی به تالاب توسط دانشگاه تهران مطالعه شده که ارائه این مطالعات عمیق و گسترده توسط این دانشگاه باعث مطمئن‌تر و مصمم‌تر شدن کنشگران و دولت در حوزه تالاب بین‌المللی پریشان شده است.

این فعال محیط زیست با بیان وظایف و نقش نهادهای متولی ادامه داد: در پروژه مطالعاتی حوزه تالاب پریشان اداره کل حفاظت از محیط زیست استان فارس به عنوان کارفرما است و دانشکده منابع طبیعی دانشگاه تهران به عنوان مجری عمل کرده که در کارگروه این پروژه تحقیقاتی این پروژه که متشکل از اساتید متخصصی از رشته‌های مختلف از جمله عمران، جغرافیا، مخاطرات طبیعی و رشته‌های حوزه آب، خاک و کشاورزی استفاده می‌شود.

حرکت ریزگردها مهم‌ترین معضل پریشان

سیاح پور مهم‌ترین معضل تالاب پریشان را ریز گردها دانست و گفت: ریزگردها در فصل خشکی و گرما مهم‌ترین نگرانی ماهستند، در سال گذشته این ریزگردها از تیر و خرداد ماه آغاز شده بود اما توده‌های ریزگرد که در سال جاری وجود دارد به دلیل خشکی بستر، عدم پوشش گیاهی، چرای بی رویه دام غیرمجاز در بستر تالاب از اردبیهشت ماه شروع شده است.

"روزگاری که در دهه هشتاد سطح آب پایین و پایین‌تر می‌رفت و کسی نشانه‌های بحران و خشکی را ندید"یکی مهم‌ترین مباحث امروز این است که مردم و نهادهای دولتی با مشاهده این ریزگردها بیدار شوند و اولین گامی برای جلوگیری از افزایش این مشکل توقف چرای دام در بستر تالاب با همت مردم و کمک نهادهای نظارتی است.

اثر و مخاطرات ریزگردها

ریزگردها همراه با وزش باد جابجا می‌شوند که اولین اثرات آن‌ها بر جامعه محلی اطراف است که به مرور زمان تنفس انسان‌ها را مختل و خاکی که بر پوشش گیاهی از جمله بوته‌های محصولات کشاورزی و برگ درختان می‌نشیند باعث کاهش امکان فتوسنتز، ضعف گیاه و کاهش تولید محصول می‌شود که پس از مدتی منجر به مرگ گیاه و درخت خواهد شد همچنین این ریزگردها می‌توانند به پوشش‌های گیاهی مرتعی و جنگلی اطراف حوضه آبریز تالاب پریشان تأثیر جبران ناپذیری بگذارند.

کشاورزی همچنان در حوضه تالاب پریشان ادامه دارد

مدیر پایگاه پژوهش و اطلاع رسانی تالاب بین‌المللی پریشان ضمن شرح کشت در حریم این تالاب گفت: همچنان کشاورزی در حریم تالاب ادامه دارد و هیچ کاهش برداشت آبی در حوزه کشاورزی دیده نشده بلکه پیش بینی می‌شود طی ماه‌های آینده با افزایش برداشت آب برای کشاورزی مواجه شویم، چرا که سال گذشته جهاد کشاورزی از کشت ذرت برای استفاده دام به عنوان یک گیاه پر آب بر استقبالی نمی‌کرد اما متأسفانه امسال باتوجه به کاهش بارندگی‌ها و کمبود علوفه جهاد کشاورزی از کشت این محصول حمایت می‌کند و این خطری به شدت بالقوه برای تالاب در فصل کم آبی است، خطری که بستر تالاب، حوضه آبریز و سفره زیر زمینی تالاب که امسال وضعیت اسفباری را تجربه خواهند کرد را تهدید می‌کند.

وی ادامه داد: متأسفانه جهاد کشاورزی هیچ برنامه مدون و علمی برای کاهش مصرف آب در حوزه تالاب پریشان نداشته و کشت پر آب بر در حوزه تالاب با وجود فرو رفتن آب زیر زمینی، خشک و شور شدن بسیاری از چشمه‌ها ملموس است.

وی در این باره ادامه داد: یک اتفاق ناگواری که در حریم تالاب در حال رخ دادن است خشک، کم آب و شور شدن بسیاری از چاه‌های اطراف تالاب پریشان است که متأسفانه شاهد هستیم بسیاری از چاه‌های مجازی که آب شیرینی داشته، آب را از کروکی خود خارج می‌کنند که از این طریق میزان برداشت آب خیلی بیشتر از حد مجاز خواهد شد و این آفتی برای تالاب پریشان محسوب می‌شود در این حال برخی کشاورزان در حریم تالاب با آب شور کشاورزی می‌کنند که این آب شور باعث شور شدن و از دست رفتن سرمایه ارزشمندی مثل خاک و فاجعه بحران خاک خواهد بود.

مهاجرت تحولی عظیم در حوزه اجتماعی تالاب پریشان به وجود آورده است

سیاح پور با اشاره به تحول درحوزه اجتماعی و کنشگری جامعه محلی اطراف تالاب پریشان گفت: در حوزه اجتماعی اطراف تالاب، ما شاهد مهاجرت‌های خاصی هستیم، مهاجرت‌هایی که بعضاً بالاجبار و بر اثر ثروت صورت می‌گیرد یعنی افراد کشاورزی را در روستا انجام داده و برای مشاغل جدید به شهرهای اطراف مهاجرت می‌کنند که بخشی از این قضیه خوب و مفید است اما بخشی دیگر، این روستا را به یک بازار تولید و کار تبدیل کرده نه به عنوان منطقه‌ای که انسان درآن می‌تواند احساس تعلق داشته باشد.

وی ادامه داد: این در در حالیست که روستاها مهد تولیدات هستند و احساس تعلق افراد به روستا و منطقه خود پایداری را در سطح جهان به ارمغان می‌آورد این امر می‌تواند خطری بزرگ برای یک روستا باشد و حتی مهاجرت‌هایی که به دلایل اقلیمی و اقتصادی منفی یا مثبت یعنی از سر فقر یا ثروت صورت گیرد می‌تواند تهدید آمیز باشد.

این فعال محیط زیستی بیان کرد: بارها انجمن میراث پریشان و پایگاه پژوهش و اطلاع رسانی تالاب پریشان به نهادهای متولی هشدار داده است که خشکیدگی تالاب پریشان و ضربه‌هایی که اکوسیستم طبیعی ما می‌خورد بیش از اینکه یک مسئله فنی باشد یک مسئله اجتماعی است و نیاز به مطالعات جامعه شناختی و پژوهش‌های علوم اجتماعی دارد و نباید از بعد اجتماعی مسائل محیط زیستی غافل باشیم، ضمن اینکه حوزه تالاب پریشان امروزه تاوان غفلت‌هایی که در گذشته به مسائل اجتماعی شده است را پس می‌دهد اگر در گذشته‌هایی که تالاب وضعیت مطلوبی داشته بود به مسائل اجتماعی، معیشت‌های غیر آب پایه، تفکر مردم و احساس تعلق مردم نسبت به تالاب و نسبت به ارزش‌ها و کارکردهای تالاب توجه می‌شد ما امروز شاهد این حجم از بی مهری و قربانی شدن تالاب نبودیم.

وی گفت: امروزه هم این موقعیت وجود دارد که ما با محوریت مخاطرات تالاب پریشان و آسیبی که خشکی پریشان به روستاها و شهرهای اطراف می‌زند بتوانیم جلب توجهات اجتماعی داشته باشیم.

طرح‌های مطالعاتی احیای تالاب‌ها چه شد؟

استاندار فارس پیش از این در جلسات مختلفی تاکید کرده بود که دانشگاه شیراز باید طرح‌های مطالعاتی احیای دریاچه‌های فارس را آغاز کند که در این خصوص باید دید تاکنون چه اقداماتی انجام شده و متولیان امر مسئولیت هایشان را چگونه انجام داده اند؟

همچنین مدیر ملی طرح حفاظت از تالاب‌های ایران دوم خرداد ۱۴۰۱ در نشست چالش‌ها و فرصت‌های کنشگری در تالاب‌های پریشان و بختگان که در کازرون برگزار شد، با تصریح بر اینکه برنامه‌ریزی‌ها و هدف‌گذاری‌ها باید به صورتی باشند که اثرات بلندمدت را هم برای تالاب‌ها و هم برای مناطق همجوار آنها در نظر بگیرند، از تلاش سازمان حفاظت محیط‌زیست برای تحقق این مسئله در قالب تدوین برنامه مدیریت جامع تالاب‌ها خبر داد و خاطر نشان کرد: تاکنون برای ۳۸ تالاب کشور برنامه مدیریت جامع تدوین شده است. در این برنامه‌ها نقش همه بهره ‎برداران و اثرگذاران شناسایی شده و آنها را در برنامه‌ریزی‌ها دخیل می‌کند و در ادامه به یک سری اهداف استراتژیک و چشم‌اندازهای مشترک می‌رسیم که براساس شرایط هر تالاب ایجاد شده است.

شرح پریشانی دریاچه این روزها غمگین‌ترین روایتی است که تاکنون برای تالاب‌ها روایت شده است. مطالعات دریاچه باید هرچه سریع‌تر جنبه عملیاتی و کاربردی پیدا کند تا راه حل های برون رفت از بحران خشکی دریاچه بیشتر جمله میدانی به خود بگیرد و طرح‌های احیا اثربخش شود.

طی سال‌های اخیر هر زمانی که از تالاب اسمی به میان آمده، نگاه همگان به دریاچه ارومیه سوق یافته است اما همه دریاچه‌های کشور در دریاچه ارومیه خلاصه نمی‌شوند، دریاچه‌های فارس روزگاری زیباترین تالاب‌های کشور بودند و این روزها پریشان‌تر از همیشه در مسیر کویر شدن هستند.