نسبت فقر و نابرابری با خشونت – راه‌جویی

فشردهٴ بخش اول: مهندسی خونریزی بر اساس هویت
خشونت در دنیای پیرامون ما همه جا حضور دارد و نظریه‌های گوناگون به علت‌های ریشه‌ای خشونت جهانی معاصر می‌پردازند. با این حال، دو خط نظریه پردازی بیش از دیگران توجه‌ها را به خود جلب کرده اند: یک رویکرد بر روی فرهنگ جوامع تمرکز می‌کند و رویکرد دوم، بر روی اقتصاد سیاسی فقر و نابرابری. هر یک از رویکردها از برخی نظرها اعتبار دارند، و با این حال هر دو در نهایت، نارسا و نیازمند تکمیل هستند. دراصل، هیچ کدام به تنهایی کار نمی‌کنند و ما باید هر دو مجموعه‌ی تاثیرگذار را به گونه‌ای ترکیب شده بررسی کنیم. آمارتیا سن کاستی‌های مشهورترین رویکرد فرهنگ گرا یعنی نظریهٴ برخورد تمدن‌ها را نشان می‌دهد.

" فشردهٴ بخش اول: مهندسی خونریزی بر اساس هویتخشونت در دنیای پیرامون ما همه جا حضور دارد و نظریه‌های گوناگون به علت‌های ریشه‌ای خشونت جهانی معاصر می‌پردازند"از دید او پافشاری بر رویکرد برخورد تمدن‌ها یک دیدگاه تاریخی به شدت مصنوعی است که می‌گوید این تمدن‌های متمایز، جدا از هم رشد کرده اند- مانند درخت‌هایی در باغچه‌های مجزا- و همپوشانی‌ها و برهمکنش‌های اندکی با هم داشته‌اند. بنا به این نظریه، امروز که این تمدن‌های مجزا با تاریخ‌های متفاوت خود در دنیای جهانی شده با یکدیگر رویاروی شده اند، به شدت گرایش به برخورد و تصادم با یکدیگر دارند. آمارتیا سن این نظریه را افسانه‌ای پرکشش درباره‌ی آنچه می‌توان “نفرت در نگاه اول” نامید، می‌داند و می‌افزاید که تلاش برای فهم ریشه‌های خشونت در سطح جهان از پشت عینک تمدن‌های درحال ستیز، دربرابر نقد و موشکافی چندان دوام نمی‌آورد، زیرا بر برهان‌هایی بس خام اندیش استوار است. از دید آمارتیا سن تقلیل جوامع به هویت‌های تک، مسئول بخش عمده‌ی چیزی است که آنرا “خونریزی مهندسی شده” در سراسر دنیا می‌نامد و پیشینهٴ آن در سیاست‌های استعماری “تفرقه بینداز و حکومت کن” است و مسئولیت کشتارهای بسیاری را به عهده دارد. آمارتیا سن به نقشه‌های عمدی “کاشتن و پرورش” هویت‌های تک برای ایجاد جدایی و تجزیهٴ کشورها می‌پردازد.
آمارتیا سن در این مقاله، کاستی‌های نظریه‌هایی را بررسی می‌کند که علت خشونت را به فقر و نابرابری اقتصادی تقلیل می‌دهند و نقش توطئه‌های تفرقه افکنی و هویت سازی‌های عمدی را نادیده می‌گیرند.

سن در برخوردی تجربی نظریه‌های تقلیل علت خشونت به فقر و نابرابری را با مثال‌هایی آماری پی می‌گیرد.

آمارتیا سن (۲۰۱۲)‌، منبع: ویکی‌پدیا

نسبت فقر و نابرابری با خشونت

مثالی می‌زنم. اخیرا هنگام سخنرانی در مجموعه سمینارهای لویس مامفورد در کالج شهر نیویورک با عنوان “شهریت کلکته”، فرصت اشاره به نکته‌ای مهم را یافتم: این که کلکته تنها یکی از فقیرترین شهرهای هندوستان و درواقع جهان نیست، بلکه همچنین یکی از پایین‌ترین نرخ‌های جرم و جنایت را دارد: مطلقا پایینترین نرخ خشونت در میان همه‌ی شهرهای هند. این در مورد آدمکشی و قتل نیز صدق می‌کند. متوسط نرخ قتل در شهرهای هند (شامل ۳۵ شهر در همان مقوله) ۲,۷  در ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است – ۲,۹ برای دهلی. نرخ برای کلکته ۰,۳  است و برای کل موارد سرپیچی از قانون جنایی هند، همین نرخ پایین خشونت دیده می‌شود.

"با این حال، دو خط نظریه پردازی بیش از دیگران توجه‌ها را به خود جلب کرده اند: یک رویکرد بر روی فرهنگ جوامع تمرکز می‌کند و رویکرد دوم، بر روی اقتصاد سیاسی فقر و نابرابری"همین امر در مورد جنایت علیه زنان صدق می‌کند که در کلکته بسیار پایینتر از همه‌ی شهرهای بزرگ هند است. [1] همچنین می‌بینیم که کلکته با آنکه شهری با پایینترین نرخ جنایت در هند است، اما نرخ قتل در شهرهای هند در کل به طرز قابل توجهی پایین‌تر از استانداردهای جهانی است و فقط شهرهای ثروتمند و مجهزی چون هنگ کنگ و سنگاپور با آن برابری می‌کنند. اینها برخی ارقام سال ۲۰۰۵ یا نزدیکترین سالی است که می‌توانستیم داده‌های آنرا دریافت کنیم: نرخ قتل در پاریس ۲,۳، در لندن ۲,۴ ، در داکا ۳,۶، در نیویورک ۵,۰، بوینس آیرس ۶,۴، لس آنجلس ۸,۸، مکزیکو سیتی ۱۷,۰، ژوهانسبورگ ۲۱,۵، سایوپولو ۲۴,۰، و ریودوژانیرو ۳۴,۹ که نرخی حیرت انگیز است.

در هند فقط در شهر پاتنا در منطقه‌ی پرآشوب بیهار، نرخ قتل ۱۴,۰ وجود دارد. هیچ شهر دیگر هند حتی به نیمی از این رقم هم نمی‌رسد و نرخ متوسط قتل برای شهرهای هند چنانکه گفتیم، تنها ۲,۷ است. حتی شهرهایی در ژاپن که به میزان جنایت پایین مشهورند، سه برابر کلکته نرخ قتل دارند: توکیو با ۱,۰ در هر صدهزار نفر و ۱,۸ برای اوزاکا.

فقط نرخ‌های هنگ کنگ و سنگاپور به کلکته نزدیک هستند (هرچند همچنان %۶۰ بالاترند) ۰,۵ در صدهزار نفر در مقایسه با نرخ ۰,۳ در کلکته. اگر به دلیل فقر در کلکته همه‌ی اینها برای ما غیر قابل فهم و معماوار هستند، این بازتاب محدودیت فکر ماست نه این که با یک معما روبه رو هستیم.

البته کلکته فاصله‌ای طولانی دارد تا زدودن فقر و سامان دادن به امور مادی خود. باید دانست که نرخ پایین جنایت، آن مشکلات زشت را پاک نمی‌کند. [2] با این حال جای خوشحالی است که فقر، ناگزیر و بدون ارتباط با جنبش‌های سیاسی و نیز برهمکنش‌های اجتماعی و فرهنگی، تولید خشونت نمی‌کند. توضیح جنایت موضوع آسانی برای تعمیم‌های تجربی نیست، اما ارتباط‌هایی ممکن می‌نمایند.

"هر یک از رویکردها از برخی نظرها اعتبار دارند، و با این حال هر دو در نهایت، نارسا و نیازمند تکمیل هستند"در حالی که اخیرا برخی تلاش‌ها برای فهم طبیعت و رخداد جنایت بر اساس ویژگی‌های محله‌ها انجام شده، بسیار روشن است که همچنان راه درازی برای فهم کامل تصویر در پیش است (Wilkstrom & Sampson, ۲۰۰۶).

در سخنرانی خود برای مجموعه‌ی مامفورد استدلال کردم که کلکته در کنار عوامل دیگر از تاریخی طولانی به عنوان شهری با جمعیت‌های مخلوط برخوردار بوده و محله‌های آن فاقد تفکیک و جدایی قومی موجود در برخی شهرهای دیگر در هند و کشورهای دیگر بوده‌اند.

بسیاری دیگر از عوامل اجتماعی و فرهنگی دیگر بی‌شک در فهم ارتباط میان فقر و جنایت دخیل هستند. برای نمونه، برای فهم نرخ بالای خشونت و جنایت در آفریقای جنوبی، که آنجا در سخنرانی‌ام برای مجموعه‌ی نادین گوردایمر در آوریل ۲۰۰۷ اشاره کردم، بسیار دشوار است که ارتباط میان میزان بالای جرم‌های خشونت آمیز و مرده‌ریگ آپارتهاید را نادیده بگیریم. رشته‌ی ارتباط نه فقط میراث جدال نژادی، بلکه همچنین تاثیر محله‌ها و خانواده‌هایی است که برای مقاصد اقتصادی و بر اساس سیاست‌های آپارتهاید از هم جدا شده بودند. اما توضیح این امر آسان نیست که چرا تلاش‌های دیررس برای ساختن محلات مخلوط، نتیجه‌ی بیدرنگی چون افزایش جنایت و جرم در محلات مخلوط جدید داشته است. شاید زدودن مرده ریگ تاریخ سختتر از آن چیزی است که امید داریم.

تاریخ خشونت در افغانستان نمی‌تواند بی ارتباط با فقر و عقب ماندگی جمعیت آن باشد، اما فروکاستن علت‌های فقر در آنجا به یک دلیل واحد اقتصادی، به نادیده انگاشتن نقش طالبان و سیاست‌های بنیادگرایی دینی می‌انجامد.

فکر نمی‌کنم به قدر کافی درمورد مناسبات تجربی بدانیم تا با اطمینان بگوییم چه ارتباط‌هایی هست، و به شدت هم آگاهم که اینجا نیاز به آن گونه فروتنی هست که اغلب علوم انسانی ادعایش را دارند، اما اجرایش نمی‌کنند.

اما، آشکار است که گرایش به دیدن پیوندی همیشگی و مستقیم میان فقر و خشونت دوام نمی‌یابد.

بی‌شک تصویری پیچیده تر هست در ورای مناسبت سرراست فقر/خشونت. مشخص تر، به ویژه در مورد خشونت در پیوند با دین، قومیت و محله (مسیری که بسیاری از نظریه پردازان فرهنگی نشان می‌دهند) نقش سیاست آگاهانه همچون یک سد بازدارنده را باید کاملتر به رسمیت شناخت.

نمونه‌ای از وضعیت سیاسی ادامه دار کلکته و بنگال غربی که به شدت در سمت چپ مرکز قرار دارد: بنگال غربی طولانی‌ترین سابقه‌ی دنیا را در دولت‌های انتخابی کمونیست بر اساس انتخابات آزاد چند حزبی دارد (۲۸ سال) و کوشیده که بر روی محرومیت‌های مربوط به طبقه و اخیرا جنسیت تمرکز کند. برداشتن تمرکز از روی دین و جوامع دینی، سوء استفاده از تفاوت‌های دینی جهت برانگیختن شورش علیه اقلیت‌های دینی را بسیار سخت‌تر کرده است‌، اتفاقی که با قساوت در برخی شهرهای هند مانند بمبئی و احمدآباد شاهد بودیم. کلکته هم سهم خود از شورش‌های هندو-مسلمان در زمان تقسیم هند که شبه قاره را درنوردید را داشت. اما از آن زمان به بعد، بیش از چهار دهه در این شهر بزرگ هیچ شورشی مانند مجموعه‌های شهری هند رخ نداد.

"دراصل، هیچ کدام به تنهایی کار نمی‌کنند و ما باید هر دو مجموعه‌ی تاثیرگذار را به گونه‌ای ترکیب شده بررسی کنیم"درواقع، به نظر می‌رسد که الویت‌های سیاسی و اجتماعی حاکم بر شهر به صورتی اساسی کل نقشه‌ی کاشتن و پرورش تفرقه و جدایی بین محله‌ها را خنثی کرده است. در جریان این توسعه‌ی سیاسی، گویا تمرکز روی فقر اقتصادی و نابرابری نقشی اساسی در نمایاندن زودگذر بودن تاثیر اختلاف‌های مذهبی بر هماهنگی اجتماعی داشت.

در این بازشناسی هویت‌های چندگانه‌ی انسانی، تمرکز روزافزون بر روی طبقه و دیگر خاستگاه‌های نابرابری اقتصادی، برانگیختن عواطف خشونت آمیز در کلکته بر اساس خطوط جدایی مذهبی را بسیار دشوار ساخته است. برانگیختن جدایی مذهبی ابزاری بود که امروز ابتدایی و خام تلقی می‌شود. اقلیت‌ها، عمدتا مسلمانان و سیک ها، در کلکته امنیتی داشته‌اند که در بمبئی، احمدآباد یا دهلی ممکن نبوده است. اگر هویت‌های مربوط به سیاست و طبقه، تاثیر جدی کاهنده بر خشونت‌های مذهبی و تضادهای اجتماعی در بخش بنگال هند داشته اند، تاثیر سازنده‌ی همسانی را می‌توان در آن سوی مرز در بنگلادش دید که ناشی از قدرت هویت‌های زبان، ادبیات و موسیقی است که مسلمانان را از هندوها جدا و به دو اردوگاه متخاصم تقسیم نمی‌کند.

نکته‌ی عامتر این که فهم چندگانه بودن هویت‌های ما می‌تواند نیرویی عظیم باشد در مبارزه با خشونت انگیزی بر اساس یک هویت واحد، به ویژه هویت دینی، که شکل غالب کاشتن و پرورش مصنوعی یک هویت واحد در دنیای پریشان امروز است.

فقیر شدن مفرط، مردم را آنقدر ناتوان می‌سازد که قادر به اعتراض و شورش نباشند. در واقع تهیدستی، نه تنها با ناتوانی اقتصادی، بلکه همچنین با ناتوانی سیاسی همراه است. قحطی‌های جدی ممکن است بدون شورش یا اعتراض و جنگ جدی باشند.

بازگردیم به دیدگاه تقلیل اقتصاگرا، این دیدگاه به اندازه‌ی رویکرد برخورد تمدن‌ها خام و زمخت نیست، اما همچنان بیش از اندازه ساده، تک بعدی و گمراه کننده است. ما به تصویری کاملتر نیاز داریم. برای نمونه، تاریخ خشونت در افغانستان نمی‌تواند بی ارتباط با فقر و عقب ماندگی جمعیت آن باشد، اما فروکاستن علت‌های فقر در آنجا به یک دلیل واحد اقتصادی، به نادیده انگاشتن نقش طالبان و سیاست‌های بنیادگرایی دینی می‌انجامد.

"آمارتیا سن کاستی‌های مشهورترین رویکرد فرهنگ گرا یعنی نظریهٴ برخورد تمدن‌ها را نشان می‌دهد"همچنین نقش ارتش‌های غربی در حمایت و برانگیختن مجاهدین افغانی علیه روس‌ها در زمانی که رهبران غرب، اتحاد شوروی را به تنهایی محور شرارت دانستند، از قلم می‌افتد. همزمان، بی ارتباط دانستن برآمد بنیادگرایی دینی و خشونت فرقه‌ای با هر گونه عامل اقتصادی، خطا خواهد بود. ما باید برای فهم برهمکنش‌های گوناگونی که با هم کار می‌کنند و اغلب در همکاری با یکدیگر آدم می‌کشند، بکوشیم. ما به تحقیق‌های پیچیده نیاز داریم تا بفهمیم در ساختار بزرگتر چه سهمی به عوامل اقتصادی می‌رسد.

هنگام بررسی نرخ پایین جنایت در کلکته به نقش سازنده‌ی سیاست‌های رادیکال متمرکز بر طبقه، جنسیت و فقر اشاره کردم. فقر به دلیلی بسیار متفاوت نیز می‌تواند با نرخ پایین جنایت در ارتباط باشد: فقیر شدن مفرط، مردم را آنقدر ناتوان می‌سازد که قادر به اعتراض و شورش نباشند.

در واقع تهیدستی، نه تنها با ناتوانی اقتصادی، بلکه همچنین با ناتوانی سیاسی همراه است. قحطی‌های جدی ممکن است بدون شورش یا اعتراض و جنگ جدی باشند.

برای نمونه، قحطی‌های دهه‌ی ۱۸۴۰ در ایرلند از جمله صلح آمیزترین قحطی‌ها بودند و تلاش اندکی از سوی توده‌های گرسنه انجام شد که حتی به کشتی‌های مواد غذایی که با قدرت بازار آزاد پشت سر هم در رود شانن به انگلستان مواد غذایی می‌برد، حمله کنند (انگلستان به نسبت ایرلندی‌های قحطی زده، پول بیشتری برای خرید گوشت، مرغ، کره و دیگر مواد غذایی داشت). چنین شد که برای ایرلندی‌ها که شهرت خوبی در زمینه‌ی رام بودن ندارند، سال‌های قحطی به سال‌های قانون و نظم و صلح تبدیل شد. لندن نه تنها پاسخگوی مدیریت بد خود بر ایرلند نشد، بلکه نیازی به رویارویی با خشونت تبهکاران ایرلندی که در جستجوی راهی برای فرونشاندن گرسنگی خود بودند، نداشت. کالگوس، سردسته‌ی شورشیان اسکاتلند در مورد قانون رومی بریتانیا در قرن اول میلادی (به گزارش تاسیتوس) گفت: ویرانه می‌آفرینند و آنرا صلح می‌نامند.

"بنا به این نظریه، امروز که این تمدن‌های مجزا با تاریخ‌های متفاوت خود در دنیای جهانی شده با یکدیگر رویاروی شده اند، به شدت گرایش به برخورد و تصادم با یکدیگر دارند"اما این بدان معنا نیست که فقر، قحطی و نابرابری در ایرلند هیچ نقش بلندمدتی در خشونت در ایرلند نداشت. در واقع، حافظه‌ی بیعدالتی و نادیده گرفته شدن، نقش نیرومندی در جداکردن ایرلندی‌ها از بریتانیایی‌ها داشت و خشونت در روابط میان انگلستان و ایرلند در طول یک قرن و نیم را برانگیخت.

فقر اقتصادی ممکن است به شورش بیدرنگ نینجامد، اما خطا است اگر نتیجه بگیریم که هیچ ارتباطی میان فقر از سویی و خشونت از سوی دیگر وجود ندارد. نیازی جدی هست به دیدن ارتباط‌ها در بازه‌های زمانی طولانی. همچنین باید فهمید که چگونه رنج‌های محرومیت و بدرفتاری، با عوامل دیگر- در مورد ایرلند برانگیختن یک هویت ملی خواهان فاصله گیری از انگلستان- همراه می‌شود. ویژگی توهین آمیز کاریکاتورهای انگلیسی‌ها در مورد ایرلندی‌ها که اغلب کار ادموند اسپنسر در قرن شانزدهم بودند، هنگام قحطی‌های دهه‌ی ۱۹۴۰ در زیر فرمانروایی انگلستان تشدید شد و نفرت عمیق نسبت به همسایه‌های قویتر ایرلند که کاری برای توقف قحطی نکردند، تشدید شد.

اگر در هر کشور دنیا خشونتی غیرمعمول وجود دارد، تشخیص و تمایز علت‌های آن نیازمند ترکیب کردن تحلیل‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با جستجوی پیوندهای محکم و واقعی آنها با محرومیت اقتصادی است.

مثالی دیگر بزنم، این بار از خاورمیانه‌ی امروز.

البته عوامل بسیاری وضعیت وحشتناک امروز را پدید آورده، از جمله ناتوانی آشکار دولت آمریکا در تفکر روشن – نمی‌گوییم عاقلانه و انسانی- در مورد این موضوع. اما در میان بسیاری ارتباط‌ها مشکل می‌توان حافظه‌ی بدرفتاری قدرت‌های غربی در خاورمیانه‌ی دوران استعماری را که اربابان جدید، ملت پشت ملت را مغلوب می‌ساختند و مرزهای کشورهای سرزمین‌های باستانی را مطابق میل ابرقدرت‌های استعماری تغییر می‌دادند، پاک کرد. سوء استفاده از قدرت در زمان خود در قرن نوزدهم، شورش‌های زیادی این سو و آن سو برپا نکرد، اما سکوت شکست خوردگان و صلح درهم شکستگان، نشانگر این نبود که موضوع اصلی برای همیشه از میان رفته و حافظه‌ای وحشتناک از بدرفتاری پشت سر خود به جا نمی‌گذارد.

حتی نگرانم که رویدادهای ویرانگر و درهم کوبنده‌ی جدید امروز – در عراق و فلسطین و جاهای دیگر – به آسانی تا زمانی طولانی در آینده فراموش نشود. پیام کلی این است که بپذیریم فقر و نابرابری ارتباط مهمی با خشونت و فقدان صلح دارند، اما باید همراه با نقش تفرقه افکنی بر اساس عواملی چون ملیت، فرهنگ، دین، جامعه، زبان و ادبیات بررسی شوند.

محرومیت، تک سوار میدان تولید خشونت نیست. تاثیر فقر و نابرابری را نه از راه فقط تمرکز بر محرومیت و تهیدستی و بی ارتباط با اجتماع و فرهنگ، بلکه در چارچوبی بس گسترده تر از نقش‌های فعال فقر و دیگر عوامل جامعه می‌توان فهمید.

"سن در برخوردی تجربی نظریه‌های تقلیل علت خشونت به فقر و نابرابری را با مثال‌هایی آماری پی می‌گیرد"پیوند میان فقر و بیعدالتی با خشونت به درجاتی اعتبار دارد، اما دارای هیچ بیدرنگی یا ناگزیری نیست. همچنین باید پذیرفت که ایده‌های هویت و فرهنگ به غنای اقتصاد سیاسی می‌افزایند و لزومی به رقابت “یا این” و “یا آن” نیست. مقوله‌هایی که خشونت انگیزی دور آنها گسترش می‌یابند، برای خود اعتبار فرهنگی و اجتماعی دارند (در پیوند با قومیت، ملیت یا پیش زمینه‌ی اجتماعی)، اما امکان برانگیختن خشم به دلیل همراهی تاریخی با اقتصاد و نابرابری سیاسی و فقر می‌تواند تشدید شود. درواقع، حتی شقاوت عمال هوتو علیه توتسی‌ها از این واقعیت که توتسی‌ها موقعیت ممتازتری در مقایسه با هوتوها داشتند، استفاده‌ی موثر کرد. البته ین توجیه آنچه رخ داد، نیست، اما وجود ارتباط تاریخی برای مطالعات تجربی خشونت، اهمیت دارد.

همچنین نمی‌توان پلشتی خشونت القاعده علیه هدف‌های غربی را با یادآوری تاریخ توجیه کرد. اما کسانی که تروریست‌ها به نام آنها عملیات کرده بودند، در گذشته از سوی استعمارگران غربی مورد بدرفتاری قرار گرفته بودند و همین امر، دعوت به بربریت را آسانتر ساخت. نبودن توجیه اخلاقی برای چنین ارتباطی، قدرت آنرا در بردن توده‌های مردم به سوی خشم کور، نفی نمی‌کند.

محرومیت، تک سوار میدان تولید خشونت نیست. تاثیر فقر و نابرابری را نه از راه فقط تمرکز بر محرومیت و تهیدستی و بی ارتباط با اجتماع و فرهنگ، بلکه در چارچوبی بس گسترده تر از نقش‌های فعال فقر و دیگر عوامل جامعه می‌توان فهمید.

در دنیای معاصر، همراهی جمعیت‌هایی که می‌توانستند صلح آمیز باشند با تروریست‌ها در جاهایی که مردم بسیاری احساس می‌کنند که در گذشته با آنها بدرفتاری بسیار شده، پدیده‌ی خاص دیگری است: خشونتی که با آن مدارا می‌شود، اغلب گونه‌ای تلافی بیعدالتی‌های گذشته تلقی می‌شود. چنین وضعیتی الزاما ناگزیر نیست، اما روآمدن خشونت بالقوه، پیشینه‌ای نیرومند می‌خواهد.

"متوسط نرخ قتل در شهرهای هند (شامل ۳۵ شهر در همان مقوله) ۲,۷  در ازای هر ۱۰۰ هزار نفر است – ۲,۹ برای دهلی"به استثنای رهبری مهاتما گاندی و دیگرانی که در زمان ما برای پذیرش آنچه نادین گوردایمر (۱۹۹۵) جستجوی مشترکی که لازم نیست در هیچ معاهده‌ی صلحی قید شود، تلاش می‌کنند، [3] مشکل بتوان یک هند چنددینی را تجسم کرد که امروز تا این حد متفاوت با شورش دهه‌ی ۱۹۴۰ است: حتی با وجود تلاش‌های بی وقفه‌ی برخی فرقه گرایان برای تحریک و شوراندن عواطف علیه اقلیت ها، رای دهندگان هندی در انتخابات سراسری سال ۲۰۰۴ قاطعانه آنها را پس زدند.

با توجه به تز آشنای بریتانیای استعماری برای جدایی درمان ناپذیر میان جوامع هندی که نقش چنان بزرگی در سیاست استعماری “تفرقه بینداز و حکومت کن” داشت، باور کردنش سخت است که کشور با بیش از %۸۰ جمعیت هندو، هنوز می‌تواند غیرهندوها را به هر سه مقام اصلی کشور بگمارد، که چنین هم کرد: یک رئیس جمهور مسلمان (عبدالکلام)، یک نخست وزیر سیک (مانموهان سینگ) و یک رهبر مسیحی حزب (سونیا گاندی). [4]

همچنین، اگر دوراندیشی سیاسی جنبش ضدآپارتهاید به رهبری نلسون ماندلا نبود، امروز آفریقای جنوبی باید غرق در انتقام گیری علیه یکی از خامترین و بیرحمانه‌ترین نظام‌های جدایی نژادی دنیا می‌بود. از چنین احتمال‌هایی با موفقیت پرهیز شد. وقتی کل دنیا نگران نه تنها بیعدالتی در آفریقای جنوبی، بلکه همچنین نگران احتمال حمام خونی ناگزیر پس از گسستن زنجیرهای سیاهپوستان بود، چنین چیزی اصلا قابل تصور نبود. فهم این نکته برای امور دیگری که ما را نگران می‌کنند، معناهایی دارد.

اگر در هر کشور دنیا (از جمله آفریقای جنوبی) خشونتی غیرمعمول وجود دارد، تشخیص و تمایز علت‌های آن نیازمند ترکیب کردن تحلیل‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی با جستجوی پیوندهای محکم و واقعی آنها با محرومیت اقتصادی است.

البته نابرابری و محرومیت، نیازمند توجه فوری و متمرکز است، زیرا به خودی خود لعنت‌هایی وحشتناک هستند، اما نیاز به این فوریت نباید با این ادعا توجیه شود که نابرابری و محرومیت، ناگزیر و مولد مستقیم جنایت و خشونت هستند. به نظر من خطای بزرگی خواهد بود اگر نابرابری و فقر اقتصادی را مسئول مستقیم خشونت بدانیم. همچنین اشتباهی جدی است اگر فرض کنیم که نابرابری و فقر هیچ ارتباطی با امکان خشونت ندارند. اینک نتیجه گیری‌های شخص من چه هستند؟

نخست این که امور اجتماعی، سیاسی و اقتصادی مربوط به خشونت باید به طور جدی در یکدیگر ادغام شوند؛ کاری که نظریه پردازان جبرگرای برخورد تمدن‌ها و نیز تقلیل گرایی اقتصادی انجام نمی‌دهند. عوامل فرهنگی و اجتماعی و اقتصاد سیاسی همگی برای فهم خشونت در دنیای امروز لازم هستند.

"نرخ برای کلکته ۰,۳  است و برای کل موارد سرپیچی از قانون جنایی هند، همین نرخ پایین خشونت دیده می‌شود"اما آنها در انزوا از یکدیگر عمل نمی‌کنند. ما باید دربرابر میانبرهای وسوسه گری مقاومت کنیم که مدعی رسیدن به فهم از راه تمرکز بر روی یک عامل هستند و دیگر عوامل مرکزی در یک تصویر فراگیر را نادیده می‌گیرند.

دوم، در حالی که سیاست هویت-محور بیشک می‌تواند محرک خشونت باشد، دربرابر چنین خشونتی همچنین می‌توان به کمک یک فهم گسترده تر از گوناگونی هویت‌های انسانی مقاومت کرد. ناهمسانی‌های دورکننده‌ی ما می‌توانند ما را به شکل‌های خاصی از یکدیگر جدا سازند، اما همچنان، دیگر هویت‌ها و همسانی‌ها و وابستگی‌هایی وجود دارند که ما را تشویق کنند به مقاومت دربرابر خواست انزوا بر اساس یک هویت جداکننده‌ی واحد، هر قدر هم در برخی نسخه‌های سیاست هویت-محور مبارزه جو باشند، می‌کنند. یک فرد قبیله‌ی هوتو که استخدام شده تا یک توتسی را مجازات کند، در واقع، یک رواندایی و یک آفریقایی نیز و شاید یک کیگالی و بیشک یک انسان نیز هست و اینها هویت‌هایی هستند که توتسی‌ها هم دارند. روند کاشتن و پرورش خشونتی از این دست را نمی‌توان بروز سرنوشت محتوم بشر دانست.

سوم، هر قدر هم تفاوت‌های دینی در پیش زمینه‌ی جنگ‌های امروز پررنگ هستند، حتی در مورد جدایی‌های هویتی، عوامل تفرقه افکن دیگر و دارای بالقوگی خشونت و کشتار وجود دارند.

خشونت هویت منفرد می‌تواند انواع حیطه‌های تاخت و تاز داشته باشد. در واقع، دلمشغولی و وسواس نسبت به ادیان و به اصطلاح تمدن‌ها در سیاست جهانی معاصر، چنان قوی بوده که فراموش می‌کنیم خطوط تفرقه‌ی هویتی در گذشته‌ای نه چندان دور برای تولید انواع خشونت و جنگ و میلیون‌ها کشته، چگونه مورد سوء استفاده قرار گرفته‌اند. برای نمونه، ادعاهای کشوری و ملیتی نقش مسمومی در جنگ خونین و گسترده در اروپا بین ۱۹۱۴ تا ۱۹۱۸ داشتند و زمینه‌ی مشترک مسیحی هیچ تاثیری بر متوقف ساختن آلمانی ها، بریتانیایی‌ها و فرانسوی‌ها در کشتار یکدیگر نداشت. از آن پس، هویت‌های رو آمده، هویت‌های ملی بودند که تب میهن پرستی برانگیختند. پیش از آنکه دهشت‌های جنگ جهانی اول، جان ویلفرد اون را بگیرد، او در اعتراض علیه ارزش‌هایی که مشوق نبرد خشونت آمیز برای هویت، ملت و زادگاه پدری بودند، نوشت: دوست من، تو این دروغ قدیمی را به فرزندان مشتاق عظمت نخواهی گفت که: Dulce et Decorum est Pro Patria Mori (مردن برای کشور خود شیرین و روا است).

"همین امر در مورد جنایت علیه زنان صدق می‌کند که در کلکته بسیار پایینتر از همه‌ی شهرهای بزرگ هند است"طنین صدای هوراس در دفاع از افتخار مرگ در راه کشور خود به معنای حمایت از خشونت ملی گرایی است. برانگیخته شدن همین حس بود که ویلفرد اون (Owen) مصرانه به آن اعتراض داشت. امروزه اروپاییان شاید به آسانی حس ناخشنودی، بدبینی و اعتراض اون را ارج نگذارند. امروز آلمانی ها، فرانسوی‌ها و بریتانیایی‌ها با صلح و آرامش همکاری می‌کنند و با هم برای تصمیمگیری کارهای لازم برای قاره بدون توسل به اسلحه بر سر یک میز می‌نشینند. زمانی که اون آن شعر اعتراضی را می‌نوشت این امر ممکن نبود.

امروز، آسیب‌های مشابهی در جدایی‌های هویتی نهفته که در سطوح پایینتر، پیشروی خشونت با ادعای خودمهم بینی به نظر می‌رسند، اما در سطح بزرگتر، چیزی نیستند جز یک دشمنی مصنوعا دامن زده شده که به کمک همبستگی‌ها و وفاداری‌های بزرگ نهفته در هویت‌های گوناگون، از جمله اشتراک‌های وسیع جامعه‌ی بشری، قابل بررسی و حل هستند.

چهارم، برخی از جدایی‌ها میان مردم در پیوند با هویت‌های نژادی، قومیتی یا دیگر هویت‌های غیراقتصادی به دلیل همراهی آنها با فقر و نابرابری خیلی محسوس تر و جدیتر می‌شوند. به طور عمده، بر اساس آن همراهی‌ها است که محرومیت اقتصادی و تحقیر اجتماعی می‌تواند به علت مرگبار خشونت تبدیل شود. مهم است که دریابیم ارتباط میان فقر و نابرابری با خشونت چگونه عمل می‌کند و چرا عوامل غیراقتصادی برای تشریح این روند لازمند. شاخص‌های اقتصادی نابرابری مانند ضریب جینی یا نسبت درآمد گروه‌های بالایی و پایینی به یکدیگر، ابعاد اجتماعی جدایی هویتی موجود را نشان نمی‌دهند. برای نمونه، وقتی افراد گروه‌های کم درآمد نیز ویژگی‌های غیراقتصادی متفاوتی با یکدیگر دارند، مانند نژاد (سفید یا سیاه بودن)، یا وضعیت مهاجرت (مانند تازه رسیده‌ها یا ساکنان قدیمیتر)، آن گاه اهمیت نابرابری اقتصادی، در اثر جفت شدن آن با دیگر جدایی‌های مربوط به گروه‌های هویتی غیراقتصادی چندین برابر می‌شود.

"هیچ شهر دیگر هند حتی به نیمی از این رقم هم نمی‌رسد و نرخ متوسط قتل برای شهرهای هند چنانکه گفتیم، تنها ۲,۷ است"مثلا مشکل می‌توان شورش‌های حاشیه نشینان شهری پاریس و دیگر شهرهای فرانسه در پاییز ۲۰۰۵ را فقط از نظر فقر و محرومیت درک کرد و نژاد و مهاجرت را به حساب نیاورد. به همان ترتیب، تنها برشمردن نژاد و مهاجرت همچون علت این رویدادها بدون درنظر گرفتن نابرابری و محرومیت اقتصادی، به نتیجه‌ی مطلوب نخواهد رسید.

با تاکید بر ضرورت پرهیز از بررسی‌های تک ساحتی در تحلیل خشونت نتیجه می‌گیرم: نباید فقط عوامل اقتصادی، نابرابری اجتماعی و محرومیت را درنظر گرفت؛ و نباید فقط مولفه‌های هویت و عوامل فرهنگی را مد نظر داشت. هیچ یک از این تاثیرها، هرقدر هم در یک تصویر فراگیر مهم باشند، به تنهایی نمی‌توانند فهمی کافی از علت‌های گستردگی خشونت و نبود صلح اجتماعی به دست دهند. تاثیرهای متقابل به همان اندازه‌ی عناصری که باید آنها را به یکدیگر ربط داد، اهمیت دارند.

پایان

References

 Collier, Paul, ۲۰۰۷.

The Bottom Billion. Oxford: Oxford University Press.

Embree, Ainslee Thomas, ed., ۱۹۷۱. Alberunis India, translated by Edward C. Sachau. New York: Norton.

"حتی شهرهایی در ژاپن که به میزان جنایت پایین مشهورند، سه برابر کلکته نرخ قتل دارند: توکیو با ۱,۰ در هر صدهزار نفر و ۱,۸ برای اوزاکا"Gordimer, Nadine, ۱۹۹۵.

Writing and Being. Cambridge, MA: Harvard University Press. Huntington, Samuel, ۱۹۹۶.

The Clash of Civilizations and the Remaking of World Order. New York: Simon and Schuster. National Crime Record Bureau, ۲۰۰۶.

Crime in India ۲۰۰۵.

New Delhi: Government of India. Russett, Bruce M.; John R. Oneal & Michaelene Cox, ۲۰۰۰.

 ‘Clash of Civilizations, or Realism and Liberalism Deja Vu? Some Evidence’, Journal of Peace Research ۳۷ (۵): ۵۸۳-۶۰۸.

Sen, Amartya, ۱۹۹۷. ‘Human Rights and Asian Values’, New Republic ۲۱۷ (۲-۳), ۱۴ July: ۳۳-۴۰.

Sen, Amartya, ۲۰۰۲. ‘Civilizational Imprison ments: How To Misunderstand Everybody in the World’, New Republic, ۲۲۶ (۲۲) ۱۰ June: ۲۸-۳۳.

Sen, Amartya, ۲۰۰۶.

"فقط نرخ‌های هنگ کنگ و سنگاپور به کلکته نزدیک هستند (هرچند همچنان %۶۰ بالاترند) ۰,۵ در صدهزار نفر در مقایسه با نرخ ۰,۳ در کلکته"Identity and Violence: The Illusion of Destiny. New York: Norton; London &C Delhi: Penguin.

Wilkstrom, Per-Olof H. & Robert J. Sampson, eds, ۲۰۰۶. The Explanation of Crime: Context, Mechanisms and Development.

Cambridge: Cambridge University Press.

AMARTYA SEN, b. 1933, Thomas W. Lamont University Professor, and Professor of Economics and Philosophy, Harvard University; awarded the Prize in Economic Sciences in Memory of Alfred Nobel, ۱۹۹۸.

––––––––––––––––––

پانویس‌ها

[1] داده ها برگرفته از:

National Crime Record Bureau (۲۰۰۶) of India

 [3]   در اینجا گورداایمر (۱۹۹۵) در مقاله ای با عنوان زابالاوی: سوی پنهان، درمورد سه نویسندهٴ بزرگ، نجیب محفوظ، شینوا اشبه و آموس اوز، به ترتیب از مصر، نیجریه و اسرائیل سخن می گوید: آنها از بدیهیاتی چون جدایی نژادی و کشور و دین نمی گویند، بلکه با هدف مشترکی که لازم نیست در هیچ معاهدهٴ صلحی به آن اشاره شود، از راه های متفاوت خود وارد قلمروی ناشناخته ها می شوند.   

[4]  چون این سخنرانی در ماه مه ۲۰۰۷ انجام شده مدت ریاست جمهوری عبدالکلام به پایان رسیده بود و ریاست جمهور جدید یک زن هندو است به نام  Pratibha Devisingh Patil