گیاهان دارویی میراثی ماندگار درخراسان /فرصت سرمایه گذاری که مغفول ماند

به گزارش خبرنگار گروه استان های باشگاه خبرنگاران جوان از بجنورد ، خراسان شمالی رویشگاه بسیاری از گیاهان دارویی است، گیاهانی که به صورت خودرو در دامن طبیعت رشد می‌کند،شرایط آب و هوایی و نوع خاک، این منطقه را از دیرباز مامن رویش بسیاری از گیاهان دارویی کرده است.

گستره منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی ۲ میلیون و ۳۳ هزار و ۳۶ هکتار است که از این وسعت یک میلیون و ۴۰۰ هزار هکتار مرتع، بیش از ۱۸۳ هزار هکتار بیابان و ۴۳۴ هزار و ۵۵۰ هکتار جنگل است.

بیشتر بخوانید

• وقتی بهشت از ساریگل امتداد می‌یابد

سطح زیر کشت گیاهان دارویی خراسان شمالی هزار و ۲۸۵ هکتار با تولید هزار و ۹۲۰ تن است؛ معروفترین گیاهان دارویی استان زیره سبز، آویشن باغی، آنخ، باریجه، نعنا فلفلی، خاکشیر، گشنیز، کدو تخم کاغذی و کتان است.

مصرف گیاهان دارویی در خراسان شمالی به لحاظ داشتن ویژگی‌های خاص طبیعی و اقلیمی و تنوع آب و هوایی منحصر به فرد، از دیرباز مورد توجه مردم استان بوده است و هم اکنون در اکثر مناطق روستایی و عشایری مصرف گیاهان دارویی در درمان برخی بیماری‌ها از جایگاه بالایی برخوردار است.

اقتصاد خراسان شمالی بر پایه روستا نشینی استوار است و فرآوری محصولات کشاورزی ازجمله یکی از نیاز‌های مهم استان جهت ارتقاء سطح درآمد و اشتغال ساکنان است.

خراسان شمالی داروخانه گیاهان دارویی در کشور

در خراسان شمالی ۳۵۰ گونه گیاه دارویی، معطر و ادویه‌ای شناسایی شده است که بیشتر این گونه‌ها قابلیت صنعتی شدن دارند، اما برداشت‌های غیراصولی از اصلی‌ترین مخاطراتی است که رویشگاه گیاهان دارویی را تهدید می‌کند. خراسان شمالی ظرفیت بسیاری در زمینه توسعه سطح کشت گیاهان دارویی دارد و زمین‌های دیم پرشیب کم بازده باید به کشت این گیاهان که توقع و نیاز آبی کمی دارند سوق یابد.

کنگر‌های خودرو نوید آغاز بهار

از جمله گیاهان بهاری خراسان شمالی که دستمایه تهیه خوراکی ساکنان این خطه می‌شود و این روز‌ها در بازار‌های منطقه به وفور دیده می‌شود کنگر است که در کنار شوره و سلمه عرضه می‌شود که البته فراوانی آن در بازار مانند سال قبل نیست و شاید یکی از دلایل، ممنوعیت برداشت این گیاهان باشد.

احمدی اسکویی مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: کنگر گیاهی بوته‌ای و خاردار است که به صورت طبیعی در قسمت‌های کوهستانی استان می‌روید.

او با اشاره به خواص این گیاه اظهار داشت: گفته می‌شود این گیاه برای بهبود عملکرد کلیه، کیسه صفرا و کبد توصیه می‌¬شود وبرای درمان کم خونی نیز مناسب به نظر می‌رسد.

مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی افزود: کنگر خودرو است، یعنی کسی آن را نمی‌کارد، از خار پوشیده شده و بنابراین چیدنش کمی سخت است و، چون خاصیت دارویی دارد، از آن خورشت و بورانی نیز تهیه می‌کنند.

خراسان شمالی خواستگاه تولید باریجه در کشور

باریجه با نام علمی (Ferula gummosa) از مهم‌ترین محصولات مرتعی ایران است. این گیاه با داشتن ارزش‌های دارویی و صنعتی فراوان، در بسیاری از نقاط ایران اسلامی خاصه استان خراسان یافت می‌شود.

باریجه گیاهی است دارای ساقه ضخیم از خانواده چتریان (Umbelliferae) که به ارتفاع تا حدود ۲ متر نیز می‌رسد. باریجه بوی قوی و طعم گس، تلخ، معطر، گزنده و ناپسند دارد. نوع اشکی باریجه سفید یا زرد یا زرد مایل به سبز و یا مایل به قرمز دارد و درشتی آن از یک نخود تا یک گیلاس تفاوت می‌کند و اگر شکسته شود مقطع آن زرد شفاف است.

"نوع اشکی باریجه سفید یا زرد یا زرد مایل به سبز و یا مایل به قرمز دارد و درشتی آن از یک نخود تا یک گیلاس تفاوت می‌کند و اگر شکسته شود مقطع آن زرد شفاف است"اینگونه باریجه مدت‌ها نرمی خود را حفظ می‌کند، اما به مرور زمان سخت و شکننده می‌شود به طوریکه براثر خرد شدن به صورت گرد درمی‌آید.

باریجه ایران از نوع خشک و مرکب از قطعات کوچک است که در قسمت داخلی کدر و تیره است.

باریجه از گیاهان دارویی است که در خراسان شمالی با نام قصنی شناخته می‌شود و مصارف صنعتی و دارویی بسیار بالایی دارد، رویشگاه‌های این گونه گیاهی در خراسان شمالی عمدتا در مراتع و عرصه‌های طبیعی شهرستان‌های جاجرم، گرمه، فاروج، شیروان و بجنورد است و حدود ۸۵ هزار هکتار از رویشگاه‌های تهیه طرح، احیا و بهره برداری شده است.

علیرضا احمدی اسکویی مسئول بهره‌برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: در ۹ ماه سال ۹۹ سه تن باریجه و ۸۰۰ کیلوگرم کتیرا از هزار و ۲۰۰ هکتار از اراضی کشت شده این گیاهان دارویی برداشت شد.

او با بیان این که ارزش هر کیلوگرم باریجه برداشت شده پنج میلیون ریال است گفت: تولید باریجه نسبت به پارسال یک تن و کتیرا ۲۰۰ کیلوگرم کاهش داشته است.

احمدی اسکویی مجموع طرح‌های این اداره کل در بخش توسعه، کشت و احیای گیاهان دارویی را ۳۱ طرح بیان کرد و افزود: این طرح‌ها بتدریج در ۸۰ هزار هکتار از گستره منابع طبیعی خراسان شمالی به اجرا در می‌آید.

او خراسان شمالی را یکی از خاستگاه‌های اصلی تولید باریجه در کشور دانست و افزود: با وجود این که باریجه در همه نقاط استان می‌روید، اما بیشترین رویشگاه‌های این گیاه در مناطقی مانند خمبی گرمه، کله اسبی جاجرم، قزلقان و گریوان بجنورد، قلعه زو و کلاته مهین شیروان است.

اسکویی افزود: گیاهان دارویی بویژه باریجه باید اصولی برداشت شود تا رویشگاه‌های گیاه صدمه نبینند و در عین حال برای برداشت اصولی این گیاه طرح تهیه شده و بهره برداران باید براساس این طرح‌ها نسبت به برداشت گیاه اقدام کنند.

او گفت: در مجموع بیشتر طرح‌های گیاهان دارویی استان به باریجه اختصاص دارد، زیرا برداشت این گیاه اقتصادی و باریجه ارزش صادراتی، صنعتی، دارویی و علمی دارد و همین عوامل بازار فروش این گونه گیاهی را رونق داده است.

چریش گیاه خوشمزه بهاری

چریش یکی از انواع گیاهانی است که با فرارسیدن فصل بهار از نیمه فروردین ماه در مراتع خراسان شمالی شروع به روییدن می کند و تا پایان فصل بهار قابل برداشت است.

بارندگی‌ها و شرایط آب و هوایی مساعد بهار امسال موجب شد تا چریش، این گیاه بومی خراسان شمالی که هر سال مراتع و کوهپایه‌ها را سبز می کند، اندکی دیرتر سر از خاک برآورد، اما در عین حال ممنوعیت وضع شده برای برداشت گسترده این گیاه، موجب شد تا رویشگاه‌های این گونه خوراکی جانی تازه بگیرد و رویش آن چندین برابر سال‌های گذشته شود.

گونه خوراکی و دارویی چریش، در میان گیاهان خودروی خراسان شمالی، سری میان سر‌ها دارد و سال‌ها است که در سفره‌های بهاری مردم این خطه جا باز کرده است.

گیاه چریش در خراسان شمالی به لحاظ شرایط اقلیمی آن بخصوص در مناطق شمالی در منطقه گلول شیروان، راز و جرگلان، ارتفاعات اسدلی و کوه شاه جهان اسفراین، سالوک، کوه بهار، قزلق و شوقان جاجرم و مناطقی از شهرستان مانه و سملقان می روید.

این گیاه در فصل بهار در همه سبزی فروشی‌ها عرضه می شود. مردم خراسان شمالی در فصل بهار از این گیاه آشی می پزند که مخلوطی از حبوبات، بلغور گندم و گیاه چریش است و با دوغ تازه خورده می شود.

نان چریشی نیز با استفاده از خمیر، زردچوبه، پیاز، ادوی‌های مانند رازیانه و همچنین دنبه گوسفندی که روغن آن گرفته شده و سرخ شده باشد و یا روغن حیوانی در تنور پخته می شود.

برداشت غیراصولی این گیاه توسط بهره برداران یکی از معضلات رویش این گیاه است که آن را در معرض انقراض قرار می دهد.

چریش از گیاهان مرتعی است که در تمام نقاط کوهستانی استان رشد می کند، اما برخی از بهره برداران به منظور سود بیشتر خود این گیاه را از ریشه کنده و رویش مجدد آن را دچار مشکل می کنند.

بوی ناب گل محمدی در مزارع خراسان شمالی

توسعه کشت گیاهان دارویی از جمله گل محمدی به لحاظ اهمیتی که در سلامت جامعه دارند، این روز‌ها رونق زیادی در خراسان شمالی گرفته، به گونه‌ای که اکنون رتبه هشتم را در کشور به خود اختصاص داده است.

محمدعلی شریکیان افزود: امسال با توجه به خشکسالی و کاهش ۶۰ درصدی میزان بارندگی‌ها، سعی داریم از الگوی کشت کم مصرف استفاده کنیم. گل محمدی از جمله گیاهان کم آب‌بر است که کشت آن را طی چند سال اخیر در دستور کار قرار داده‌ایم.

شریکیان بیان کرد: شهرستان‌های خراسان شمالی از طبیعت و اقلیم مساعدی برای کشت‌های نیمه آبی و دیمزار‌ها برخوردار هستند. مناطق کوهپایه‌ای و ارتفاعات خاستگاه اقلیمی مناسبی دارند. در این مکان‌ها مصرف سموم و نهاده‌ها کم است.

به همین دلیل گیاهان دارویی از جمله گل محمدی و باریجه در این نواحی به خوبی رشد می‌کنند.

بیشتر بخوانید

• پیش بینی برداشت ۳۲۴ تن گل محمدی در خراسان شمالی
• عطر خوش گل محمدی در کوچه باغ‌های خراسان شمالی

او اضافه کرد: در استان ۵۰ هزار هکتار باغ داریم که ۱۰ هزار هکتار آن دیم است. با شناسایی دیمزار‌ها در مناطق زودبازده سعی می‌کنیم این نوع کشت را برای گیاهان دارویی گسترش دهیم.  

شریکیان ادامه داد: بذر گل محمدی را از کاشان و یزد و کرمانشاه به خراسان شمالی آوردیم و در اراضی شیب دار توسعه دادیم. میزان تولید گل محمدی در گلستان‌هایی که گل محمدی چهار تا پنج ساله دارند حدود پنج تن است، در برخی از گلزار‌ها که زودبازده هستند در سال‌های اول و دوم نیز محصول گل محمدی برداشت می‌شود.

مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی سطح زیر کشت گل محمدی استان را ۲۵۳ هکتار عنوان کرد و افزود: این میزان در مقایسه با سال گذشته ۱۳۰ هکتار افزایش یافته است.

او بیان کرد: اکنون ۲ مرکز فرآوری گل محمدی در شهرستان‌های جاجرم و فاروج فعال است. توانستیم اشتغال خوبی در استان ایجاد کنیم و تعدادی هم گلاب گیران خانگی در خانه‌ها مشغول هستند. از هر ۲/۵ هکتار برای یک نفر به صورت مستقیم شغل ایجاد شده است.

"توانستیم اشتغال خوبی در استان ایجاد کنیم و تعدادی هم گلاب گیران خانگی در خانه‌ها مشغول هستند"در شهرستان جاجرم ظرفیت تولید به ۴۰۰ تن در سال می‌رسد. در مرکز فرآوری فاروج هم گل محمدی به صورت پودر نیز تولید می‌شود.

شریکیان اضافه کرد: اکنون قیمت هر کیلوگرم گل محمدی بین ۱۴۰ تا ۱۷۰ هزار ریال است و توسعه گل محمدی به حفظ خاک در اراضی شیب دار، افزایش درآمد پایدار کشاورزان کمک می‌کند.

طعم خوش آنخ در چای بهاره خراسان شمالی

آنخ (anekh) یا کاکوتی گیاه کوهی و خودرو که در خراسان شمالی در بین کرمانج‌ها و ترک‌ها به نام آنخ شناخته می شود و در میان فارس‌ها به کاکوتی معروف است.

امروزه کمتر کسی را در خراسان شمالی سراغ داریم که با گیاه آنخ آشنا نباشد یا بهتراست بگویم در شمال خراسان خانواده‌ای را پیدا نمی کنیم که با گیاه آنخ آشنا نباشد! این گیاه هم خانواده‌  گیاه آویشن و از تیره‌ی نعنائیان است.

آنخ در بسیاری از کوهستان‌های شمال خراسان به وفور یافت می‌شود و مردمان زیادی را در فصل بهار به کوهستان‌ها برای جمع آوری آنخ می‌کشاند. این گیاه چند ساله است وبوته‌های آن پرپشت و ارتفاع آن بین ۲۰ تا ۵۰ سانتی متر می‌باشد

گیاه آنخ هم خاصیت داروئی دارد و هم خاصیت غذایی. کاکوتی اغلب در درمان اختلالات گوارشی کاربرد دارد. در خراسان شمالی، بیشتر آنخ را به همر اه چای دم می کنند.  

ممنوعیت برداشت

حسن وحید مدیر کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی افزود: برداشت گیاهان دارویی در عرصه‌های منابع طبیعی استان جز در قالب طرح و بدون مجوز اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی، ممنوع است و با متخلفان در این باره برخورد می شود و امسال نیز به دلیل شیوع کرونا برداشت گیاهان دارویی ممنوع شده است.

علیرضا احمدی اسکویی مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی گفت: با توجه به شیوع بیماری کرونا و به منظور حفظ گونه‌های گیاهی، برداشت هر گونه گیاه خوراکی و دارویی وحشی تازه روییده از منابع طبیعی و مراتع استان تا اطلاع ثانوی ممنوع است.

احمدی اسکویی افزود: بخش عمده این ممنوعیت به علت رعایت نکات ایمنی و مقابله با شیوع کرونا و هم چنین برای حفظ و احیای گونه‌های دارویی مانند کنگر، چریش و آویشن است.

او گفت: به علت اینکه اکثر برداشت‌ها به صورت گروهی بوده، ممنوعیت برداشت می تواند در جلوگیری از شیوع بیماری کرونا موثر باشد.

مسئول بهره برداری اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری خراسان شمالی اظهار کرد: با توجه به خشکسالی‌های پیاپی در عرصه‌های مرتعی، تعدادی از گونه‌های با ارزش دارویی و صنعتی به دلیل بهره برداری‌های بی رویه به ویژه در مناطقی با دسترسی آسان در معرض انقراض و نابودی قرار گرفته و به همین دلیل برداشت گونه‌های دارویی و خوراکی شامل کنگر، و دنبلان کوهی ممنوع است.

رشد اقتصادی استان با فرآوری گیاهان دارویی

خراسان شمالی با وجود عرصه‌های طبیعی و مراتع منحصر به فرد کلکسیونی از انواع گیاهان دارویی است.

تنوع گونه‌های گیاهی و شرایط اقلیمی متمایز خراسان شمالی، آقای محمد علی معموری را برای فرآوری این محصول مجاب کرده است.

محمد علی معموری مدیرعامل کارخانه فرآوری گیاهان دارویی جاجرم گفت:نیاز واحد صنعتی فرآوری گیاهان دارویی استان و محروم بودن این منطقه باعث احداث کارخانه فرآوری گیاهان دارویی شد.

معموری با اشاره به ترغیب کشاورزان منطقه برای توسعه کشت گیاهان دارویی، افزود:این کارخانه با زیربنای هزار و ۶۰۰ مترمربع سالانه ۳۰۰ تن عرقیات گیاهی و سه تن اسانس‌های گیاهی و ۲۱۰ تن عصاره گیاهی تولید می‌کند.

مدیرعامل کارخانه فرآوری گیاهان دارویی جاجرم عنوان کرد:در حال حاضر محصولات فراوری شده به کشور‌های فرانسه، آلمان، انگلستان و دوبی صادر می‌شود.

حسن محمدی کشاورز جاجرمی گفت:۲ سال است که گیاهان دارویی از جمله نعنا فلفلی، گل محمدی و آویشن کشت می‌کنم.

حسن آقا ادامه داد:وجود کارخانه فرآوری گیاهان دارویی در جاجرم مشکل بازاریابی را برای کشاورزان این حوزه رفع کند.

این کارخانه با مجموع ۱۵۰۰ میلیون تومان سرمایه گذاری برای ۲۰۰ نفر بصورت مستقیم و غیرمستقیم فرصت شغلی فراهم کرده است.

سه مرحله کاشت، فرآوری و صادرات محصولات دارویی سه ضلع مثلثی هستند که در کنار هم رشد اقتصادی استان را به همراه دارند.

تولید سالانه ۴۰۰ تن عرقیات گیاهی در بجنورد

علی اصغر شریکیان مدیر امور باغبانی سازمان جهاد کشاورزی خراسان شمالی گفت: هم اکنون یک واحد بسته بندی عرقیات گیاهی با ظرفیت اسمی سالانه ۴۰۰ تن در شهرستان بجنورد و یک واحد فعال عصاره گیری، اسانس گیری و بسته بندی عرقیات و گیاهان دارویی در شهرستان جاجرم مشغول فعالیت هستند.

او در خصوص اقدامات انجام شده در راستای افزایش کشت گیاهان دارویی در استان افزود:کارگروه توسعه و کشت گیاهان دارویی تشکیل شده و همچنین طرح توسعه گیاهان دارویی در برنامه ستاد اقتصاد مقاومتی استان مصوب شده، برگزاری کلاس‌ها و کارگاه‌های آموزشی با بهره گیری از توان علمی مراکز تحقیقاتی و پژوهشی، پیگیری تخصیص اعتبارات از محل یارانه نهال جهت توسعه گیاهان دارویی و گل محمدی، اخذ مجوز‌های لازم از موسسه اصلاح نهال و بذر برای دو واحد تولید کننده گل محمدی و نشاء گیاهان دارویی بادرنجوبه، آویشن باغی، مریم گلی و..

به منظور تامین مواد رویشی مورد نیاز انجام شده است.

فراوری گیاهان دارویی فرصتی که مغفول مانده است

خراسان شمالی با توجه به شرایط اقلیمی و آب و هوایی از موهبت بکر بودن و رشد انواع گیاهان دارویی در منطقه برخوردار است و در چند سال اخیر پرورش گیاهان دارویی با استقبال  بسیاری روبرو شده است؛اما این استان با تمام استعدادش به دلیل نبود صنایع تبدیلی و فرآوری گیاهان دارویی ،فرصت سرمایه گذاری عظیمی را از دست داده است.

تلاش برای این ایجاد صنایع تبدیلی کمک شایانی به ایجاد اشتغال و ارزآوری برای استان خواهد داشت.رشد گیاهان دارویی در استان خراسان شمالی قدمتی به بلندای تاریخ دارد و اهالی این استان از فرصت بوجودآمده در خصوص فرآوری گیاهان دارویی استقبال بسیاری می کنند؛همینطور که مشاهده می شود در سطح استان بسیاری از خانواده به جهت مصارف شخصی و سالانه خود این گیاهان را بصورت خانگی فرآوری و گاهی هم از این را کسب روزی دارند.

تلاش برای رونق صنعت گیاهان دارویی در استان و توجه به صنایع بسته بندی و تکمیلی می‌تواند به فرآوری این صنعت و توسعه آن کمک کرده و برای شمار زیادی از مردم این منطقه اشتغال دائمی ایجاد کند و بهره برداری نادرست از گونه‌های گیاهی و روند رو به نابودی برخی از گونه‌ها به شیوه‌های سنتی و نادرست که تیشه به ریشه گیاهان دارویی استان می‌زند باید قاطعانه جلوگیری و ذخیره گاه‌های ژنتیکی استان مورد حفاظت قرار گیرد.

نویسنده: اکرم دانش طلب

انتهای پیام/د