بدرالزمان قریب، راوی زبانی خاموش

۲۵ سال پیش از این، جهان ایران‌شناسی شاهد انتشار کاری منحصر به فرد بود به نام «فرهنگ سُغدی». مؤلف این فرهنگ، از سال ۱۳۵۰ استاد زبان‌های باستانی و میانه ایرانی در دانشگاه‌های ایران و بانی نخستین کرسی مستمر آموزش زبان سُغدی در ایران بود: خانم بدرالزمان غریب.

بدرالزمان قریب، نویسنده، پژوهشگر، ایران‌شناس، زبان‌شناس و تنها زنِ عضو پیوستهٔ فرهنگستان زبان و ادب فارسی، صبح روز سه‌شنبه هفتم مرداد، در ۹۱ سالگی بر اثر کرونا درگذشت.

او برای تدوین واژه‌نامه جامع سغدی بیست سال تلاش کرد و فرهنگی مبتنی بر روش‌های علمی برای این زبان کهن، همراه با معادل‌های فارسی و انگلیسی فراهم آورد و این کمبود را در زمینه پژوهش‌های زبان‌های ایرانی مرتفع ساخت.

زبان سغدی گستردگی جغرافیایی بزرگی داشت و مرکز گویشوران این زبان شهر سمرقند بود. در زمان شاهنشاهی ساسانی زبان سغدی به تدریج جای خود را به فارسی میانه داد و پس از آن نیز با رواج فارسی امروزی در شهرها و روستاهای سغدی‌زبان و همچنین هجوم قبایل ترک‌زبان به آسیای میانه این زبان از رواج افتاد.

پژواکی از زبان خاموش سغدی در برخی وام‌واژه‌های آن زبان در فارسی هنوز شنیده می‌شود؛ واژه‌هایی چون آغاز، سرآسیمه، ملخ، سنگسار، زیور، برخی، خاتون، جغد و ستیغ.

بدرالزمان قریب در فرهنگ خود واژه‌های دخیل سغدی در فارسی که برخی از آنها را خود شناسایی کرده است و همچنین نام ماه‌ها، روزها و جشن‌های سغدی که در آثار ابوریحان بیرونی آمده را در کنار معنای فارسی واژگان افزوده است.

این دانشور پیشکسوت، در پیشگفتار خود برای فرهنگ سغدی توضیح می‌دهد که زبان سغدی از شاخه زبان‌های ایرانی میانه شرقی است که از قرن اول تا سیزدهم میلادی در گستره جغرافیایی عظیمی، از دریای سیاه تا چین، مردمان ایرانی‌تبار بدان تکلم می‌کردند. زبان سغدی از نظر تنوع و حجم ادبیات، مهم‌ترین زبان ایرانی میانه شرقی است.

او ادامه می‌دهد: آثار مکتوب این زبان، که از نواحی از نزدیک سمرقند تا یکی از برج‌های داخلی دیوار بزرگ چین، و از مغولستان شمالی تا دره علیای رود سند در شمال پاکستان کشف شده، گستره جغرافیایی آن را در آسیای میانه، و نفوذ فرهنگی این زبان را از قرن دوم تا سیزدهم میلادی نشان می‌دهد.

کوشش سالیان

بدرالزمان قریب در سال ۱۳۰۸ خورشیدی در تهران به دنیا آمد. نیاکان او از دهستان گَرَکان آشیان استان مرکزی به تهران مهاجرت کرده بودند.

"۲۵ سال پیش از این، جهان ایران‌شناسی شاهد انتشار کاری منحصر به فرد بود به نام «فرهنگ سُغدی»"پدر او ضیاءالدین و مادرش ضیاءالملوک نواده شمس‌العلما قریب از عالمان و شاعران نامدار روزگار خویش بودند.

بدرالزمان قریب دبستان و دبیرستان را در مدرسهٔ ژاندارک (منوچهری کنونی) گذراند.

خانم قریب که دوره دکتری ادبیات فارسی را در دانشگاه تهران گذراند از شاگردان استادان نامداری چون محمد معین، احسان یارشاطر، پرویز ناتل خانلری، ابراهیم پورداوود، بدیع‌الزمان فروزانفر، جلال‌الدین همایی و ذبیح‌الله صفا بود.

پس از این دوره او به زبان‌های باستانی و میانه ایران علاقه‌مند شد و برای شناخت ریشه فرهنگ‌های ایرانی با گرفتن بورس از دانشگاه پنسیلوانیا راهی آمریکا شد.

او سپس با استفاده از بورس تحصیلی شاگردان اول به دانشگاه کالیفرنیا در برکلی وارد شد و با راهنمایی «پرفسور «هنینگ» و پرفسور «مارک درسدن» به تحقیق پرداخت و در سال ۱۳۴۳ درجهٔ دکتری خود را با عنوان «مطالعهٔ ساختاری فعل در زبان سُغدی» دریافت کرد.

خانم دکتر قریب پس از دریافت دکتری خود به ایران بازگشت و به عنوان استادیار در دانشگاه شیراز به فعالیت آموزشی پرداخت.

بدرالزمان قریب در سال ۱۳۷۷ به‌عنوان عضو پیوسته فرهنگستان زبان و ادب فارسی و در سال ۱۳۷۸ سرپرست گروه گویش‌شناسی انتخاب شد و سال ۱۳۸۳ نیز مدیریت گروه زبان‌های ایرانی این فرهنگستان را به‌عهده گرفت.

از بدرالزمان قریب تاکنون دوازده مقاله به زبان فارسی، چهار مقاله به زبان انگلیسی و یک مقاله به زبان فرانسه به چاپ رسیده‌است که از این تعداد، ده مقاله دربارهٔ زبان سغدی است. همچنین ایراد سخنرانی دربارهٔ زبان سغدی، در کنگره‌های بین‌المللی در سال‌های ۷۶–۱۳۷۵ از جمله فعالیت‌های علمی اوست.

از بدرالزمان قریب برخی اشعار نیز در گزینه‌ها و جُنگ‌های شعر به ثبت رسیده اما هنوز به‌صورت مجموعه منتشر نشده است.