افت و خیز ارز؛ چرا و چگونه؟ / مبارزه با سلطه دلار به سبک ترکیه

گروه اقتصادی خبرگزاری دانشجو، در چند دهه اخیر حیات اقتصادی کشور نوسانات اقتصادی متفاوتی را تجربه کرده­ است، هر از چند گاهی خبر از موج جدید نوسان در بازارها و کالاهای مختلف بویژه دلار که اهرم فشار قیمتی سایر کالاها و خدمات در ایران شناخته شده، به میان می­‌آید. طبق آمار، اقتصاد ایران در شش دهه اخیر بیشترین گرانی دلار را در دهه نود تجربه کرده است. این آمار و ارقام ما را به این فکر می­اندازد که چرا؟ برای این امر دلایل مختلفی به‌­نظر می­‌رسد که برخلاف ادعای بسیاری از دولتمردان فقط در خارج از کشور خلاصه نمی­‌شوند بلکه باید به­‌دقت داخل کشور را هم رصد کنیم تا با علت‌های اصلی این بحران بیشتر آشنا شویم.

دلایل خارجی

جمهوری اسلامی ایران چهار دهه است که با تحریم ظالمانه دست به­گریبان است، تحریم­هایی که می­خواهند ایران را شعب­ ابی‌­طالب کنند و به­این­خاطر ایران فرصت فروش خارجی محصولات خود و انتقال ارز آن به داخل را ندارد. هم­چنین پول­هایی که در خارج مرزها بلوکه شده عملا غیرقابل دسترس­ است، دیگر اینکه تحریم، ترس و امتناع شرکت­های خارجی در همکاری با ایران را به­ دنبال داشت که تامین مایحتاج مردم ایران از خارج کشور را با هزینه­‌های مضاعف همراه کرده ­است و البته در یکسال اخیر با شیوع کرونا و بسته شدن مرزها مشکل دوچندان شد. در صدر اسلام هم با آن شرایط سختی که برای مسلمین به وقوع پیوست با مقاومتی که نشان دادند سرانجام برنده اصلی مسلمانان بودند و وعده الهی «حزب الله هم الغالبون» تجلی پیدا کرد.

دلایل داخلی

شرایط بحرانی مدیریت بحران می­طلبد؛ اما انگار هنوز مدیریت بحرانی شکل نگرفته­است تا جلوی ریخت و پاش ارزی و تخصیص ارز به ضروریات را با قاعده برعهده گیرد.

"طبق آمار، اقتصاد ایران در شش دهه اخیر بیشترین گرانی دلار را در دهه نود تجربه کرده است"در این برهه‌­های حساس اختصاص ارز رانتی و دامن زدن به نوسانات که مشوّق مردم و اصناف به سرمایه­‌گذاری در آن است، هم­چنین واردات هر رَطب و یابسی از خارج کشور که بار ارزی را تحمیل می­‌کند و عدم حمایت از تولید داخل به­ویژه صنایع تبدیلی و دانش بنیان که ما را بی­نیاز از خارج خواهدکرد و حتی خود ارزآوری به­‌همراه دارد، کار غلطی است. دراین­باره بهتر است نیم‌نگاهی به پیشینه رشد و شکوفایی اقتصادی کشورهای ژاپن و چین بیندازیم که با تکیه بر توان داخلی و فناوری­‌های نوین و البته تحمل سختی‌­های این مسیر توانستند بدون تکیه به غرب راه رشد را طی کنند و جز ده اقتصاد برتر دنیا شوند.

واسطه‌گری‌های مخرب و نامولد

ایرانیان در کنار فرهنگ­‌های پسندیده‌­ای که دارند فرهنگ­های غلطی را هم گاهاً به نمایش می‌­گذارند؛ مثلا وقتی نمودار قیمت ارز رو به ­بالا باشد به ­سرعت صف خرید دلار جلوی صرافی‌­ها ظاهر و هیجانات بر رفتار معامله‌­گران حاکم می­شود، برعکس آن هم وقتی قیمت در شیب نزول قرار گیرد صف­‌های فروش پدیدار شده و این خود بر نوسان قیمت ارز اثرگذار است. خار این عطش خرید و فروش هیجانی و کاذب دراصل به­ چشم همه مردم می‌­رود چون نوسان ارز نوسان کل اقتصاد را در پی دارد. دو سال قبل در ترکیه بر اثر نوسانات دلار ناشی از تحریم های آمریکا مردم به درخواست رئیس جمهورشان یعنی رجب طیب اردوغان به خیابان‌­ها آمدند اما نه برای خرید ارز، بلکه برای آتش زدن و زیر پا گذاشتن دلار و تحویل به بانک ها و صرافی ها و حمایت از پول ملی خودشان که این پشت کردن به دلار باعث شد التهاب آن در بازار ترکیه در آن زمان فروکش کند.

ضعف دستگاه‌های نظارتی

دلالی­‌ها و سوداگری­هایی که در بازار انجام می‌­شود قیمت­ها را به­ شدت متاثر می­‌کند؛ شایسته است که دستگاه‌­های نظارتی محکم‌تر و دقیق‌تر به این امر ورود کنند، چون این دلالان که قدرتمند هم هستند با دستکاری­‌های مصنوعی در بازار و جوسازی با قیمت‌­ها بازی می­‌کنند. بنگاهداری بانک­ها و ورود آنها به عرصه معاملات اقتصادی و سوداگری یکی از این موارد است که با ورود سیل نقدینگی در دست آنها در یک بازار آنها تبدیل به بازیگر و بازیگردان آن بازار می­‌شوند و تعیین قیمت با میل آنها صورت می­‌گیرد که البته بازار ارز نیز مستثنی از سایر بازارها نبوده و نیست.

فرهنگ مصرف کالای خارجی

مولفه ی دیگر در نوسان نرخ ارز و وابستگی اقتصاد کشور به دلار، فرهنگ مصرف‌­گرایی است که متاسفانه روبه‌رشد است؛ استفاده از برندهای وارداتی و معروف و کالاهای خارجی که تولید داخل هم دارند و یا مسافرت خارجی به جای سفر داخلی باعث تحمیل بار ارزی می‌شود و تقاضا را در بازار بالا می­‌برد.

اقتصاد کشور مثل چرخ‌ه­ای است که اگر پول در داخل آن خرج شود، در بخش‌های مختلف چرخش می­‌کند و از جیبی به جیب دیگر می‌­رود؛ اما اگر از چرخه اقتصادی کشور بیرون رود از جیب همه رفته و از چرخه خارج خواهد شد.

فرهنگ ذخیره‌سازی دارایی

در آخر هم می­‌توان به فرهنگ ذخیره­سازی بین مردم اشاره کرد. از گذشته به دلیل قحطی­‌ها و مشکلاتی که در تاریخ بر ایرانیان تحمیل شده ­است؛ تمایل به انبار کردن و ذخیره کردن آنچه دارند به­ وجود آمده­ است. در بحث ارزی خرید و ذخیره کردن یا به قولی قایم کردن ارز توسط افراد حقیقی و نهادهای حقوقی به جای اینکه از این ارزها در سرمایه­‌گذاری و فعالیت مولد استفاده شود موجب آسیب به بازار ارز و دامن زدن به گرانی‌ها شده است.

نگارنده: سجاد همتی؛ عضو شبکه کارشناسان دفتر مطالعات راهبردی رونق تولید دانشگاه امام صادق (ع)