عکس| کشف‌های تارخی جدید در شرق و جنوب ایران

آفتاب‌‌نیوز :

میثم لباف خانیکی، سرپرست هیأت باستان‌شناسی است که در محوطه تاریخی «بازه هور» در ۷۰ کیلومتری شهر مشهد و در مجاورت روستای رباط سفید استان خراسان رضوی مستقر شده‌اند؛ منطقه‌ای که از سال ۱۳۹۳ موضوع بررسی، گمانه‌زنی و کاوش باستان‌شناسی قرار گرفته و پژوهش‌های سال‌های اخیر زوایای ناشناخته‌ای از این محوطۀ باستانی مهم را آشکار ساخته است.

محوطۀ بازه هور که در عرصه‌ای به وسعت ۲۰ هکتار گسترده شده متشکل از یک سکونتگاه، یک گورستان و دو مجموعۀ معماری مذهبی است که به‌واسطۀ چهارتاقی سنگی که در جبهۀ شمالی آن قرار دارد، شهرت یافته است. این چهارتاقی به عنوان نخستین بنای ثبتی خراسان در سال ۱۳۱۰ به شمارۀ ۳۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است. کاوش‌های باستان‌شناسی که از سال ۱۳۹۷ در جبهۀ جنوبی این محوطه دنبال شده است، به شناسایی بقایای معماری یک آتشکدۀ ساسانی انجامید که تا اوایل دوران اسلامی فعال بوده و نهایتاً بر اثر زلزله‌ای مهیب ویران شده است.

لباف خانیکی، سرپرست هیأت کاوش‌های باستان‌شناسی در بازه هور درباره یافته‌های این محوطه تاریخی گفت: کاوش‌های سال‌های اخیر نشان داده که فضای داخلی این آتشکده با گچ‌بری‌های نفیس زینت یافته و هستۀ مرکزی آن با استفاده از مصالح مرغوب آجر و گچ ساخته شده بود.

 به گفته این باستان‌شناس، علاوه‌بر قطعات متعدد ظروف سفالی و شیشه‌ای، قطعات گچ مکتوب به خط فارسی میانه اطلاعات ارزشمندی دربارۀ ماهیت این آتشکده و بانیان آن در اختیار قرار داده است.

لباف خانیکی اظهار کرد: یافته‌های فصل اخیر بیانگر آن است که بر دیوار‌های این آتشکده با استفاده از گچ‌بری صحنه‌هایی از بارعام اشخاص صاحب‌منصب و احتمالاً «دیهیم بخشی»، ضیافت، شکار و اجرای مراسم آیینی نمایش داده شده بود که متأسفانه بخش عمده‌ای از آن‌ها بر اثر رخداد‌های طبیعی و مداخلات انسانی آسیب دیده و از بین رفته است.

سرپرست هیأت باستان‌شناسی بازه هور گفت: در نتیجۀ کاوش‌هایی که در شش فصل در محوطۀ تاریخی بازه هور انجام شده، جزییات پلان اصلی چهارتاقی سنگی و آتشکدۀ جبهۀ جنوبی کاملاً شناخته شده و اطلاعات ارزشمندی دربارۀ تاریخ و هنر خراسان در سده‌های منتهی به دوران اسلامی در اختیار قرار گرفته است.

عضو هیأت علمی گروه باستان‌شناسی دانشگاه تهران بیان کرد: بر اساس وسعت قابل توجه این مجموعۀ مذهبی، کیفیت مصالح استفاده‌شده، سبک و موضوع تزیینات معماری، موقعیت جغرافیایی و نحوۀ بهره‌برداری از فضا‌های معماری، این آتشکده مهمترین نیایشگاه حوزۀ فرهنگی شمال شرق ایران در دورۀ ساسانی به شمار می‌رفته و تحقیقات دربارۀ شناسایی ماهیت دقیق آن کماکان ادامه دارد.

علاوه‌بر این، در منطقه لار استان فارس، نخستین فصل از کاوش‌های باستان‌شناسی و دومین فصل از مطالعات باستان‌شناسی محوطه «قلعه اژدهاپیکر» با عنوان «خواناسازی قلعه اژدهاپیکر لار» به پایان رسیده است. محوطه قلعه اژدهاپیکر به وسعت ۲۰ هکتار در شمال غربی شهر لار و در محدوده بافت قدیم این شهر، بر بلندای تپه­‌ای طبیعی قرار گرفته است.

این محوطه از سه پشته شمالی، میانی و جنوبی تشکیل شده و توسط دیواری دفاعی محصور می­‌شده که در فواصل مشخص برج­‌های دیده‌­بانی در آن تعبیه شده بود، که امروزه بقایای آن قابل مشاهده است.

قلعه اژدهاپیکر، لار، استان فارس

علیرضا ابوالاحرار که سرپرست هیأت باستان‌شناسی در این منطقه است درباره نتیجه این کاوش و مطالعات گفت: نتایج حاصل از نخستین فصل مطالعات باستان‌شناسی قلعه اژدهاپیکر، پیشینه استقرار در این محوطه را دوره ساسانی و قرون اولیه اسلامی معرفی می­‌کند که تا اواخر دوره قاجار سکونت در آن ادامه داشته است.

گروه کاوش باستان‌شناسی محوطه تاریخی اسلامی قلعه اژدهاپیکر لار با هدف شناسایی پیشینه استقراری، شیوه معماری و مطالعه جایگاه اقتصادی و صنعتی، کاوش در این محوطه را آغاز کرد که در بررسی باستان‌شناسی فصل پیشین، قدیمی‌ترین آثار فرهنگی از قسمت شمالی و پشته شمالی محوطه به‌دست آمد.

باستان‌شناسان بر پایه این نتایج و با هدف شناسایی و خواناسازی معماری پشته شمالی، شمال شرقی این بخش را کاوش کردند و بخش شرقی از یک بنای مستطیلی‌شکل شناسایی شد.

به گفته سرپرست هیأت باستان‌شناسی قلعه اژدهاپیکر، این قسمت از بنا شامل سه اتاق است که هر اتاق با درگاهی به قسمت غربی مرتبط می­‌شود. به نظر می­‌رسد که قسمت غربی راهروی است برای دسترسی به فضا‌های مختلف بنا، اتاق جنوبی با ابعاد ۳۴۰ در ۲۹۰ سانتیمتر با یک دیوار باریک از جنس خشت­‌های عمودی و ملات گچ از فضای معماری میانی جدا شده است.

"این چهارتاقی به عنوان نخستین بنای ثبتی خراسان در سال ۱۳۱۰ به شمارۀ ۳۹ در فهرست آثار ملی ثبت شده است"در اتاق میانی چهار خمره سفالی نگهداری آذوقه یافت شد که در داخل و اطراف یکی از ظروف بقایای خرما مشاهده شد.

 اتاق شمالی شامل دو درگاه در سمت شرق و غرب است و تاقچه‌ای با تزئینات گچ‌بری در گوشه جنوب شرقی آن قرار گرفته است. مواد فرهنگی به‌دست آمده از این فضای معماری متعلق به قرون ۵ تا ۷ هجری قمری است.

 در این پژوهش میدانی، مرکز محوطه قلعه اژدهاپیکر حدفاصل پشته میانی و شمالی نیز به منظور دستیابی به بخش صنعتی، مورد کاوش قرار گرفت و در اولین لایه استقراری روی بستر طبیعی تپه، شواهد کوره ساخت سفال­ به‌دست آمد.

در بررسی فصل گذشته در این محدوده، ابزار مرتبط با کارگاه‌­های ساخت سفال یافت شده بود.

یکی از موارد باارزش در مطالعات باستان‌شناسی محوطه قلعه اژدهاپیکر، تداوم سکونت از قرن پنجم تا قرن هفتم هجری قمری است. این در حالی است که بیشتر محوطه‌­های مرتبط با آن، از جمله بندر سیراف تا قرن ششم دارای سکونت بوده و پس از آن متروک می­‌شوند. شواهد باستان‌شناسی در این محوطه می­‌تواند تحولات تاریخی در این بازه زمانی را مورد بررسی قرار دهد.

با توجه به قرار گرفتن قلعه اژدهاپیکر در محدوده شهری و دسترسی آسان به آن، با تداوم کاوش باستان‌شناسی و خواناسازی تمامی معماریِ موجود در پشته شمالی، باستان‌شناسان امیدوارند این محوطه تبدیل به سایت موزه شده و مورد بازدید پژوهشگران و علاقه­‌مندان قرار گیرد.