نیشابور چندهزار ساله شهری بدون موزه استاندارد

موزه‌ها، گنجینه تاریخ، میراث و فرهنگ هر کشوری هستند و با حفظ و نگه داشتن آثار به جا مانده از پیشینیان نقش مهمی در تقویت هویت ملی و فرهنگی کشور دارند. از سوی دیگر موزه‌ها همواره مرکز توجه گردشگران و دانشمندان محسوب می‌گردند و براین اساس کشورها می‌کوشند با هرچه غنی‌تر کردن موزه‌هایشان اقتصاد گردشگری خود را تقویت کنند.
در این میان شهر تاریخی نیشابور با داشتن بزرگ‌ترین پهنه تاریخی کشور به وسعت چهار هزار و ۵۰۰ هکتار هنوز از داشتن یک موزه استاندارد برای نگهداری آثار تاریخی کشف شده در کاوش‌های تاریخی این منطقه محروم است.
در حالی‌که در مخزن تنها موزه نیشابور در کاروانسرای شاه عباسی چندین هزار شیء تاریخی موجود است که به خاطر نبود شرایط مناسب از نظر دما و رطوبت تنها ۲۰۰ شیء تاریخی به نمایش گذاشته شده و گردشگران و علاقه‌مندان از دیدن بخش عظیمی از این اشیای تاریخی محروم هستند.

بوروکراسی اداری سرمایه‌گذاران فرهنگی را خسته می‌کند

معاون استاندار و فرماندار ویژه نیشابور گفت: با توجه به غنا و وسعت میراث فرهنگی نیشابور باید رده های سازمانی برای اینکه بتوانند مدیریت کنند و پاسخگو باشند در شهرستان حضور داشته باشند نه اینکه هر کاری که میخواهیم در نزدیکی این آثار و پهنه تاریخی انجام دهیم باید با رده های استانی و ملی هماهنگ کنیم که بسیار وقت گیر است و باعث می‌شود سرمایه گذاران‌ فرهنگی در این بوروکراسی اداری خسته شده و کار را رها کنند.
علیرضا قامتی افزود: آثار به جا مانده از هزاره گذشته در منطقه نیشابور کهن قدمتی به وسعت تاریخ ایران دارد که از اهمیت ویژه‌ای برخوردار است و زمانی که چنین غنای تاریخی را در نیشابور داریم برای نگهداری این‌گنجینه ها در نیشابور باید فکری می شد که ایجاد موزه ها در سطح ملی و بین المللی می‌توانست بسیار تاثیر گذار باشد.
وی ادامه داد: با توجه به اینکه نیشابور از نظر مذهبی، تاریخی، فرهنگی، اقتصادی و جغرافیای طبیعی و منطقه ای حائز اهمیت است این بنیادها بنا نهاده نشده تا اشیای کشف شده را در آنجا نگهداشته و در معرض دید مردم و گردشگران قرار دهیم.

فرماندار نیشابور گفت: تشکیل ستاد عالی نیشابور ۱۴۰۰  یکی از موضوعات مهمی است که باید در دستور کار مدیران عالی و اعضای شورای تامین و نمایندگان مجلس قرار گیرد و باید با جمع آوری اسناد مطالبه گری جدی در موضوعات مربوط به حوزه میراث فرهنگی داشته باشند.
وی افزود: برای حفظ و نگهداری این آثار وزارت‌خانه ای تشکیل شده که با منابع اعتباری و بودجه خود این امکان را ندارد که هم این آثار را احیا کند، هم بازسازی انجام دهد و هم گنجینه ها را کشف کند که این‌ از اشکالات جدی حوزه میراث فرهنگی است.
قامتی ادامه داد: در نیشابور بالغ بر۱۴ هزار هکتار باید توسط اداره میراث فرهنگی حفظ و صیانت شود و سوال نخست اینجاست که این اداره با کدام منابع حفاظتی و منابع انسانی نظارتی می تواند این کار را انجام دهد؟ در طرح آمایش سرزمینی برای برنامه های میان مدت چه مطالعاتی انجام شده تا در این چارچوب در قدم نخست حفاظت، بازسازی و نگهداری میراث فرهنگی انجام شود و در مراحل بعدی اکتشاف و مطالعه صورت گیرد؟

سرعت سارقین در استفاده از فن‌آوری‌ها از ما پیشی گرفته است

وی گفت: توسعه‌های شهری متناسب با سرعت فن‌آوری روز شکل گرفته و این سوال را به وجود می آورد آیا به کارگیری دستگاه های پیشرفته برای اکتشافات و حفظ و صیانت در وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی موجود است یا افرادی که به دنبال منافع مادی هستند بازهم در کشف این آثار از ما جلوترند؟

فرماندار نیشابور افزود: سارقین این آثار در استفاده از فن‌آوری‌ها از ما پیشی گرفته و نتیجه آن نمایش گنجینه های نیشابور و کشور در موزه های کشورهای خارجی است.
وی ادامه داد: اشیای دوران گذشته شاید ارزش مادی زیاد نداشته باشند اما از نظر فرهنگی و تمدنی جایگاه جامعه را مشخص می کنند و آثار و میراث به جا مانده از گذشتگان که امروز به روش های مختلف مورد کاوش قرار می گیرند تمدن و تاریخ هر کشور را بازگو می کنند و یکی از اقداماتی که هر کشور برای معرفی خود انجام‌ می‌دهد توجه به آثار ماندگار گذشتگان در حوزه میراث فرهنگی است.

نبود موزه استاندارد ظلم مضاعف در حق نیشابور است

نماینده مردم نیشابور، فیروزه و زبرخان در مجلس شورای اسلامی گفت: از  گذشته های دور می دیدیم اشیایی که کشاورزان، چوپانان یا حتی حفاران غیر مجاز کشف می کردند و ارزش های بسیار معنوی و ریالی داشت به میراث فرهنگی واگذار می شد و پس از آن در موزه های مختلف به نمایش در میآمد و سوال اینجاست که این اشیا چرا نباید در شهر مبداء به نمایش گذاشته شود و بعد از این همه سال،  ظلم مضاعف است که نیشابور با این تاریخ و پیشینه حتی یک موزه معمولی استاندارد با متراژ پایین هم ندارد که اشیای عتیقه خود را در آن به نمایش بگذارد.
احسان ارکانی افزود: همیشه این سوال از گذشته برای ما بوده که چرا نیشابور با ظرفیت غنی تاریخی و تمدنی که دارد و  گنجینه هایی که زیر این شهر مدفون است، موزه ندارد و اشیای تاریخی که در طول سال های مختلف در این‌ منطقه کشف شده در اقصی نقاط کشور و جهان در معرض دید مردم گذاشته می شود؟
وی ادامه داد: موزه نقطه توجه گردشگری است و گردشگران مختلف از سایر نقاط کشور و دنیا وقتی از نیشابور و مکان های پرشمار تاریخی آن بازدید می کنند به دنبال موزه ای که تاریخ غنی نیشابور در آنجا نمایش داده شود می‌گردند.

این نماینده مجلس گفت: از طرفی این حق قانونی و منطقی برای هر شهری است که وقتی عتیقه، دفینه و گنجینه های تاریخی از دل آن شهر بیرون می آیند در همان شهر نگهداری شوند، همانطور که انتظار داریم اشیایی که در ایران کشف می‌شوند در کشورهای خارجی نباشند و در کشور خودمان نمایش داده شوند.
وی افزود: در سال های ۲۰۲۰ و ۲۰۲۱ توسط یونسکو سال جهانی عطار نیشابوری نامگذاری شده و می توانیم از ظرفیت این توجه جهانی به نیشابور استفاده کرده و بحث های مختلف فرهنگی از جمله احداث موزه را دنبال کنیم.
رییس مجمع نمایندگان استان خراسان رضوی ادامه داد: زمانی که فرمانداری‌های ویژه ابلاغ گردید قرار شد ادارات این شهرستان‌ها هم ویژه و به صورت معاونت اداره کل باشند، در برخی مکان ها تابلو ادارات تعویض شده اما از نظر ساختار و اختیارات هیچ تفاوتی با فرمانداری معمولی نکرده‌اند.
وی گفت: تمایل به تمرکز قدرت در مرکز وجود دارد و می خواهند چگونگی هزینه درآمد فروش بلیت مقبره خیام و عطار را نیز خودشان تعیین کنند.
ارکانی افزود: امروز می‌توانیم با هزینه های ناچیز و با دستگاه های پیشرفته به راحتی مکان دفینه‌ها و اشیای عتیقه را مشخص کرده و با حفاری آن ها را از دل خاک بیرون بیاوریم و اجازه ندهیم این اشیای قیمتی به ثمن بخس توسط قاچاقچیان و حفاران غیرمجاز به تاراج رود زیرا این ها سرمایه های ملی و تاریخی مردم نه تنها نیشابور بلکه مردم کشور هستند.

فقط ۲۵۰۰ مترمربع از پهنه تاریخی نیشابور کاوش شده است

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور نیز گفت: نخستین بار قبل از انقلاب آمریکایی‌ها ۱۰ سال در این منطقه کاوش کردند و بعد از انقلاب نیز گروه های مختلف باستان شناسی به این شهر آمدند اما با این وجود در بهترین حالت تنها ۲ هزار و ۵۰۰ متر مربع از پهنه تاریخی نیشابور کاوش شده است.

محمد اسماعیل اعتمادی افزود: عرصه تاریخی نیشابور چهار هزار و ۵۰۰ هکتار وسعت دارد و حریم آن نیز بالغ بر ۱۴ هزار هکتار است که بزرگترین عرصه تاریخی کشور محسوب می شود.
وی ادامه داد: در سال های بعد از انقلاب هم هیات مشترک فرانسوی و ایرانی و چند کاوش توسط دانشگاه نیشابور انجام شده و طی این مدت هرسال کاوش‌هایی در یکی از مناطق تاریخی نیشابور داشته ایم اما بودجه های وزارتخانه به خصوص بودجه های پژوهشی محدود است.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور گفت: هرچه کاوش بیشتر انجام دهیم تعداد اشیای تاریخی ما بیشتر می شود و باید ابتدا به دنبال محل مناسبی برای نگهداری آن ها باشیم البته در کاروانسرای شاه عباسی نیشابور موزه باستان شناسی ایجاد کرده ایم ولی آنجا از نظر دما، رطوبت و شرایط نگهداری ایده آل نیست.
وی افزود: این مکان یک بنای تاریخی است و توصیه می شود در این مکان‌ها آثار تاریخی نگه‌داری نشوند اما چاره ای نداشتیم چون فضای دیگری در اختیار ما نبود و اعتباری هم برای احداث موزه جدید و مدرن نداشتیم.
اعتمادی ادامه داد: در این مکان امکان نمایش ۲۰۰ شیء تاریخی وجود دارد در حالی که در مخزن نیشابور چند هزار شیء تاریخی موجود است که این آثار به صورت چرخشی و با نظر کارشناس مربوطه در معرض دید عموم قرار می گیرند.
وی گفت: قبل از انقلاب بیشتر کاوش ها در قسمت غرب ایران بود و شرق کشور مغفول مانده بود و طی سالیان اخیر توجه به شرق ایران بیشتر شده و با کاوش های انجام شده در مناطق مختلف نیشابور مانند سه تپه، نوروز آباد، تپه برج، قاراچشمه و شهرک فیروزه تحولی در باستان شناسی منطقه ایجاد شده است.

رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور افزود: سال گذشته هیات باستان شناسی از کشور چین وارد ایران شد و پس از حضور در نیشابور تمام هزینه های کاوش را تقبل کرد تا در کنار باستان شناس های ایرانی یک فصل کاوش در تپه برج انجام دهد. طی این سال ها توجه باستان شناسان خارجی را جلب کرده ایم و پیش بینی می‌کنیم این استقبال ادامه داشته باشد. به این ترتیب طی سالیان اخیر بیشترین کاوش های علمی در شرق کشور در نیشابور انجام شده است.
وی با اشاره به کاوش های آمریکایی ها در نیشابور ادامه داد: آمریکایی‌ها طی دهه ۳۰ حدود ۱۰ سال در نیشابور کاوش کردند و مطابق قراردادی که با دولت وقت ایران داشتند می توانستند بسیاری از این اشیا را خارج کنند به این ترتیب حتی کتیبه های گچبری کشف شده را برش داده و بردند و مابقی آثار نیز در موزه ملی نگهداری می شود.

اعتمادی گفت: قبل از تشکیل اداره میراث فرهنگی اشیایی که کشف شده به علت نبود تشکیلات اداری و موزه از نیشابور خارج شده اما اشیای کشف شده طی این سال ها در نیشابور نگهداری می شوند.

کتاب های کاوش‌های باستان‌شناسی نیشابور در انتظار بودجه

وی افزود: بیشتر کاوش های اخیر توسط دانشگاه انجام می شود و دانشگاه نیشابور در حوزه باستان شناسی از دانشگاه های قوی است و می تواند در این خصوص کتاب منتشر کند، همچنین در مورد کاوش های سایت تاریخی شادیاخ که  میراث فرهنگی انجام داده سه جلد کتاب نوشته شده و آماده انتشار است و تنها مسائل مالی آن باقی مانده تا پس از تامین بودجه چاپ شود.
رییس اداره میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری نیشابور ادامه داد: ۹ میلیارد تومان از اعتبارات سفر ریاست جمهوری برای بهسازی سایت شادیاخ اختصاص پیدا کرده که یک سازه فضایی زیبا روی آن نصب می شود و دور سایت حصار کشی خواهد شد و در همان محل نمایشگاه، فضاهای معرفی، غرفه های فروش صنایع دستی و اطلاع رسانی و سایر فضا ها احداث خواهد شد.
وی با اشاره به انعقاد قرارداد با پژوهشکده میراث فرهنگی برای انجام مطالعات راهبردی منطقه تاریخی نیشابور گفت: در حال حاضر ۱۰۸ اثر ثبت شده ملی در نیشابور وجود دارد و به زودی بیش از ۱۲۰ اثر تاریخی دیگر در نیشابور ثبت آثار ملی خواهند شد.
اعتمادی افزود: اقدامات اولیه ثبت جهانی عرصه تاریخی نیشابور نیز انجام شده و مراحل آن در دست اجراست.

ساختارهای اداری پایگاه های میراث فرهنگی قابلیت اجرایی ندارند

عضو هیات علمی دانشگاه نیشابور و دکترای باستان‌شناسی نیز گفت: در عرصه های گسترده و با ارزش کشور باید افراد مهم و با قدرت اجرایی بسیار مانند استاندار حضور داشته باشند تا تصمیمات قابلیت اجرا داشته باشند و در حال حاضر مهمترین مشکل در حوزه میراث فرهنگی، ساختار و تشکیلات اداری آن است چون ساختارهای اداری پایگاه های میراث فرهنگی قدرت اجرایی ندارند.
دکتر حسن با صفا افزود: نیشابور جزو شاخص ترین شهرهای جهان اسلام بوده است و از نظر اقتصادی، اجتماعی و سیاسی جزو مناطق مهم فرهنگی و تمدنی زمان خود بوده تا جایی که فرهنگ و هنر قسمت عمده ای از مناطق همجوار مانند خراسان بزرگ تا گرگان را به اسم نیشابور می شناختند. در کنار آن شخصیت های بزرگ تاریخ که در نیشابور زندگی و تحصیل کرده و سپس از این شهر رفته اند نشان دهنده جایگاه رفیع علمی این شهر در گذشته است.
وی ادامه داد: عرصه تاریخی نیشابور بسیار وسیع است و بیش از ۲۰ روستا در آن قرار دارد که این روستا ها برای توسعه باید طرح داشته باشند.
این استاد دانشگاه گفت: آرامگاههای خیام و عطار که در مجموعه تاریخی نیشابور قرار دارند از زمانی که ایجاد شده اند هیچ گونه تغییر و توسعه پیدا نکرده‌اند ‌و این نشان می دهد ما برای منطقه تاریخی نیشابور هیچ طرح و برنامه ای نداریم.
وی افزود: مطالعات باستان شناسی این منطقه باید با برنامه، پیوسته و در همه زمان ها جاری  باشد و توسط تیم های متخصص و افراد سرشناس انجام شود همچنین در کنار کاوش ها و  هنگامی که مطالعات باستان شناسی انجام می شود باید این ظرفیت ایجاد شود تا در گام بعدی این آثار حفظ شوند و در موزه ها و برنامه های مختلف برای عموم قابل ارائه باشند. 

نیشابور یکی از بزرگترین مراکز ساخت سفالینه‌های اسلامی در ایران بوده است

یک پژوهشگر و باستان شناس نیز گفت: کاوش هایی در سال ۱۳۴۹ در نیشابور انجام شد که منجر به کشف چندین کوره سفالگری، سفالینه های متعدد و قالب های منقوش ساخت سفال، در سده‌های پنجم تا هفتم هجری گردید که نشان می دهد نیشابور یکی از مهمترین و بزرگترین مراکز ساخت سفالینه‌های اسلامی در ایران بوده است.
مرتضی امین‌الرعایایی افزود: کاوش های باستان شناسی در نیشابور از سال ۱۳۱۵ با حضور یک هیات باستان شناسی از موزه متروپولیتن نیویورک آمریکا به صورت وسیع و به مدت ۱۰ سال در محدوده شهر کهن نیشابور آغاز شد و بقایای ارزشمند معماری، فلز، سکه، سفال و امثال آن از جمله یافته های این کاوش ها بودند.
وی ادامه داد: در این کاوش ها موارد فرهنگی بسیار کشف شده که باید در شهر نیشابور به نمایش در می‌آمدند ولی هم اکنون از موزه های مختلف کشور و دنیا سردرآورده و نمایش داده می شوند ‌و برخی آثار هم که در کاوش های اخیر به دست آمده، مشخص نیست در کجا نگهداری می شوند.
این باستان شناس گفت: تخمین زده می شود چندین هزار شیء تاریخی ارزشمند از نیشابور در موزه های مختلف و معتبر خارجی نظیر متروپولیتن نیویورک، موزه شیکاگو، موزه ویکتوریا و آلبرت لندن و موزه لوور فرانسه وجود داشته باشد و باید تلاش شود آثاری که در گذشته به صورت غیرقانونی از نیشابور خارج شده به این شهر بازگردانده شوند و در این راستا باید از طریق وزارت امورخارجه و با دیپلماسی این‌ امور پیگیری شود.
وی افزود: موزه های مطرح خارجی درخصوص سفالینه ها و بقایای معماری کشف شده از نیشابور در سال ها ۱۳۱۵ تا ۱۳۲۵ در حال مطالعه هستند و مقاله و کتاب منتشر می کنند اما اکنون با توجه به تعداد کاوش هایی که انجام شده حتی یک کتاب هم در این زمینه منتشر نشده است‌ و مردم اطلاعات دقیق از تاریخ نیشابور ندارند و تنها منابع اطلاعاتی چند مصاحبه از سرپرستان کاوش ها در روزنامه ها و خبرگزاری ها است و باید به این نکته توجه کرد که باستان شناسی فقط جنبه گردشگری ندارد و بحث های عمیق مطالعاتی و میان رشته ای در آن نهفته است.

امین‌الرعایایی ادامه داد: نیشابور ۲ بار در طول تاریخ پایتخت ایران بوده، آن هم ایرانی که وسعتش از ایران فعلی خیلی بیشتر بوده ولی در حوزه حفظ و نگهداری این میراث خوب عمل نکرده‌ایم.
وی گفت: در گذشته به دلیل سقف ضعیف سایت شادیاخ، رطوبت بخشی از آن را تخریب کرده و روی تپه های باستانی شادیاخ و کهن دژ آنقدر موتورسواری شده که تپه ها کوچک و تخریب شده است، در خصوص حفاظت و مرمت  مسجد جامع نیز خوب عمل نشده و شاهد آسیب های جدی به آن هستیم ‌و خانه های تاریخی نیشابور نیز یکی پس از دیگری تخریب می شوند و در مقابل این موارد همه شهروندان مسوول هستند.

مرکز شهرستان ۴۰۰ هزار نفری نیشابور در ۲۷ کیلومتری غرب مشهد قرار دارد.