دلیل سقوط هلیکوپتر ارتش در جریان انتخابات ریاست‌جمهوری چه بود؟

یادداشتی از بابک تقوایی: صبح روز ۲۹ خرداد ۱۴۰۰، یک فروند هلیکوپتر «بل ۲۱۴آ معروف به اصفهان» حامل صندوق‌های رأی در ارتفاعات احمد فداله دزفول دچار سانحه شد و در نتیجهٔ آن یک افسر پلیس به‌نام علیرضا باغبان‌زاده کشته و یازده نفر دیگر شامل خلبان بزرگپور و کمک‌خلبان خرسندیان زخمی شدند.

این هلیکوپتر جمعی گردان هجومی پایگاه دوم رزمی هوانیروز در مسجد سلیمان بود و یکی از ۲۰ فروند هلیکوپتری که هوانیروز ارتش به درخواست وزارت کشور به حمل صندوق‌های رأی در مناطق صعب‌العبور در انتخابات ریاست‌جمهوری ۲۸ خرداد ۱۴۰۰ اختصاص داده بود.

به نظر می‌رسد حمل صندوق‌های رأی به همراه تعداد سرنشینان فراتر از توان موتور هلیکوپتر عامل بروز سانحه برای آن در منطقه کوهستانی و مرتفع زاگرس شده باشد.

در حال حاضر، ستون فقرات توانِ هجومی هوانیروز ارتش حدود ۲۰۰ فروند هلیکوپتر همه‌منظوره از نوع بل ۲۱۴آ ملقب به اصفهان است که باقیماندهٔ مجموع ۲۹۳ فروندی است که از فروردین ۱۳۵۴ تا مهر ۱۳۵۷ تحویل این نیرو شد.

یک فروند هلیکوپتر بل ۲۱۴آ اصفهان مشابه آنچه در ۲۹ خرداد ۱۴۰۰ سقوط کرد

بل ۲۱۴ اصفهان بر اساس نیاز ارتش شاهنشاهی ایران به یک هلیکوپتر همه‌منظوره جهت عملیات در مناطق خشک و کوهستانی طراحی شد و همین ویژگی آن سبب شده است که در سال‌های پس از انقلاب، هوانیروز ارتش به درخواست وزارت کشور، شماری از آن‌ها را جهت حمل صندوق‌های رأی از مناطق صعب‌العبور به مراکز استان‌ها به کار بگیرد؛ هلیکوپترهایی که در نتیجه فرسودگی موتورهایشان با شناسهٔ لایکومینگ اِل تی سی-۴بی-۸دی (Lycoming LTC-4B-۸D) دیگر توانایی حمل ۱۶ سرنشین را ندارند و از ۱۸ شهریور ۱۳۸۱ بنابر یک دستورالعمل صادرشده از ستاد فرماندهی هوانیروز ملزم به حمل حداکثر هشت سرنشین هستند.

بیش از چهار سال است که هواپیمایی نیروی زمینی (هوانیروز) ارتش با کمبود شدید بودجه دست‌وپنجه نرم می‌کند. بر اساس تصاویر ماهواره‌ای، شمار هلیکوپترهای عملیاتی هوانیروز به میزان ۳۰ درصد کاهش یافته که نتیجهٔ همین وضعیت است.

از دلایل کاهش بودجهٔ هوانیروز ارتش تأسیس هوانیروز سپاه پاسداران انقلاب اسلامی به دستور علی خامنه‌ای در چهارم اسفند ۱۳۹۴ است؛ نیرویی که در ابتدا فعالیش را با ۴۸ فروند هلیکوپتری که از نیروی هوافضای سپاه به آن انتقال یافته بود شروع کرد و امروز بیش از ۶۰ فروند هلیکوپتر عملیاتی در اختیار دارد درحالی‌که هوانیروز ارتش ۵۳۰ فروند هلیکوپتر یعنی حدود ده برابر هوانیروز سپاه هلیکوپتر در اختیار دارد که در خدمت هفت گروه پشتیبانی عمومی و رزمی و همچنین مرکز آموزش این نیرو هستند.

نقش هلیکوپترهای هوانیروز در انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۴۰۰

یک روز پیش از برگزاری انتخابات ریاست‌جمهوری، سرتیب دوم یوسف قربانی، فرمانده هوانیروز ارتش، اعلام کرد که هوانیروز ارتش همچون گذشته به حمل صندوق‌های رأی در مناطق صعب‌العبور در جریان انتخابات پیش رو خواهد پرداخت و ۲۰ فروند هلیکوپتر برای این کار اختصاص یافته است.

صبح روز انتخابات، معاونت عقیدتی-سیاسی پایگاه دوم هوانیروز مسجد سلیمان به‌نقل از فرمانده پایگاه، سرهنگ مهدی علیزاده، خبر داد که سه فروند از هلیکوپترهایشان در شهرهای ایذه، مسجد سلیمان و دزفول جهت حمل صندوق‌های رأی در مناطق صعب‌العبور مستقر شده‌ است. متعاقباً هلیکوپتری که به شهرستان دزفول اختصاص یافته بود در حین حمل صندوق‌های رأی در نزدیکی دهستان احمد فداله دچار سانحه شد.

علیرضا باغبان‌زاده، افسر پلیس راهور که در سانحه سقوط هلی‌کوپتر ارتش در ۲۹ خرداد کشته شد

با از دست رفتن این هلیکوپتر بل ۲۱۴آ در روز ۲۹ خرداد ماه، اکنون پایگاه یا گروه دوم رزمی هوانیروز در مسجد سلیمان ۳۱ فروند هلیکوپتر در اختیار دارد که در اختیار دو گردان آن هستند. گردان هجومی که وظیفهٔ حمل بار و نیرو را بر عهده دارد اکنون ۱۷ فروند بل ۲۱۴آ در اختیار دارد و گردان تک ۱۱ فروند هلیکوپتر تهاجمی اِی اِچ-۱جِی اینترنشنال کبرا (AH-1J International Cobra) و سه فروند هلیکوپتر شناسایی آگوستا بل ۲۰۶آ جِت رِنجِر (Agusta Bell 206A Jet Ranger).

پایگاه هوانیروز مسجد سلیمان از نظر در اختیار داشتن تعداد هلیکوپتر پس از پایگاه‌های تبریز، آبیک و مشهد قرار دارد، اما به علت کوهستانی بودن منطقهٔ عملیاتی‌اش تعداد قابل توجهی از هلیکوپترهایش را جهت پشتیبانی از انتخابات ریاست‌جمهوری اختصاص می‌دهد.

آیا سنگینی هلیکوپتر عامل سانحه صبح ۲۹ خرداد ۱۴۰۰ شد؟

بر اساس مشاهدات عینی یکی از پرسنل پایگاه دوم هوانیروز ارتش، صندوق‌های رأی حمل‌شده با هلیکوپتر سانحه‌دیده تنها متعلق به روستا یا دهستان احمد فداله نبوده بلکه صندوق‌های روستاهای مناطق دیگرِ بخش سردشت از توابع شهرستان دزفول را هم به همراه داشته است.

در کنار این صندوق‌های رأی، هلیکوپتر هشت نفر مسافر را حمل می‌کرده است؛ امری که در نتیجه بروز هرگونه نقص فنی و تلاش خلبان برای فرود اضطراری از طریق خودچرخی به انهدام هلیکوپتر به علت سرعت بالای فرود منتهی می‌شود.

تصاویر و فیلم تهیه‌شده توسط مردم محلی لاشه هلیکوپتر را در بستر خشک دریاچه تمبی ما بین شهرستان‌های لالی و اندیکا نشان می‌دهد که به سمت راست بدنه افتاده و ملخ اصلی آن از محل جعبه‌دنده جدا شده و در مجاورت آن قرار گرفته است. این امر ممکن است در نتیجهٔ از دست رفتن کنترل خلبان در فاز نهایی فرود خودچرخی (Auto Rotation) به علت واماندگی (Stall) ملخ‌های اصلی هلیکوپتر باشد که منجر به افزایش سرعت عمودی (Vertical speed) هلیکوپتر و برخورد شدید آن با زمین می‌شود.

سرعت زیاد کاهش ارتفاع هلیکوپتر در حین فرود خودچرخی می‌تواند در نتیجهٔ پایین بودن سرعت افقی هلیکوپتر هم بوده باشد.

"(آرشیو بابک تقوایی)هلیکوپتر بل ۲۱۴آ اصفهان بر اساس نیاز ارتش شاهنشاهی ایران به یک هلیکوپتر همه‌منظورهٔ قادر به حمل حداکثر ۱۶ سرنشین ساخته شد"پایین بودن سرعت افقی پیش از فرود خودچرخی خود می‌تواند در اثر ازدیاد وزن فراتر از توان نهایی موتور آن بوده باشد.

حداکثر میزان نیروی قابل حمل توسط هلیکوپتر بل ۲۱۴آ در شرایطی که موتور آن کاملا سالم باشد ۱۶ نفر بوده که در ۲۰ سال اخیر به نصف کاهش یافته است. برگه ای از کتاب خلبانان بل ۲۱۴آ. (آرشیو بابک تقوایی)

هلیکوپتر بل ۲۱۴آ اصفهان بر اساس نیاز ارتش شاهنشاهی ایران به یک هلیکوپتر همه‌منظورهٔ قادر به حمل حداکثر ۱۶ سرنشین ساخته شد. قدرت بالای موتور این هلیکوپتر امکان حمل بیش از ۵ هزار پوند بار خارجی و یا ۱۱ نفر سرباز کاملاً مسلح را برای آن فراهم می‌کرد؛ قابلیتی که در طول جنگ ایران و عراق امکان اعزام نیرو، آذوقه و تسلیحات را به مناطق کوهستانی جبهه غربی جنگ با این هلیکوپترها فراهم کرد.

اما فرسودگی موتورهای لایکومینگ اِل تی سی-۴بی-۸دی برخی از این هلیکوپترها به علت استفاده از قطعات مستهلک در جریان تعمیرات اساسی‌شان در شرکت صنایع هواپیمایی ایران (صها) باعث کاهش حداکثر توان نهایی آن‌ها و متعاقباً کاهش میزان بار قابل‌حمل آن‌ها شده است.

به علت ضعف موتورها، شماری از بل ۲۱۴آ های هوانیروز ارتش در سال‌های دهه ۱۳۷۰ خورشیدی دچار سانحه شدند و به همین دلیل در شهریورماه ۱۳۸۱، ستاد فرماندهی هوانیروز ارتش دستورالعملی به تمامی پایگاه‌های این نیرو ارسال کرد تا از حمل بیش از هشت سرنشین در هر هلیکوپتر بل ۲۱۴آ خودداری شود. این دستورالعمل از تاریخ ۱۶ شهریور همان سال اجرایی شد.

اگرچه هلیکوپتر سانحه‌دیدهٔ هوانیروز در روز ۲۹ خردادماه بر اساس همین دستورالعمل تنها هشت سرنشین حمل می‌کرد، اما به سبب در اختیار داشتن ده‌ها صندوق رأی و همچنین سایر اقلام، به نظر می‌رسد که وزن آن از آستانه تحمل موتورش بیشتر بوده است.

سانحه سال ۱۳۸۱ که منجر به وضع محدودیت برای بل ۲۱۴آ شد

فرسودگی موتور در کنار حمل بیش از اندازهٔ سرنشین و صندوق‌های رأی که منجر به سنگینی هلیکوپتر حامل آن‌ها میشود سبب شده است که در جریان هر انتخابات ریاست‌جمهوری، هوانیروز ارتش دست‌کم یکی از هلیکوپترهایش را در جریان سانحه‌ای از دست بدهد؛ سوانحی که در نتیجه برخی از آن‌ها شماری از سرنشینان این هلیکوپترها هم جان‌شان را از دست داده‌اند.

برای مثال در ۱۹ خرداد ۱۳۸۰ یک بل ۲۱۴آ هوانیروز به‌خلبانی سرهنگ غلامرضا علیخانی و ستوان بیژن حبیبی اصل با ده سرنشین ازجمله کروچیف (Crewchief) ستوان اسماعیل رمضانی حامل صندوق‌های رأی دچار سانحه شد.

این بل ۲۱۴آ یکی از ۳۱ فروند هلیکوپتری بود که هوانیروز ارتش به درخواست وزارت کشور جهت پشتیبانی از انتخابات ریاست‌جمهوری سال ۱۳۸۰ برای حمل صندوق‌های رأی به مناطق صعب‌العبور اختصاص داده بود.

پیش از سانحه، این هلیکوپتر تعدادی از مقامات شهر اردل ازجمله معاون فرماندار شهرستان، رئیس اداره اطلاعات، فرمانده منطقه انتظامی و یک قاضی دادگستری اردل را به همراه چند مأمور نیروی انتظامی سوار کرده و به طرف مناطق کوهستانی روستای لندی و ده ولی پرواز کرده بود.

طبق گفته‌های مقامات محلی شهر اردل، قبل از پرواز به طرف روستای «لندی» یک مرد عشایر ۳۵ ساله به نام نادعلی احمدی و دختر ۱۰ساله‌اش گلنار که تازه از بیمارستان مرخص شده بودند، چون خودرویی برای رفتن به روستای «لندی» پیدا نکردند، با هماهنگی سوار هلیکوپتر شدند.

در حین پرواز به سمت روستای مورد نظر، به علت وزش باد شدید و وزن زیاد، هلیکوپتر در حین فرود به کوه برخورد می‌کند و منفجر می‌شود که در نتیجه آن همهٔ سرنشینان به طور آنی کشته می‌شوند.

دستورالعمل یکی از پایگاههای هوانیروز ارتش مبنی بر ممنوعیت حمل بیش از هشت مسافر برای هلیکوپترهای بل ۲۱۴آ. (آرشیو بابک تقوایی)

در پی این سانحه، فرماندهی هوانیروز ارتش، تیمسار عقیقی روان، در شهریور ماه سال ۱۳۸۱ دستور داد که از پرواز حداکثر هشت مسافر به همراه دو خدمه در هر هلیکوپتر بل ۲۱۴آ هوانیروز ارتش جلوگیری شود تا چنانچه خلبانان به دلیل نقص فنی و شرایط بد جوی مجبور به فرود ناگهانی و اضطراری در مناطق کوهستانی شدند، به علت سنگینی هلیکوپترشان دچار سانحهٔ با و یا بدون تلفات نشوند.

با این حال و حدود بیست سال پس از این تصمیم، هوانیروز ارتش یک فروند بل ۲۱۴آ دیگر خود را در رشته کوه زاگرس در جریان یک سانحه منجر به تلفات از دست داد؛ سانحه‌ای که باز هم می‌تواند به علت سنگینی هلیکوپتر و استفاده از موتور مستهلک بر روی آن بوده باشد؛ موتوری که در نتیجهٔ بودجه محدود و اندک هوانیروز ارتش امکان بازسازی کامل یا به اصطلاح فنی دوباره نوسازی آن‌ها در شرکت صها (صنایع هواپیمایی ایران) وجود ندارد.

نظرات نویسندگان در یادداشت‌ها لزوماً بازتاب دیدگاه رادیو فردا نیست