فارابی، به عنوان دانشمندی جامع‌ فقط به ایران و اسلام تعلق ندارد

ابونصر محمد بن محمد فارابی (۲۵۹ تا ۳۳۹ ه.ق) از بزرگ‌ترین فلاسفه و دانشمندان ایرانی عصر طلایی اسلام است که در علم، فلسفه، منطق، جامعه‌شناسی، پزشکی، ریاضیات و موسیقی تخصص داشت. 

فارابی (معلم ثانی) در روستایی با نام وسیج در نزدیکی فاراب در قزاقستان امروزی به دنیا آمد. چگونگی تحصیلات فارابی در ایام جوانی‌اش تقریبا بر ما پوشیده است و مورخان گزارش مستندی در این مورد ضبط نکرده‌اند، اما می‌دانیم پدر و پدربزرگش از نظامیان بلندمرتبه در حکومت سامانی بوده‌اند؛ بنابراین می‌توان حدس زد شرایط تحصیل در ایام جوانی به خوبی برای او فراهم بوده است. 

بعضی از محققان معاصر شروع مطالعات علمی و فلسفی او را از شهر مرو می‌دانند چه اینکه مرو در آن زمان مرکز درس و بحث دینی و فلسفی بوده و اساتید حاذقی در آنجا حضور داشته‌اند و نزدیکی فاصله میان این شهر و محل سکونت و رشد فارابی نیز دلیل خوبی برای حضور و تحصیل وی در این شهر پر قدمت است. بر این مدعی شواهد و قرائن دیگری نیز وجود دارد اما آنچه در اسناد و گزارش‌های تاریخی موجود است و به طور قطعی می‌توان به آن تکیه کرد: تحصیلات او در بغداد است.
فارابی مدتی از حیات خویش را به قضاوت گذراند ولی از آنجا که دلبسته مطالعات فلسفی و تامل در حقایق مابعدالطبیعه بود کار قضاوت را در ۴۰ سالگی رها کرد و رهسپار بغداد شد. در  بغداد منطق و فلسفه را نزد استادان مطرح آن زمان آموخت و به آثار ارسطو علاقه‌مند شد. این دلبستگی تا بدانجاست که در تاریخ فلسفه اسلامی از فارابی به عنوان معلم ثانی در کنار معلم اول (ارسطو) یاد می‌کنند.

پرونده فارابی در دویست و ششمین جلسه شورای عمومی یونسکو (سوم تا ۱۷ آوریل ۲۰۱۹ /۱۴ تا ۲۸ فروردین ۱۳۹۸) توسط ایران و قزاقستان به صورت مشترک ارائه شد و در چهلمین کنفرانس عمومی یونسکو (۱۲ تا ۲۷ نوامبر ۱۳۹۸/۲۱ آبان تا ۶ آذر ۹۸) تصویب شد که سال ۲۰۲۰- ۲۰۲۱ سال گرامیداشت فارابی به مناسبت هزارو صد و پنجاهمین سال تولد او باشد.

سازمان فرهنگی، علمی و آموزشی ملل متحد (یونسکو) مستقر در پاریس با ۱۹۳ عضو رسمی و ۱۱ عضو وابسته همچنین همکاران بین‌دولی و غیردولتی  اهداف مختلفی شامل ارائه آموزش های فنی و پیشبرد علم و توسعه رسانه‌های مستقل و آزادی رسانه‌ها و حفظ تاریخ فرهنگی منطقه‌ای و توسعه تنوع فرهنگی همچنین ثبت میراث فرهنگی ملموس، ناملموس و گرامیداشت مفاخر فرهنگی کشورها را دنبال می‌کند.

درج نام یک شخصیت در فهرست گرامیداشت‌های هر سال فرصتی برای کشور یا کشورهای ارائه‌دهنده است تا در این مدت با برگزاری کنفرانس‌ها و نشست‌های علمی و تخصصی، ساخت مستند، فیلم سینمایی و تئاتر، چاپ کتاب و انتشار مقاله در رسانه‌ها زمیبنه شناخت بیشتر مردم عادی و افکار عمومی با آن فرد همچنین ترویج و آرای اندیشه‌های شخصیت یادشده را در جوامع مختلف فراهم  کند.

فارابی از چهره‌های شاخص‌ و تاثیرگذار ممتاز جهانی است که در اوج قرون وسطی یعنی دوران سیاهی، ظلمت و پریشانی؛ مرکز ثقل علم‌گستری، خردورزی و مهرورزی میان ملت‌های آن دوران بود. هنر فارابی از آن رو برای بشر امروز پیشرو و کاربردی است که او در فزون از هزار و صدسال پیش به دنبال ایجاد پل فکری و فلسفی میان شرق و غرب بود و شگفت آن‌که این رویکرد در دوران اوج تعصبات و افراطی‌گری های عقیدتی و فکری قرون وسطی رقم خورد.

حسن بلخاری، در گفت‌وگو با خبرنگار فرهنگی ایرنا با اشاره به اهمیت ابونصر فارابی در تاریخ فرهنگی ایران معتقد است: پیش از این که یونسکو بخواهد به دنبال گرامیداشت شخصیت فارابی باشد که البته موضوع خوب و مستحسنی است و موجب معرفی دانشمندان بزرگ ایرانی به جهان می‌شود، انجمن آثار و مفاخر فرهنگی، به شورای فرهنگ عمومی پیشنهاد کرد روزی در تقویم ملی ایرانیان، به عنوان روز فارابی شناخته شود.

ابن‌سینا، فارابی را استاد خود می‌داند

ما روزهای مختلفی برای بسیاری از بزرگان در تقویم داریم اما روز فارابی را نداریم، در حالی که فارابی یکی از بزرگترین اندیشمندان تاریخ فلسفه اسلامی است و به تعبیر ابن خلکان (قاضی و فقیه قرن هفتم میلادی) که یکی از مورخان بزرگ اسلامی است نخستین فیلسوف جهان اسلام است علی‌الاطلاق.

استاد فلسفه هنر دانشگاه تهران افزود: فارابی از اولین‌ها یا نخستین فیلسوف جهان اسلام است. بزرگترین عقل فلسفی در جهان اسلام که تاریخ اندیشه فلسفی را با او می‌شناسیم یعنی ابن سینا، فارابی را استاد خود می‌داند.

"بر این مدعی شواهد و قرائن دیگری نیز وجود دارد اما آنچه در اسناد و گزارش‌های تاریخی موجود است و به طور قطعی می‌توان به آن تکیه کرد: تحصیلات او در بغداد است"ابن سینا، در یکی از آثارش می‌گوید، کتاب مابعدالطبیعه ارسطو را چهل بار که البته به نظرم ۴ بار درست‌تر است، خوانده اما متوجه نشده تا یک روز در بازاری تصادفاً کتابی به دستش رسیده به نام اغراض مابعدالطبیعه ارسطو که اثر فارابی بوده گرفته و خوانده و مابعدالطبیعه ارسطو را فهمیده و این‌گونه فارابی، معلم ابن سینا است. این نکته، ابن سینا را کنار جمله ابن خلکان بگذاریم، متوجه مقام والای فارابی در تاریخ فرهنگ و اندیشه اسلامی، می‌شویم.

بلخاری با ابراز امیدواری برای نام‌گذاری روزی به نام فارابی در شورای فرهنگ عمومی ادامه داد: پیشنهاد ما چهارم آذر بوده که در تاریخ‌نگاری‌ها تولد فارابی دانسته شده و ضمن آن ما هر سال ۵ آذر را به عنوان روز فلسفه داریم که این دو می‌توانند ادغام شوند. ما قبل از فارابی، (ابویوسف) کندی (۱۸۵ تا ۲۵۶ ه.ق) را داریم و بعد از او ابن سینا را، کندی با این که زحمت زیادی کشید و آثار بسیاری ترجمه کرد، هیچ کس او را به عنوان کسی که بنیانگذار فلسفه باشد، نمی‌شناسد و این فارابی بود که با درک عمیق فلسفی و ضرورت تدوین و تبویب آن توانست پدر فلسفه باشد.

فارابی یونانی می‌دانسته و اگر مطلبی را متوجه نمی‌شده، به نسخه اصلی یونانی مراجعه می‌کرده و دانسته برای این که این موضوع روشن و شفاف شود، باید یونانی بیاموزد، چون ممکن است مترجمان مطلب را متوجه نشده باشند و اشتباه ترجمه کرده باشند. کما این که ابوریحان بیرونی هم به هند می رود و سانسکریت یاد می‌گیرد.

این استاد فلسفه هنر ادامه داد: تسلط فارابی بر زبان یونانی و عربی و در عین حال فارسی و از سوی دیگر استعداد فوق العاده‌اش سبب شد در موسیقی (که می دانید مهم‌ترین کتاب موسیقی در تمدن ما، کتاب موسیقی کبیر فارابی است) را بنویسد. در فلسفه که بنیادگذار فلسفه است، در جامعه‌شناسی و در جامعه‌شناسی سیاسی که کتاب آرای مدینه فاضله او، یکی از تابناک ترین کتب در فلسفه سیاسی است، استاد مسلّم باشد.

او در منطق، علم هیئت یا نجوم، صاحب نظر است و در تاریخ فلسفه جهان، به معلم ثانی مشهور شده است.

معلم اول ارسطو است و معلم دوم فارابی است با کتاب احصاء‌العلوم‌ و از این رو افتخار جهان اسلام است هنگامی که به آثار او توجه کنیم، می بینیم بسیاری از آن‌ها به لاتین برگردانده شده است و بسیاری از منصفان در فرهنگ غربی هستند که یکی از اثرگذاران بر رنسانس و روشنگری در اروپا را ترجمه آثار فارابی و بعد ابن سینا به لاتین می‌دانند.

وی تسلط فارابی بر دانش‌ها را برشمرد و افزود: ریاضیات، نجوم، علم منطق، طب، فلسفه، جامعه‌شناسی، در علم سیاست و حتی در مواردی علم و ادب که همه این موارد از ایشان شخصیتی استثنایی ساخته است، آثار فارابی به زبان‌هایی چون انگلیسی، فرانسوی، اسپانیولی و غیره ترجمه شده است. تلاش‌های او در رابطه با کیمیا نیز قابل تحسین است. در علوم نظامی هم کارهایی انجام داده است.

فارابی هنوز در غرب شناخته‌ نشده است

بلخاری با بیان این که هنوز هم فارابی در غرب شناخته نشده است، بیان کرد: فلسفه اسلامی در غرب با امثال ابن رشد (۱۱۲۶ تا ۱۱۹۸ م.) شناخته می‌شود، چون خودش به شمال آفریقا تعلق داشت. او از کسانی است که به فارابی رجوع می‌کند و احترام زیادی برای او قایل بوده است، در نهضت ترجمه معکوس که در قرن ۱۰ و ۱۱ میلادی آغاز می‌شود و به اوج می‌رسد و افرادی چون ژرار کرمونایی (مترجم کتاب‌های علمی عربی به لاتین، ۱۱۱۴ تا ۱۱۸۷) حدود ۷۳ کتاب را از عربی به لاتین ترجمه کرده اند. آرام آرام آثار مسلمین شناخته می‌شود، ابن سینا و فارابی، بیشتر از همه دیده می‌شوند و آثارشان به لاتین برمی‌گردد، آنجا قدر و منزلت فارابی شناخته می‌شود، گرچه ابن سینا در این زمینه شانس بیشتری برای معرفی دارد، به دلیل این که دایره المعارف جامعی به نام شفا دارد و از سوی دیگر کتابی که در طب دارد به نام القانون فی الطب، جایگاه خود را به دست می اورد اما از فارابی هم کتاب آرای مدینه فاضله به برخی زبانها ترجمه شده. با این که هر دو دانشمند، شخصیت‌های بزرگی هستند، ابن‌سینا در معانی و مفاهیم وامدار فارابی است.

این فیلسوف، در پاسخ به این سوال که فارابی را به عنوان دانشمند علوم عقلی می‌شناسیم، آیا علوم عقلی تنها فلسفه و منطق است، اظهار داشت: تقسیم‌بندی‌های مختلفی در قلمرو علوم داریم، یکی از آن‌ها، تقسیم به علوم عقلی و نقلی است.

"فارابی مدتی از حیات خویش را به قضاوت گذراند ولی از آنجا که دلبسته مطالعات فلسفی و تامل در حقایق مابعدالطبیعه بود کار قضاوت را در ۴۰ سالگی رها کرد و رهسپار بغداد شد"علوم نقلی، مبنا و بنیاد و محورش یا نقل است یا متن مقدس، درحقیقت آیات قرآن، هنگامی که می‌گوییم نقلی، منظور آیات مقدس است. اگرعلوم به وجود بیایند و مبانی متن مقدس را توضیح بدهند، می‌شود علوم نقلی، مثلا علم تفسیر یا حدیث از علوم نقلی است.

فارابی مفسر نیست

بلخاری افزود: علوم عقلی در کنار علوم نقلی جای می گیرد که بنیاد آن استنتاجات، براهین و استدلالات عقل است، مثل فلسفه، منطق و در جهان قدیم، طب و علم سیاست، این‌ها همه علوم عقلی محسوب می‌شدند.

فارابی مفسر نیست با این که در بحث نبوت، نظریاتی دارد و من در مقالاتی، رویکرد ویژه ایشان به این موضوع را بررسی کرده‌ام، به ویژه بحثی که میان خیال و نبوت و تخیل دارد و این نظریات چون به عنوان نخستین فیلسوف اسلامی به آن می پردازد و می خواهد آن را توجیه عقلی کند، بسیاراهمیت دارد.

وی ادامه داد: ما فارابی را مفسرنمی دانیم که مبنای کارش شرح آیات باشد، او در عرصه ای که عقل میدان داری می کند و می تواند با براهین و استدلال ها مسائل را روشن کند، وارد شده و بحث های اساسی هم داشته که بعدا مورد استفاده قاطبه حکما و فلاسفه مسلمان قرار گرفته است. این تأمل و تخصص او در علوم عقلی غیرقابل انکار است.