ایرج پزشکزاد؛ 'ژنتلمن بیغوله‌نشین'

"این تعبیر طنزآمیز برای هرکس که آشنایی متوسطی با سایر آثار او داشت کاملا قابل درک بود"اما در سال ۳۷ با انتشار دوباره (دوره سوم) توفیق که به سرعت طنزنویسان و کاریکاتوریست‌های پرسابقه و جوان را گرد هم آورد ورق برگشت. در میان نام‌آوران، استعداد‌های جوان و ستارگان بعدی (صلاحی، احترامی، صابری، خرسندی، شاپور، محجوبی...) جای یک‌ نام خالی بود: ایرج پزشکزاد که ستون طنزآمیز آسمون ریسمون را با نام قلمی «الف پ آشنا» در مجله فردوسی می‌نوشت و می‌توان او را مهمترین طنزنویس مطبوعاتی دهه ۳۰ ایران دانست. «آسمون ریسمون» از هرجهت با آنچه منتشر می‌شد متفاوت بود چون نویسنده‌ای داشت بسیار باسواد و مسلط به چندزبان، که در ژانرها و موضوعات مختلفی یادداشتهایی بسیار خوشمزه را منتشر می‌کرد؛ و از نقد ادبی درباره تصحیح جدید دیوان حافظ تا نوشتن نمایشنامه‌ای ‌اروتیک درباره همکاران مطبوعاتی همه چیز را می‌توانست به طنزی شیرین بنویسد.

ایرج پزشکزاد به پیروی از علی اکبر دهخدا شخصیت‌های متعدد خیالی را وارد ستون طنز مطبوعاتی کرد، آنها را دراماتیک کرد و با دقت در عناصر داستانی و ادبی، ارزش ادبی ستون طنز مطبوعاتی را ارتقا داد. روش او، که در واقع ادامه راه دهخدا بود بعدها سرمشق شماری از بهترین طنزنویسان و ستون‌های طنز مطبوعاتی ایران به ویژه عمران صلاحی (حالا حکایت ماست)، کیومرث صابری، علی میرفتاح (قلندران پیژامه‌پوش) و ابراهیم نبوی شد. بعدها او به طور پراکنده گاهی یادداشت‌های طنزآمیز سیاسی نوشت که اوج آن در اوایل دهه ۶۰ خورشیدی بود - پس از آنکه در فرانسه به شاپور بختیار پیوست و مدیریت نشریه‌ای را که ارگان حزب سیاسی او بود برعهده گرفت.

گزیده‌ای از آن طنزنوشته‌ها در کتابی با عنوان «انترناسیونال بچه‌پرروها» (۱۳۶۳) به چاپ رسیده است.

ماشالله دیالوگ‌نویسی!

طنز پزشکزاد چند مشخصه داشت که به گمانم قوت دیالوگ‌نویسی در آنها از همه بارزتر بود. در دنیای ادبیات دراماتیک که دیالوگ‌نویسی حتی برای نمایشنامه و فیلمنامه‌نویسان هم همیشه مشکلی بزرگ بوده است (و ظاهرا در یک دهه اخیر به وضعیت‌ فاجعه‌باری رسیده است) خلق دیالوگ‌هایی چنان روان، سلیس، شیرین و خوشمزه که یکسر در خدمت توصیف وضعیت و شخصیتها باشند طنز پزشکزاد را متمایز کرد.

نمایشنامه‌های او به راستی کمدی‌اند (چیزی به نام فیلم یا تئاتر طنز نداریم، ژانر کمدی داریم) و داستان‌های کوتاه و بلند او متکی به گفت‌وگوهای دراماتیکِ دقیق‌اند. حتی یادداشت‌های طنزآمیزش هم از همین نقطه قوت او، بهره می‌برند. در یکی از آنها (انترناسیونال...) با چند توصیف صحنه ساده و دیالوگ در دهان اطرافیان، به سرعت وضعیت کمیکی در خدمت خلق طنز سیاسی گزنده‌ای علیه بنی‌صدر به وجود می‌آورد.

ریتم تند کارها و جذابیتی که پزشکزاد در بعضی از بهترین کارهای بلندش (حاجی مم جعفر در پاریس، ۱۳۳۳، مثل ماشاءالله خان در بارگاه هارون‌الرشید، ۱۳۳۷و دایی‌جان ناپلئون، ۱۳۴۹) دارد مرهون سنت پاورقی نویسی مطبوعات ایران است؛ سنتی که در آن بخش بزرگی از خوانندگان مجلات با تعقیب سریالی نوشته‌های بلند حفظ می‌شدند و برای این منظور نویسنده باید چنان شیرین و جذاب و پرماجرا مطلبی را می‌نوشت که خوانندگان برای تعقیب آن در شماره بعدی مشتاقانه منتظر می‌ماندند.

"این مساله را خصوصا می‌توان در مقایسه ترجمه او از اثر مشهور هاشک «شوایک سرباز پاکدل» (تهران، کتاب زمان، ۱۳۵۸) با «شوایک» ترجمه کمال ظاهری، (تهران، نشر چشمه، ۱۳۸۴) یافت"ماشاالله خان... که مثل دایی‌جان ناپلئون از تم‌های آشنا و موفق کمدی و «طنز موقعیت» استفاده می‌کند (اینبار: تغییر سریع موقعیت زمانی و مکانی قهرمان داستان) شاید سینمایی‌ترین اثر پزشکزاد باشد و الهام بخش کمدی‌نویسان زیادی بوده است.

البته همه کارهای پزشکزاد چنین خوب و درخشان نیستند. در مجموعه «بوبول» (چاپ نخست در دهه ۳۰) گاه شوخی‌ها و موضوعات چنان دم دستی‌اند که خوشمزگی و تسلط پزشکزاد بر کمدی‌نویسی هم آنها را نجات نمی‌دهد. شخصیت‌‌ها در نمایشنامه «پسر حاجی‌باباجان» (۱۳۸۷) به تیپ و کلیشه سقوط می‌کنند و تقلیدی از شخصیت اسدالله میرزا در این نمایشنامه هم مثل «خانواده نیک اختر» (۱۳۸۰) تکرار می‌شود، جز آنکه پسر حاجی‌بابا جذابیت داستانی کمتری هم دارد.

واقعیت این است که چنین کارهایی اگر نام بزرگ پزشکزاد به عنوان خالق دایی‌جان ناپلئون را بر پیشانی نداشتند شاید بخت اجرا یا انتشار را هرگز نمی‌یافتند.

بخت بلند این رمان (و بعدا سریال) هم اتفاقی نیست، تمام مولفه‌های موفقیت را دارد: در شخصیت‌پردازی اصلی اقتباسی موفق از دن کیشوت (دایی‌جان) و سانچو پانزا (مش قاسم) است.

در پی‌رنگ داستان، غفلت یا تغافل از ‌زوال روبه‌شتاب خاندان اشرافی نالایق و پرافاده سابق دنبال (مثل «باغ آلبالوی» چخوف، یا به طور کلی‌تر «دن کیشوت» سروانتس)؛ در زاویه روایت، اول شخص و از زبان راوی ساده‌دل عاشق‌پیشه در کنار حضور قدرتمند یک شخصیت رند جذاب کمیک ماجراجوی نه‌چندان پابند اخلاق (اسدالله میرزا) که مشخصه بارز رمان‌های پیکارسک (مثل «ژیل بلاس» لوساژ و «حاجی بابای اصفهانی» موریه) است؛ جنگ طبقاتی با حضور نمایندگانی از طیف‌های اشرافی، دانش‌آموخته، نوکیسه، بازاری، لات، نظامی... همه و همه در کنار تسلط پزشکزاد به زبان و البته خوشمزگی شخص او در ایجاد طنز موقعیت و ارایه تصویری گزنده از توطئه توهم (یکی از بزرگترین مشکلات سپهر سیاسی قرن بیستم).

جهانی بنشسته در بیغوله‌‌ای

یک بار که به واسطه همراهی یکی از طنزنویسان پیشکسوت او را در کافه‌ای در حومه پاریس (۱۳۹۲) دیدم گفت در همان نزدیکی در یک «بیغوله» زندگی می‌کند. این عبارت را گویا از قول گزارشگر لوموند که برای مصاحبه به دیدار او آمده بود و بعدا نوشته بود خالق دایی‌جان ناپلئون در «یکی از بیغوله‌ترین بیغوله‌های حومه پاریس» زندگی می‌کند نقل می‌کرد.

بی‌شک چنان تعبیری از یک آپارتمان کوچک معمولی غلوآمیز بود، شاید از آنجا می‌آمد که توقع گزارشگر از سطح درآمد و زندگی دیپلمات سابقی که به گمان برخی منتقدان، یکی از بهترین رمان‌های طنزآمیز قرن بیستم را نوشته است و اثرش به زبان‌های متعددی ترجمه شده با آنچه می‌دید تفاوت فاحش داشت. اما او که به گفته خودش همان آپارتمان و زندگی ساده را هم با کمک فرزندش که در آمریکا زندگی می‌کرد داشت (حقوق بازنشستگی‌اش را اوایل انقلاب - پیش از پیوستنش به بختیار در پاریس - قطع کرده بودند).

"اما در سال ۳۷ با انتشار دوباره (دوره سوم) توفیق که به سرعت طنزنویسان و کاریکاتوریست‌های پرسابقه و جوان را گرد هم آورد ورق برگشت"آبروی فقر و قناعت را حفظ می‌کرد.

در آن دیدار، با اینکه بسیار از درد چشم و مفاصل در رنج بود، با ظاهری آراسته، پیراهن اتوزده آهاردار، صورت پاک‌تراشیده و بوی خوش ادکلن حاضر شده بود. به تعبیر اهل پاریس ژنتلمن بود، چه آن روزگاری که به قول ناصر تقوایی «نصف زنهای تهرون عاشقش بودند» و چه وقتی که به تعبیر گزارشگر فرانسوی بیغوله‌نشین بود. غصه‌اش البته نشیمن‌گاهش نبود «چشمم خیلی ضعیف شده ، دیگه نمی‌تونم سعدی بخونم. غصه‌ام اینه آقا.»