چه شد که در زاینده‌رود به‌جای آب سیل جمعیت جاری شد؟

مظاهر گودرزی: در زاینده رود به‌جای آب سیل جمعیت جاری شد تا یک بار دیگر بعد از خوزستان فریاد کمبود آب در شهرهای ایران شنیده شود؛ اما این‌بار صدا از فلات مرکزی، یعنی اصفهان آمد. کشاورزان اصفهانی طی روزهای گذشته با حضور در بستر خشک زاینده رود تلاش کردند صدای‌شان را به گوش مسئولان برسانند، صدایی که سبب همراهی مردم شهر شد و تجمع گسترده‌ای را رقم زد. شعار «زنده رود کجاست؟» و «اصفهان آب ندارد» درحالی از زبان مردم شنیده شد که سال‌هاست کارشناسان دارند درباره مدیریت منابع آب هشدار می‌دهند، کمبود آب امروز حیات در مناطق مختلف ایران از جمله اصفهان را تهدید می‌کند و سبب‌ساز مشکلات عدیده‌ای شده است، طوری‌که یک کارشناس محیط زیست به خبرآنلاین می‌گوید: «با ادامه وضع موجود یا باید جمعیت و صنعت را از اصفهان خارج کنیم یا این‌که منتظر باشیم آثار تاریخی اصفهان و خانه‌های مردم در زمین فرو برود.»

زاینده رود قربانی شد

تجمع اخیر مردم اصفهان یکبار دیگر مسئله آب را تبدیل به دغدغه ایران کرد. بحران آب در ایران مسئله امروز و دیروز نیست، اگر هر از چندگاهی صدایی از شهر و دیاری به‌دلیل کمبود آب شنیده می‌شود حاصل اقدامات چندین ساله است که نتایج سوء آن‌ها حالا به ثمرنشسته‌اند. اقداماتی‌که صرفاً نه مسائل آب و محیط زیستی بلکه گاهی منافع جناحی گروه‌های سیاسی سبب‌ساز آن‌ها شدند.

"مظاهر گودرزی: در زاینده رود به‌جای آب سیل جمعیت جاری شد تا یک بار دیگر بعد از خوزستان فریاد کمبود آب در شهرهای ایران شنیده شود؛ اما این‌بار صدا از فلات مرکزی، یعنی اصفهان آمد"محمد فاضلی، استاد توسعه در دانشگاه در پی تجمع اخیراصفهان طی یادداشتی در کانال تلگرامی شخص خود نوشت: «اشتباه بزرگ آن است که مسأله آب را فقط در دو وزارتخانه نیرو و کشاورزی جست‌وجو شود. مسأله آب حداقل ریشه‌ای عمیق در سیاست‌های تجاری، سیاست‌های صنعتی، لابی‌های نمایندگان مجلس برای استقرار صنایع و توسعه کشت در حوزه‌های انتخابیه‌شان بدون ملاحظات محیط‌زیستی و... دارد؛ تجمع ۲۸ آبان فرصت طرح همه این مسائل است.»

همچنین حسین آخانی، استاد دانشگاه تهران و فعال محیط زیست در واکنشی به حوادث اخیر اصفهان در یادداشتی که آن را در اختیار خبرآنلاین قرار داد نوشت: «زاینده رود قربانی شد. زاینده رود قربانی سیاست های توسعه‌ای کشاورزی خارج از توان طبیعی و آب دزدی‌های بالا دست رودخانه، انتقال آب و آب دزدی صنایعی شد که نتیجه‌اش آلوده کردن اصفهان در کنار اراک به عنوان دوقلوی آلوده‌ترین شهرهای ایران مرکزی شد. توسعه بیمار گونه شهر هم چون شهرهای دیگر بد قواره ادامه یافت و تتمه آبی هم که در زیر زمین بود برای چمن کاری و تامین آب خانه‌ها پمپاژ کردند تا اصفهان در معرض سنگین‌ترین عواقب فرونشست زمین قرار گیرد.»

دریای آب هم نمی‌تواند اصفهان را سیراب کند

 توسعه کشاورزی بدون برنامه‌ریزی و توجه به توانایی‌های منطقه بخشی از دلایلی است که اصفهان را با کمبود آب و خطر فرونشست زمین مواجه کرده است. دراین‌باره تورج فتحی، کارشناس منابع آب محیط زیست با بیان این‌که «مصرف آب کشاورزی در اصفهان طی سه دهه اخیر چندین برابر افزایش پیدا کرده است.» به خبرآنلاین می‌گوید: «حدود ۹۰ درصد منابع آب کشور در بخش کشاورزی مصرف می‌شود که در اصفهان هم وضعیت مشابهی وجود دارد.

تا پایان سال زراعی ۱۳۵۹ چیزی حدود ۸۳۰ هکتار زمین‌های زیرکشت برنج در لنجان اصفهان وجود داشت که جزو حاشیه زاینده ‌رود محسوب می‌شود، اما در پایان سال زراعی ۱۳۹۷ این رقم به بیش از ۲۰ هزار و ۳۰۰ هکتار زمین زیر کشت برنج رسیده است. وقتی عرصه کشاورزی به صورت سنتی و با کشت غرق‌آبی و برای محصولاتی آب‌بر مانند برنج یا پرورش درخت چنار که در آن منطقه رایج شده، رواج دارد پیداست اگر دریایی از آب هم وارد این حوضه کنیم ممکن است همچنان کمبود آب داشته باشیم.»

در واکنشی مشابه مهدی بصیری استاد دانشکده منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان به خبرآنلاین می‌گوید: «استفاده آب از زاینده رود به تدریج بالا رفته است، به‌قدری مجوز بهره‌برداری در مسیر رودخانه داده‌اند که آب زیادی برداشت می‌شود، مجوزهایی که افراد می‌توانند با پمپ از رودخانه برای کشاورزی و باغداری آب بردارند سبب شده دیگر آبی باقی نماند. درحالی‌که این زمین‌ها اصلاً زمین کشاورزی نبودند، مرتع‌هایی بودند که به زمین کشاورزی تبدیل شدند. بنابراین تبدیل مراتع و استفاده بیش از حد آب سبب مشکل شده است. همچنین در پایین سد هم مرتباً از رودخانه آب برمی‌دارند، چنین کاری در دنیا کم نظیر است که با پمپ از رودخانه آب برداریم و مراتع را به باغ تبدیل کنیم.»

صنایع آب‌بر و حفر چاه در حریم رودخانه

یکی دیگر از متهمان کمبود آب در اصفهان افزایش صنایع آب‌بر در حوضه آبخیزداری این استان است.

"کشاورزان اصفهانی طی روزهای گذشته با حضور در بستر خشک زاینده رود تلاش کردند صدای‌شان را به گوش مسئولان برسانند، صدایی که سبب همراهی مردم شهر شد و تجمع گسترده‌ای را رقم زد"فتحی با اشاره به‌همین مسئله بیان می‌کند: «به جز ذوب آهن اصفهان که در سال‌های قبل از انقلاب آن‌جا مستقر شده، بقیه صنایع آب بر مانند پتروشیمی، فولاد مبارکه، کارخانجاتی مانند مهمات سازی که صنایع پر مصرف آب هستند، در ادامه در حوضه زاینده رود مستقر کردیم، اساساً این صنایع باید جایی مسقتر شوند که آب مازاد وجود داشته باشد اما برعکس ما این صنایع را در فلات مرکزی مستقر کردیم  و طبیعی است که تامین آب در چنین شرایطی چالش برانگیز می‌شود.»

استاد منابع طبیعی دانشگاه صنعتی اصفهان هم با اشاره به حفر حلقه‌های چاه در حاشیه رودخانه و استفاده از آن‌ها برای صنایع به خبرآنلاین می‌گوید: «کارخانه‌های بزرگ ذوب آهن و فولاد مبارکه مصرف آب زیادی دارند. امروز در مسیر رودخانه، در حاشیه و در حریم هیدرولیکی آن چاه‌های حریمی وجود دارد، وقتی آب وارد رودخانه می‌شود این چاه‌ها پرآب می‌شوند و مورد استفاده قرار می‌گیرند. فولاد مبارکه و ذوب آهن چاه‌های زیادی دارند که برای کارخانه و فضای سبز از آن استفاده می‌کنند بنابراین دیگر آبی برای رودخانه باقی نمی‌ماند که به شهر و شرق اصفهان و تالاب گاوخونی برسد، گویا حقابه شرق اصفهان فراموش شده است. همچنین مقداری از آب زاینده رود برای یزد می‌رود و مقداری هم برای شرب وارد اصفهان می‌شود.»

چه باید کرد؟

همیشه در حل مسائل راه‌حل‌هایی وجود دارند که فقط می‌تواند بخشی از مشکلات را آن‌هم به‌طور موقت حل کند، شاید  انتقال آب از سایر حوضه‌ها به فلات مرکزی ایران یکی از روش‌هایی باشد که طی سال‌های گذشته در مواجه با کمبود آب امتحان شده است. حسین آخانی، در یادداشت خود با عنوان «خروش زاینده رود» می‌نویسد: «کاملا بدیهی است که از امروز به بعد هم در رسانه‌ها و هم در اتاق‌های تصمیم‌گیری؛ خروش ۲۸ آبان مورد بحث خواهد بود.

بدترین رویکرد این خواهد بود که بیایید باز با انتقال آب، استخوان گنده‌تری لای این زخم بگذاریم. اگر از من بپرسند که راه حل این بحران چیست خیلی ساده می گویم، دست وزارت نیرو و شرکت‌های تابعه را از رودخانه‌ها کوتاه کنید و سازمان حفاظت محیط زیست را موظف به زنده کردن رودخانه‌ها کنید. اگر صنعتی به آب نیاز دارد ببرید آنجا که آب هست، نه تلاش کنید که آب را به‌جایی ببرید که دوست دارید صنعت بپا کنید، آن هم صنایع به شدت آب بر و تولید کننده گازهای گلخانه‌ای.»

اما برخی کارشناسان علیرغم تاکید بر اشباه بودن انتقال آب معتقدند وضعیت چنان بحرانی شده است که باید در کنار سایر موارد به گزینه انتقال هم فکر کرد. بصیری با بیان این‌که «سر سفره زاینده رود عده‌ی زیادی نشستند که قبلاً نبودند و حقابه‌ها پایمال شده است.» می‌گوید: «انتقال آب از سایر حوضه‌ها درمان کلی نیست اما در شرایط کنونی می‌تواند کمک کند چراکه یا باید جمعیت و صنعت را از اصفهان خارج کنیم یا این‌که منتظر باشیم آثار تاریخی اصفهان و خانه‌های مردم در زمین فرو برود، در غیر اینصورت باید با کنترل مصرف آب از بالا دست رودخانه و انتقال آب از سایر حوضه‌ها اگرچه روش قطعی و درستی نیست، شرایط را کنترل کرد؛ باز هم تاکید می‌کنم در مرحله اول آن‌چه اهمیت دارد کنترل برداشت آب از زاینده رود است.»

آیا می‌توانیم زاینده رود را پر آب کنیم؟

پروژه‌های انتقال آب در سال‌های گذشته نتوانسته‌اند فلات مرکزی ایران را سیراب کنند. فتحی معتقد است بدون نیاز به افتتاح پروژه‌ای جدید می‌شود یک‌بار دیگر زاینده رود را پر آب دید و تالاب گاوخونی را احیا کرد.

"بحران آب در ایران مسئله امروز و دیروز نیست، اگر هر از چندگاهی صدایی از شهر و دیاری به‌دلیل کمبود آب شنیده می‌شود حاصل اقدامات چندین ساله است که نتایج سوء آن‌ها حالا به ثمرنشسته‌اند"او به خبرآنلاین می‌گوید: «راه حل انتقال آب نیست، راه حل این است که الگوی کشت تغییر کند، امروز در ایران اگر یک کشاورز خشخاش کشت کند با او برخورد می‌کنند، اما در فلات مرکزی که ما واقعاً با مشکل کمبود آب مواجه هستیم کسی‌که برنج کشت کند با او برخورد نمی‌شود، همان‌قدر که کشت خشخاش ممنوعیت دارد باید کشت برنج در این منطقه ممنوعیت داشته باشد. بنابراین باید کشت محصولات پر مصرف ممنوع شود و به جای آن محصولات با آب بری کم به کشاورز معرفی شود و این وظیفه وزارت جهاد کشاورزی است. این وزارتخانه باید به شکلی عمل کند که الگوی کشت تغییر کند.»

وی ادامه می‌دهد: «همزمان با تغییر محصولات زیر کشت باید آبیاری را مکانیزه کنیم و راندمان آب را افزایش دهیم، با آبیاری قطره‌ای یا بارانی می‌شود چیزی حدود ۶۰۰ میلیون متر مکب آب مازاد داشته باشیم. اگر این ۶۰۰ میلیون مترمکعب آب صرفه‌جویی شود اصفهان اصلاً نیاز به آوردن آب از حوضه‌های دیگر پیدا نمی‌کند. در نتیجه اگر کشاورزی را در حوضه زاینده رود اصلاح کنیم می‌توانیم زاینده رود را مجدد پر آب و گاوخونی را احیا کنیم.

از طرفی درخصوص مصرف آب شرب بیشتر شهرهای حوضه زاینده رود، جمعیتی بیش از ۴ میلیون نفر شبکه تصفیه فاضلاب ندارند، اگر پروژه تصفیه فاضلاب برای این مناطق اجرا شود چیزی حدود ۲۵۰ میلیون مترمکعب آب صرفه‌جویی خواهد شد در نتیجه ما می‌توانیم همین الان با مدیریت اصولی در حوضه زاینده رود چیزی حدود ۸۰۰ میلیون مترمکعب آب صرفه جویی کنیم، اما ظاهراً بخش عمده مدیریت نگاهش‌شان به انتقال آب از حوضه‌های دیگر دوخته است.»

در خبرآنلاین بیشتر بخوانید:

هشدار! فرونشست‌ها در نزدیکی تهران/ پدیده‌ای که جبران نمی‌شود

خروش زاینده‌رود

چنین جمعیتی در اصفهان را تاریخ محیط‌زیست ایران به یاد نمی‌آورد!

۴۷۲۳۳