جامعه شناسی امید دینی و انتظار مهدویت

به گزارش خبرگزاری مهر، متن حاضر ویرایش سخنرانی سید محمود نجاتی حسینی در پژوهشکده مطالعات فرهنگی و اجتماعی وزارت علوم است که به مناسبت نیمه شعبان (‌۴ شنبه ۲۹ -۲-۹۵) برگزار گردیده و پیاده سازی و ویرایش و اصلاح شده است.

مقدمه بحث

منظرهای مختلفی به روی بحث از "مهدویت"و ضمائم آن (قاعده غیبت صغری و کبری امام زمان عج، نواب اربعه امام عصر ع در زمان غیبت کبری، اصل انتظار، عقیده فرج، خصایص منتظران، شرایط فردی و جمعی ظهور و مانند آن) گشوده است. زین میان دو منظر عقیدتی و فرهنگی اجتماعی هم چنان جذاب هستند.

منظر اول) اولین منظر "متون عقیدتی"حدیث شیعی" و "دعای شیعی" است. در متون حدیث شیعی معرف ترین کتاب در بحث از مهدویت "اصول کافی" است.

{ثقه الاسلام محمدتقی کلینی (۱۳۷۵) اصول الکافی، ترجمه و شرح فارسی آیت الله کوه کمره‌ای، تهران، سازمان تبلیغات اسلامی، انتشارات اسوه ،‌۶ جلد}.

جلدهای ۲و۳ کتاب"اصول کافی" با عنوان " کتاب‌های حجت ۱ و۲ "حاوی باب‌هایی متنوع و متکثر درباره موضوعات مرتبط با امام زمان عج و احادیث مرتبط با آن است، مانند باب‌های: ((نیاز به حجت، خالی نبودن زمین از حجت، شناخت امام زمان، صفات امام زمان، درباره آنانی که امام زمان را دیده اند، درباره غیبت امام زمان، درباره قیام قائم آل محمد، درباره " توقیت" یا وقت تعیین کردن برای ظهور امام زمان عج و "و قاتون" یا افرادی که به دروغ وعده ظهور می‌دهند)).

از حیث"دعای شیعی" نیز تعدادی از"زیارات" و"دعاها"مخصوص امام زمان عج است. مانند"زیارت آل یاسین"، "زیارت سرداب مقدسه" و دعاهایی مانند دعای"عهد، ندبه، فرج".

{ایت ا.. مکارم شیرازی (‌۱۳۸۶) مفاتیح نوین، قم، انتشارات مدرسه علی ابن ابی طالب ع}.

علاوه بر اینها ادبیات "مهدویت پژوهی" نیز در ایران دریک دهه اخیر بسیار رایج شده است.

"زین میان دو منظر عقیدتی و فرهنگی اجتماعی هم چنان جذاب هستند.منظر اول) اولین منظر "متون عقیدتی"حدیث شیعی" و "دعای شیعی" است"برای نمونه می‌توان به این چند پرتال اشاره نمود که حاوی این نوع ادبیات هستند:

{کتاب خانه دیجیتال مهدویت www.mahdilib.ir کتاب خانه دیجیتال نور www.noorlib.ir

پرتال تبیان مهدویت www.tebyanemahdaviyat.ir }

منظر دوم) این منظر"مطالعات اجتماعی فرهنگی" مهدویت است و عمدتاً مباحث جامعه شناسی های دین ودینی درخصوص "‌منجی گرایی، موعود گرایی و هزاره گرایی " را شامل می‌شود. از این میان به صورت خاص تاکید ما بر رویکرد جالب توجهی است که " هانری دروش" کشیش و جامعه شناس دینی فرانسوی (۱۹۱۴-۱۹۹۹) ارائه داده است با عنوان "جامعه شناسی تخیل و امید " و برخی از مفاد آن در کتاب زیر آمده است:

{سارا شریعتی مزینانی (‌ترجمه و تألیف) (۱۳۸۶) هانری دروش- جامعه شناسی درمواجهه بادین، تهران، نشر کوچک}.

ما با استفاده از "جامعه شناسی امید دینی " (‌عنوانی که ما برای بحث از مهدویت انتخاب نموده ایم) تلاش خواهیم نمود خاستگاه‌های فرهنگی اجتماعی مرتبط با " اصل انتظار و فرج در موضوع امام زمان را نشان دهیم. از این نظر ابتدا خلاصه‌ای از ماهیت نظریه و رویکرد"جامعه شناسی های تخیل و امید " /sociologie d,imaginaire sociologie de l,esperanceرا معرفی خواهیم نمود ؛ سپس در متن این بحث " اصل انتظار ظهور موعود " وارسی خواهد شد. آنگاه با وارسی فشرده متون عقیدتی شیعی (احادیث کتاب کافی و دعاهای وصف شده مرتبط با امام زمان) تلاش خواهد شد به صورت مقایسه‌ای نکاتی نیز یادآوری شود.

(‌۱) جامعه شناسی های تخیل - امید و انتظار منجی موعود

هانری دروش معنای اجتماعی انقلابی قابل توجهی از "تخیل"imagination را به کار می‌گیرد که با معنای معمولی آن بسی متفاوت است. به نظروی"تخیل"عملی اجتماعی است که از خلال آن می‌توان به مطالعه اعتقادات، نمادها، اسطوره‌ها، باورها پرداخت.

دروش بر آن است تا نشان دهد تخیل اجتماعی فرهنگی از منظر جامعه شناسی دینی تعیین کننده مسیر و محتوای زمان حال و نیز عامل گشودن آینده‌های ممکن و محتمل برای اجتماع معتقدان و مؤمنان است. هانری دروش به این معنا در"جامعه شناسی دینی امید و تخیل"، الهیات و فلسفه اجتماعی را با جامعه شناسی دینی پیوند می‌دهد تا بتواند تصویری اجتماعی فرهنگی از تخیل و نیز تفسیری انقلابی از امید به دست دهد.

دروش مقوله " امید "hope را مشتمل بر سه نوع جریان سازی می‌داند: پیمان بستن عقیدتی اجتماعی (‌دین گرایی)؛‌طرح پروژه برای اعتراض به وضع موجود (‌اتوپیا گرایی)؛ انتظار کشیدن برای داشتن وضع مطلوب (‌هزاره گرایی، موعود گرایی، منجی گرایی).به طوری که ملاحظه می‌شود، از دل " جامعه شناسی امید دینی " می‌توان شاهد بروز سه جریان اجتماعی فرهنگی عقیدتی بود: " ایمان – اعتراض – انتظار ".

می‌دانیم که این هرسه" امیدساز ویاس ستیز" اند. به قول خود هانری دروش، "امید" فرد و جامعه را به تغییر وضع موجود و رفتن به سمت وضع مطلوب فرا می‌خواند. از طریق جریان " دین و ایمان گرایی"، پیمان انسان و خداوند شکل می‌گیرد؛ زیرا دین فقط باور اعتقادی و ذهنی صرف نیست بل نیروها ی متراکمی نیز دارد که می‌تواند تغییر هم ایجاد نماید، لذا ایمان معتقدان می‌تواند امید به بقای هم راه با سعادت و معنویت و اخلاقیت را ارمغان بیاورد. اینها همگی مرهون و مدیون آن پیمان و میثاق الهی است که انسان به آن دل بسته است.

به اصطلاح هانری دروش در این باره اگر خوب تأمل نمائیم خواهیم دید که دین فقط به logie (‌امر شناخت ) منجر نمی‌شود بلکه به orgie ( امر ساختن) هم می‌انجامد و لذا دین نه تنها با "جامعه – شناسی" socio-logie مرتبط است بلکه با "جامعه – سازی" socio-orgie هم پیوند می‌خورد.

به همین منوال " امید دینی " در قالب اتوپیاسازی نیز عمل می‌کند، یعنی کنشگر اجتماعی و جامعه معتقد تلاش می‌کند تا وضع مطلوب را مهیا نماید.

"مانند"زیارت آل یاسین"، "زیارت سرداب مقدسه" و دعاهایی مانند دعای"عهد، ندبه، فرج".{ایت ا."به نظر دروش این عمل از سه طریق وطی سه مرحله متوالی و مرتب تحقق می‌یابد:

اول) مرحله "آلترنانس" – یعنی از طریق تناوب میان رؤیاسازی و واقعیت و این که کنش گران دائم با تصور نمودن وحتی رؤیا پردازی به آرزوهایشان دامن می‌زنند. مهم‌ترین این آرزوها آمدن " موعود و منجی" است خواه موعود یهودیان و خواه مسیح، موعود مسیحیان و خواه مهدی صاحب الزمان عج، موعود مسلمین و خاصتا شیعیان امامیه.

دوم) مرحله "الترکاسیون" - یعنی مرحله درگیر شدن با واقعیت موجود. اشتیاق کنشگر به نبود وضع موجود او را وادار می‌نماید تا با آن چه که هست بستیزد. لذا کنش گران منتظر و آرمان خواه با نظام‌های اجتماعی سیاسی موجود به بهانه مطلوب نبودن و یا ممانعت تراشی بر سر راه ظهور "منجی موعود" مخالفت می‌ورزند.

سوم) مرحله "آلترناتیو" – یعنی مرحله براندازی وضع موجود و بر ساختن وضع مطلوب. شک و تردید کنش گران منتظر و آرمان خواه باعث می‌شود تا "فلسفه انتظار معترضانه" شکل بگیرد.

زین سبب کنش گران تلاش می‌کنند با بسیج افکار عمومی اجتماع مورد نظرشان را که شایسته ظهور "منجی موعود"نیز هست تدارک ببینند. در این جا است که "اتوپیا " یا آرمان شهر باید ساخته شود.

البته هانری دروش معتقد است که همه کنش گران آرمان خواه و اتوپیایی یک دست نیستند و یک دست نیز عمل نمی‌کنند؛ هر چند آنان از حیث آرمان خواهی و باور به ظهور "منجی موعود" مشترک اند. اما برخی از این کنش گران "اتوپین" اند (‌آرمان خواه اند) یعنی فقط به صورت ذهنی آرمان خواه و موعود گرایند؛ در حالی که برخی دیگر از آن‌ها " اتوپیست" هستند (‌ارمان زیست اند) یعنی به شدن درگیر در عمل انقلابی اجتماعی هم هستند.

در این جا جلوه سوم " امید" که همان " انتظار" است رخ می‌دهد. از منظر جامعه شناسی های دین و دینی، اصل انتظار با دو جریان اجتماعی عقیدتی همراه می‌شود: "هزاره گرایی" (‌اعتقاد به این که در هر هزاره منجی خواهد آمد)، "موعود گرایی و منجی گرایی" (باور به این که شخص متشخص و موصوف به صفاتی خاص آن گونه که ادیان ابراهیمی وعده داده اند برای نجات بشریت خواهد آمد).در روایت اخیر که کلاً مذهبی و عقیدتی است "مسیح موعود" و " مهدی منجی" سوژه اصلی موعودگرایی و منجی گرایی MISSIANISM اند.

از منظر جامعه شناسی امید دینی، البته به روایت هانری دروش، می‌توان دو نوع جریان هزاره گرایی و موعودگرایی را تشخیص داد:

الف) پیشا هزاره گرایی. اینها ظهور" موعود منجی" را وابسته به تقدیر و خواست الاهی می‌دانند و معتقدند منجی موعود دفعتا و ناگهانی به اذن خداوند خواهد امد.

ب) پسا هزاره گرایی.

"مکارم شیرازی (‌۱۳۸۶) مفاتیح نوین، قم، انتشارات مدرسه علی ابن ابی طالب ع}.علاوه بر اینها ادبیات "مهدویت پژوهی" نیز در ایران دریک دهه اخیر بسیار رایج شده است"اینها ظهور" موعود منجی" را وابسته به شایستگی و تلاش و خواست انسانی می‌دانند و معتقدند منجی موعود تدریجی و بسته به کمال و شایستگی‌های منتظران خواهد امد.

با این وجود نقاط مشترک این دو جریان در باور به: ((تحقق ملکوت خداوند بر زمین، رفع ظلم، اقامه عدل)) توسط منجی موعود است و اینها همان نکاتی است که در متون عقیدتی اسلامی و شیعی درباره"مهدی موعود عج" نیز آمده است.

(۲) حدیث شیعی و انتظار منجی موعود

همان گونه که گفته شد، جلدهای ۲و۳ کتاب"اصول کافی" با عنوان " کتاب‌های حجت ۱ و۲ "حاوی باب‌هایی متنوع و متکثر درباره موضوعات مرتبط با امام زمان (عج) و احادیث مرتبط با آن است. می‌دانیم که تا اندازه‌ای متفاوت از نگاهی که در جامعه شناسی های دین و دینی در زمینه بحث از" هزاره گرایی و موعود گرایی و منجی گرایی" رایج و شایع است؛ در مطالعات دینی سنتی ما، نگاه به مساله" ظهور منجی و مهدی موعود عج" تابع الزامات عقیدتی خاصی است. برای نمونه مراحل سه گانه مورد نظر در"جامعه شناسی تخیل- امید دینی " هانری دروش (‌الترنانس، الترکاسیون، الترناتیو) چندان ممکن است با ماهیت سنتی "انتظار فرج امام زمان" در میان شیعیان هم خوانی کامل نداشته باشد. خصوصاً از لحاظ این که در این روایت‌ها ما صرفاً با اتوپین ها (ارمان خواهان) مواجهیم که صرفاً به صورت ذهنی منتظرند و عملاً از اتوپیست ها (یا ارمان زیستان) که به صورت عملیاتی در پی تحقق مدینه فاضله شایسته ظهور منجی موعود باشند چندان خبری نیست.

البته در این میان پروژه انقلاب اسلامی ۱۳۵۷ یک استثنای فقهی سیاسی است از اتوپیست ها وآرمان زیستانی که معتقد بودند درراستای "انتظار" باید" اعتراض" نیز داشت و دست به عمل هم زد (‌آن چه که تئوریسین انقلاب اسلامی و ایدئولوژیست شیعی و جامعه شناس دین، دکترعلی شریعتی، به عنوان " شیعه مذهب اعتراض – انتظار " / " شیعه حزب تمام عیار" نامیده است) و این "الترناتیو"ی بود به عنوان یک انقلاب دینی که با داعیه‌هایی در خصوص تشکیل حکومت دینی به نیابت از امام زمان عج مطرح شد. بگذریم از این که وفق برخی روایت‌های فقهی از نقش شیعیان در زمینه سازی برای ظهور منجی موعود صرفاً بر" اتوپینی بودن" تاکید شده است تا "اتوپیست" بودن.

باری ازجمله احادیث موثق شیعی درباره مساله "مهدویت" می‌توان به باب‌های: ((نیاز به حجت، خالی نبودن زمین از حجت، شناخت امام زمان، صفات امام زمان، درباره آنانی که امام زمان را دیده اند، درباره غیبت امام زمان، درباره قیام قائم آل محمد، درباره" توقیت" یا وقت تعیین کردن برای ظهور امام زمان عج و"و قاتون" یا افرادی که به دروغ وعده ظهور می‌دهند)) اشاره نمود.

اما برای نمونه می‌توان به برخی از این احادیث پرداخت.

۱- باب نیاز به حجت (الاضطرار الی حجه) {ج ۲، ح ۱، ص ۱۴: لزوم نماینده و رسول و امام برای بیان مقاصد خداوند و هدایت بندگانش جهت رسیدن به سعادت دنیوی و اخروی}

۲- باب خالی نبودن زمین از حجت (‌ان الارض لاتخلو من حجه ) { ج ۲، ح ۱، ص ۵۱: امام صادق ع – زمین بدون امام نیست}

۳- باب شناخت امام (‌معرفه الامام ) {ج ۲، ح ۵ تا ۷، ص ۵۲: بدون حجت، حق از باطل شناخته نشود و زمین بدون امام در خود فرو می‌رود}

۴- باب اشاره نص امام حسن عسکری (ع) بر حجت {ج ۲، ح ۱۳، ص ۵۳۳: گفت جانشین پس از من حسن است؛ گفتند به چه تعبیرش کنیم، گفت، به حجت از آل محمد ص / / ح ۳، ص ۵۳۵: امام حسن عسکری ع پسرش را نشان داد و گفت او امام پس از من است / ح ۵، ص ۵۳۶: برای آن حضرت پسری آمد و نامش را محمد گذاشت در سال ۲۵۶ هجرت}

۵- باب آنانی که حجت را دیده اند (‌فی تسمیه من رآه) {‌ج ۲، ص ۵۳۶: عمرو اهوازی می‌گوید، امام حسن عسکری (ع) او را به من نشان داد و گفت این امام شماست}.

۶- بابی کمیاب درباره غیبت (‌باب النادر فی الحال الغیبه) {ج ۲، ح ۱، ص ۵۵۱: از امام صادق ع نقل است که گفت- بندگان به خدا نزدیک ترند و خدا از آنان فراتر است در حالی که حجت خدا از میان انان گم شده است و او را نتوانند دید؛ و جای او را نیز ندانند؛ و باز معتقد باشند که حجت خدای از میان نرفته است؛ و میثاق و پیمانش باطل نشده است؛ در این حال هر بام داد و هر شام گاه در انتظار فرج او باشید زیرا سخت‌ترین موقع خشم خدا وقتی است که حجت خدا را از دست بدهند و او را نیابند. خدا می‌داند که دوستان حجت شک نمی‌کنند در غیبت وی، و اگر چنین بود و شک می‌کردند خدای حتی یک چشم به هم زدن نیز حجت را پنهان نمی‌داشت}

۷- باب غیبت {ج ۲، ح ۶، ص ۵۶۵: امام صادق ع گفت - مردم امام حجت شأن را نیابند اما او به هر حجی حاضر باشد و مردم او را نبینند و او مردم را ببیند / / ح ۷، ص ۵۶۷: امام علی ع گفت - در اندیشه نوزادی ام از پشت من، او یازدهمین فرزند من است مهدی نام، که زمین را پر از عدل و داد خواهد نمود. پس از ان که پر از ظلم و جور خواهد شد، با او برخی گم ر اه شوند و برخی راه جویند / / ح ۹، ص ۵۶۹: امام صادق ع گفت – قائم ما پیش از قیام غیبتی دارد صغری، به خاطر آن که بیم از کشته شدن دارد / / ح ۱۰، ص ۵۶۹: امام صادق ع گفت – اگر شنیدید امام صاحب الامر عج غایب شده است منکرش نشوید}

۸- باب کراهت در خصوص وقت گذاری برای ظهور مهدی عج (‌کراهه التوقیت) {ج ۳، ح ۱، ص ۱۱: دروغ گفتند وقت گذاران (‌کذب الوقاتون) برای ظهور مهدی، ما وقت گذار نیستیم فقط خدا می‌داند و بس}.

(۳) مانیفست دعای شیعی و انتظار منجی موعود

بخش متعارف و شایع‌تری از معارف عقیدتی اسلامی شیعی که به موضوع و مضمون مهدویت ارجاع می‌دهد، "دعاهای" شیعی است. در این دعاها، که به نظر ما معمولی‌ترین و مردمی‌ترین ادبیات در دسترس معتقدان است، مساله امام زمان ع و ضمائم موضوعی آن از قبیل ((انتظار، فرج، وضع مطلوب، آثار مثبت ظهور، وظایف منتظران ظهور، نقش ملتزمان قیام قائم آل محمد (ص) آمده است.

تو گویی این دعاهای شیعی به معتقدان و داعیان و درخواست کنندگان ظهور این خط فکری و اعتقادی را می‌دهد که تنها "منتظر عقیدتی" باشند و نه "معترض عملی". لذا این نکته نیز قابل تأمل است که در دعاهای شیعی مرتبط با امام زمان عج و مهدویت علی الظاهر آن هم با قرائت سنتی می‌توان فقط ردپایی از" آلترنانس" (‌تناوب رؤیا با واقعیت ذهنی) و "اتوپینی " (آ رمان خواهی صرفاً ذهنی و عقیدتی) دید تا "اتوپیستی" (آرمان زیستی عینی و عملی) و" الترکاسیون و الترناتیو".

باری با این وجود، دعاهای شیعی مهدویتی به طرزی جالب توجه و قابل تأمل، سرشاراند از مضامینی توصیفی تبیینی درباره امام زمان ع و آثار ظهور؛ که چنان چه قرائت مدرنی از آنها داشته باشیم می‌توانند نشانه‌هایی از " اعتراض بر علیه وضع موجود بی منجی موعود " در کنار " انتظار وضع مطلوب با منجی موعود" به دست دهند.

نمونه‌هایی از این نوع دعاهای شیعی یا مضمون مهدویتی را می‌توان در زیاراتی مانند ((آل یاسین، سرداب مقدسه، زیارات دوم تا چهارم امام زمان ع)) و دعاهایی مانند ((عهد، ندبه، فرج)) ملاحظه نمود.

"از این نظر ابتدا خلاصه‌ای از ماهیت نظریه و رویکرد"جامعه شناسی های تخیل و امید " /sociologie d,imaginaire sociologie de l,esperanceرا معرفی خواهیم نمود ؛ سپس در متن این بحث " اصل انتظار ظهور موعود " وارسی خواهد شد"در تمام اینها چند مضمون مهم و کلیدی دائماً برای تثبیت حقانیت و درستی"فلسفه اجتماعی امید شیعی" مبتنی بر ((انتظار و غیبت و فرج)) مولا صاحب الزمان عج بازخوانی، بازتولید و بازاندیشی می‌شود.

نمونه‌هایی را با هم مرور می‌کنیم:

۱ – زیارت آل یاسین

آ) السلام علیک یا باب ا…، یا خلیفه ا…، یا حجت ا…، یا تالی کتاب ا..، یا داعی الی ا…،

ب) السلام علیک یا بقیه ا…فی ارضه، یا میثاق ا…الذی اخذه و وکده، یا وعد ا.. ضمنه

ج) القائم باقسطک، و الثار بامرک، ولی المومنین و بوار الکافرین و مجلی الظلمه

د) الذی یملاء الارض عدلا و قسطا، کما ملئت ظلما و جورا

ه) و اقصم به الجبابره الکفر و اقتل به الکفار و المنافقین

و) اللهم اجعلنی من انصاره و اعوانه و اتباعه و شیعته

۲- زیارت سرداب مقدسه

أ‌) و ان وعدک فیک حق، لا ارتاب لطول الغیبه، و بعد الامد

ب‌) منتظر متوقع لایامک

ت‌) انت نظام الدین و یعسوب المتقین

ث‌) و هو عهدی الیک و میثاقی لدیک

ج‌) و اطلع به الحق بعد الافول

ح‌) اللهم املاء الارض عدلا و قسطا کما ملئت ظلما و جورا

۳- زیارات دوم تا چهارم امام زمان (ع)

أ‌) اللهم طال لنا الانتظار، و شمت بنا الفجار، و صعب علینا الانتصار

ب‌) اللهم ارنا وجه ولیک فی حیاتنا و بعدالمنون

ت‌) استودعک ا… ایها الامام، الذی یفوز به المومنون، و یهلک علی یدیه الکافرون المکذبون

ث‌) السلام علی مهدی الامم، و جامع الکلم، وخلف السلف

ج‌) السلام علی بقیه ا… فی بلاده، و حجه علی عباده

ح‌) السلام علی حجت القائم المهدی المنتظر، مذل الکافرین المتکبرین الظالمین

۴- دعای عهد و ندبه

أ‌) اللهم بلغ مولانا؛ الامام الهادی المهدی، القائم بامرک

ب‌) اللهم اکشف هذه القمه عن هذه الامه به حضوره

ت‌) اللهم عجل لنا ظهوره

ث‌) انهم یرونه بعیدا و نریه قریبا

ج‌) این بقیه ا.. التی لاتخلوا منه العتره الهادیه

ح‌) این المنتظر لاقامه الامت و العوج

خ‌) و این المرتجی لازاله الجور و العدوان

د) و این المدخر لتجدید الفرایض و السنن

ذ) این باب ا… الذی منه یوتی

ر) این سبب المتصل بیت الارض و السماء

ز) عزیز علی ان اری الخلق و لا تری

س‌) اللهم واقم به الحق و ادخص به الباطل.