“قرآن مورخان” − مصاحبه با یکی از سرپرستان مجموعه

مجموعه‌ی سه جلدی قرآن مورخان حاصل تلاش چهارساله‌ی سی تن از دین‌پژوهان، پژوهش‌گران حوزه‌ی تاریخ ادیان، اسلام‌شناسی، یهودشناسی، مسیح‌شناسی، قرآن پژوهی، تاریخ و کتیبه‌شناسی است که زیر نظر محمدعلی امیرمعزی، اسلام‌شناس ایرانی- فرانسوی و استاد دانش‌سرای کاربردی مطالعات عالی (EPHE)، و گیوم دی (Guillaume Dye)، استاد اسلام‌شناسی دانشگاه بروکسل، اواخر سال ۲۰۱۹ از سوی انتشارات سرف (éditions du Cerf) به چاپ رسید. نخستین بار است که کاری در این مقیاس و با بررسی ۱۱۴سوره قرآن به زبان فرانسوی چاپ می‌شود.
 در این پروژه، قرآن به مثابه اثری ادبی، اجتماعی، تاریخی و مذهبی در بافت تاریخی و جغرافیایی‌اش و آن گونه که رسمیت یافته و به عنوان کتاب مقدس اسلام معرفی شده است، مطالعه می‌شود. نویسندگان قرآن مورخان با رویکردی عینی و با روش نقد تاریخی و به دوراز قرائت مسلمان مومن که متن را همچو وحی الهی می‌پذیرد و آن را از طریق سنت‌های تفسیری‌اش درک می‌کند، به سراغ متن رفته‌اند. تلاش آنها در این ۴۳۲۷ صفحه آشناسازی عموم مردم و دوست‌داران تاریخ درون و برون از محافل حرفه‌ای با مباحث مربوط به خاستگاه قرآن و اسلام بوده است.
پژوهش‌گران در این مجموعه کوشیده‌اند تا تکوین دین اسلام در زمانه‌ای که در آن قرآن تکوین یافته را در ارتباط بیرونی و با دیگر ادیان توحیدی نشان دهند. نویسندگان با مطالعه‌ی خط نگارش پیشا اسلام، نوشته‌های مانوی، تاریخ پادشاهان اتیوپی، جناح‌های بیزانسی، قبایل یهودی و نظیر آن، به ما نشان می‌دهند که چگونه عربستانی که شاهد تولد قرآن بوده، جهانی غنی و متصل است.
حاصل این تلاش با استقبالِ نه تنها جامعه علمی بلکه فضای عمومی فرانسوی‌زبان روبه‌رو شد.

"نویسندگان قرآن مورخان با رویکردی عینی و با روش نقد تاریخی و به دوراز قرائت مسلمان مومن که متن را همچو وحی الهی می‌پذیرد و آن را از طریق سنت‌های تفسیری‌اش درک می‌کند، به سراغ متن رفته‌اند"کتاب عرضه شده اینک مرجع مهمی در مطالعه قرآن به حساب می‌آید.
به باور امیرمعزی و دی، بررسی‌های متن‌پژوهی، لغت‌شناسی، نشانه‌شناسی و تاریخی در باب خاستگاه، منابع و شیوه‌ی شکل‌گیری متن قرآن برای کسانی که خواهان درک تنش‌های مذهبی جهان معاصر هستند، صرف نظر از اعتقادشان، پرفایده خواهد بود.

در قرآن به واقع چه آمده است؟

برای نخستین بار در جهان، سی اندیشمند، کتاب مقدسِ اسلام را رمزگشایی کردند. آنها در “قرآن مورخان” (انتشارات سرف) تحلیل مفصلی از متن قرآن در اختیار عموم قرار می‌دهند.

دیدار با یکی از سرپرستان مجموعه، محمدعلی امیر معزی

مصاحبه‌گر: راشل بینهاس (Rachel Binhas) • منبع: Marianne

■ مَریَن: از چه زمانی روی ایده‌ی زمینه‌مند‌سازی متن مقدس برای نامتخصصان کار می‌کردید؟

محمدعلی امیر معزی: زمینه‌مند‌سازی قرآن کاری قدیمی است، قدمت آن به قرن نوزدهم و آغاز مطالعات علمی در مورد قرآن، به ویژه توسط محققان آلمانی کتاب مقدس و دانشمندان بزرگ یهودی بازمی‌گردد. آنچه اندیشمندان یهودی را جذب خود کرد، دقیقاً حضور گستردۀ یهودیت در متن مقدس بود.

محمدعلی امیرمعزّی (متولد ١٣٣۴ در تهران)، اسلام‌شناس، استاد دانش‌سرای کاربردی مطالعات عالی (پاریس)

از اواخر قرن بیستم، مطالعات دربارۀ قرآن شتاب گرفت. برای درک روشن‌تر، من خود با انتشار قاموس قرآن در سال ۲۰۰۷ (روبر لافونت) آغاز کردم. این [قاموس] پیرامون تعدد برداشت‌های مسلمانان از کتابِ پایه‌گذارِ اسلام بود که اغلب به اشتباه به مثابه واحد همگنی تلقی می‌شد.

قرآن مورخان بخشی از رویکردی دیگر است.

ایده این است که ترکیبی از مطالعات علمی دربارۀ این متن از قرن نوزدهم تا امروز که با تأملات کنونی تکمیل می‌شود، در دست‌رس عموم مردم قرار گیرد. ما با گیوم دی تیمی از محققان بین‌المللی متشکل از مورخان و متخصصان قرآن شکل دادیم. بنابراین، برای نخستین بار در جهان، ما این متن مقدس را زمینه‌مند ساختیم و فراتر از آنچه منابع اسلامی در موردش می‌گویند، تفسیر کردیم.

■ مرین: چگونه پیش رفتید، هم برای انتخاب ۳۰ متخصص و هم برای روش کار؟

محمدعلی امیر معزی: ما تصمیم گرفتیم که متن قرآن را “در حالت خام” آن مطالعه کنیم، فراتر از آنچه منابع مسلمان در موردش می‌گویند. این [منابع] با تاریخ آشفتۀ سیاسی و اعتقادیِ آغاز اسلام تعین یافته‌اند. مفسران با توجه به تعلقات کلامی-سیاسی خود، آنچه را در متن می‌بینند که خود می‌خواهند ببینند.

"در قرآن به واقع چه آمده است؟ برای نخستین بار در جهان، سی اندیشمند، کتاب مقدسِ اسلام را رمزگشایی کردند"بدین منظور، ما به آرای اندیشمندان دو قرن و همچنین تحقیقات بزرگ‌ترین متخصصان کنونی تکیه کرده‌ایم.

برای بازگشت به زمینۀ خاور نزدیک و میانه در زمان ظهور محمد و پیدایش قرآن، مقدمۀ بس مبسوطی (جلد ۱) ضرورت داشت. مطالعاتی نیز روی نسخ خطی، داده‌های باستان‌شناسی و حقوق داشتیم… ما بهترین پژوهش‌گران را که هر کدام در حوزه‌های مربوطه‌شان شناخته شده‌اند، و همچنین متخصصان جوان بسیار درخشانی را که می‌خواستیم شناخته‌شان سازیم، فراخواندیم.

Le Coran des historiens, sous la direction de Mohammad Ali Amir-Moezzi et Guillaume Dye, coffret de ۳ volumes, éditions du Cerf, ۲۰۱۹

جلد دوم، شرح پیوسته‌ی کتاب مقدس، از ابتدا تا انتهاست. برای این کار، ما با مورخان قرآن هم‌کاری کرده‌ایم، یعنی کسانی که طبق روش تاریخی- انتقادی دربارۀ قرآن به عنوان متنی تاریخی، مذهبی و ادبی در قرون ششم و هفتم کار می‌کنند.

■ مرین: بسیاری از مومنان قرآن را منبع مستقیم ایمان، بدون تفسیر احتمالی در نظر می‌گیرند. آیا زمینه‌مندسازی همچو تهدیدی نسبت به ایمان مومنان تلقی نمی‌شود؟

محمدعلی امیر معزی: اول از همه، لازم به ذکر است که برای شمار اندکی از مومنان مسلمان، قرآن منبع مستقیم و بلافصل است. در واقع، متن به زبان عربی باستانی نوشته شده که معمولاً با عربی ادبی موسوم به “کلاسیک” متفاوت است.

تنها ۱۵ درصد مسلمانان جهان۟ عرب یا عرب‌زبان‌اند. نیجریه و اندونزی بزرگ‌ترین کشورهای مسلمان‌اند که هیچ ارتباطی با فرهنگ و زبان عربی ندارند. نیمی از جمعیت مسلمان جهان در سرزمین هند (پاکستان، هند، بنگلادش) ساکن‌اند. اسلام ترک، آفریقایی، بالکانی را هم بدان بیافزایید… تمام این مردمان با عربی ناآشنایند. و حتی در کشورهای عرب‌زبان، شمار افراد بی‌سواد و/ یا کم‌سواد چشم‌گیر است.

"محمدعلی امیرمعزّی (متولد ١٣٣۴ در تهران)، اسلام‌شناس، استاد دانش‌سرای کاربردی مطالعات عالی (پاریس) از اواخر قرن بیستم، مطالعات دربارۀ قرآن شتاب گرفت"تنها درصد کمی از مسلمانان قرآن را بی‌واسطه بدین زبان می‌فهمند. آنچه مومنان می‌آموزند، از فیلتر مفسران و ادبیات ثانویه می‌گذرد. بدین روی، تفاسیر۟ بسیار متنوع‌ (عرفانی، حقوقی، فلسفی، سیاسی…) و از سنت‌های مختلف‌اند. بنابراین قرآن با منبع مستقیم بودن فاصله دارد!

به پرسش شما بازگردیم، بی‌گمان برخی این زمینه‌مندسازی را تهدید می‌دانند، لیکن به نظر من بی‌سبب است. ایمان به موضوعات اساسی و خصوصیِ هستیِ مومن مربوط می‌شود.

پاره‌ای اوقات، برای شناخت خوب از آن‌چه اساسی است، باید فرعیات را نیز بدانید. مطالعۀ فلسفی قرآن پیش از اضافات تفسیری حتی می‌تواند ایمان را محکم و استوار سازد. در واقع، [کار ما] این است که ببینیم این متن پیش از تفسیر سنت‌ها – اغلب بسته به زمینه‌ای متفاوت با زمینه‌ای که در آن قرآن متولد شد- به راستی چه می‌گوید.

این درست است که یک دیدگاه دور و آرام درباره‌ی مسائل ایمانی، ثمرۀ تاریخ غرب است (با تفسیر قرون وسطایی کتاب مقدس، انسان‌گرایی، روشن‌گری…). این رویکرد انتقادی بخشی از مبانی اندیشۀ مدرن است که مدارا یکی از اجزای اصلی‌اش است. این مهم بسیار زمان‌بر بود و منازعات فراوانی برانگیخت، لیکن سرانجام ذهنیت غربی، نزد یهودیان و هم مسیحیان، بینش زمینه‌مند در مورد واقعیت دینی را وارد ساخت.

"این [قاموس] پیرامون تعدد برداشت‌های مسلمانان از کتابِ پایه‌گذارِ اسلام بود که اغلب به اشتباه به مثابه واحد همگنی تلقی می‌شد.قرآن مورخان بخشی از رویکردی دیگر است"به عکس، اکثریت قریب به اتفاق مسلمانان هنوز با این تاریخ هم‌ساز نشده‌اند. دیدگاه انتقادی دربارۀ مسائل ایمانی هنوز هضم نشده است. با این حال، من معتقدم که همه چیز در حال دگرگونی است.

■ مرین: این مسئله تا چه اندازه می‌تواند بازتابی در حوزۀ مذهبی داشته باشد؟

محمدعلی امیر معزی: در جهان اسلام چیزی وجود دارد که من “یادگیری به میانجی رنج” می‌نامم‌اش… ممکن است تصریح‌اش بی‌اهمیت به نظر رسد که نخستین قربانیان اسلام‌گراییِ خشونت‌بار۟ مسلمان‌اند، لیکن یادآوری بدیهیات اغلب پرفایده است. دگرگونی روزافزونی میان متفکران مسلمان جریان دارد که دیگر نمی‌توانند به این بسنده کنند که “هر آنچه بر سر مسلمانان می‌آید، تقصیر صهیونیسم، امپریالیسم و استعمار است! ” البته نمی‌توان منکر عناصر ژئوپلیتیک شد، لیکن روشن‌فکران مسلمان به نحو فزاینده‌ای درمی‌یابند که مشکلی در سنت‌های ما وجود دارد. در شرق مسلمان، برای نمونه در ایران، بیش‌تر و بیش‌تر علمای دینی می‌گویند که ما باید به سنت‌های خود با عینک‌های جدید بنگریم (احتمالاً در واکنش به پیامدهای خشونت‌بار انقلاب اسلامی).

و این عینک‌های جدید اغلب ماهیتی علمی دارند!

ممکن است این همان چیزی باشد که برخی از اندیشمندان اسلامی قرون وسطی نظیر غزالی یا ابن عربی شرح داده‌اند: گاهی از دست دادن پارۀ معینی از اعتقادات، ایمان را تقویت می‌کند. لذا می‌توان میان باورها و ایمان تمایز قائل شد. اعتقاداتی هستند که خلوص ایمان را آلوده می‌سازند. مطالعۀ غیرایدئولوژیک به روشن شدن این تمایز مدد می‌رساند. بنابراین، تاریخمندسازی، زمینه‌مندسازی و دخیل‌سازی تاریخ و جغرافیا در امور ایمانی ضروری است تا درک مطلق‌گرایانۀ مروج تعصب را خنثی کند.

■ مرین: آیا این قرآن مورخان اعتقادات کنونی پذیرفته‌شده نزد مومنان را به چالش می‌کشد؟

محمدعلی امیر معزی: برخلاف آنچه در سنت اسلامی از فتوحات و ظهور امپراطوری گفته می‌شود، که اسلام برای آنها جداشده از توحیدهای پیشین است و قرآن را کتابی برتر از تمام متون مقدس معرفی می‌کنند، قرآن به منزله گسست با متون مقدس یهودیت یا مسیحیت نیست.

"ایده این است که ترکیبی از مطالعات علمی دربارۀ این متن از قرن نوزدهم تا امروز که با تأملات کنونی تکمیل می‌شود، در دست‌رس عموم مردم قرار گیرد"پیوستگی‌ای در این میان وجود دارد. خود قرآن نیز گواه این مطلب است! این کتاب متعلق به سنت متنی توحیدی اواخر دوران باستان است، در هر صفحه ما ردی از دانش خاصی را می‌بینیم که می‌توانیم نامش را معنویت کتاب مقدس بگذاریم.

■ مرین: آیا قرآن به واسطۀ تاریخ سیاسی “تحریف” شده است؟ به نظر می‌رسد این متن مقدس، پس از خلافت‌ها و فتوحات اعراب، به متنی سیاسی-مذهبی تبدیل شده است.

محمدعلی امیر معزی: در مذهب، امر زمانی و امر معنوی ناگزیر به هم پیوسته‌اند. برای نمونه، در عهد عتیق، آمدن عبرانیان از مصر به سرزمین موعود رویدادی توامان مذهبی و سیاسی است. مراقب باشید که در دام زمان‌پریشی نیفتید، مسئله داوری درباره این متون با عینک فعلی ما نیست. آنها به زمان و مکان خود تعلق دارند.

بدین روی، چنان‌چه محمد در مکزیک زاده می‌شد یا در قرن چهارم پیش از میلاد مسیح می‌زیست، گفتمان یکسان نبود. پرسش این است: چگونه با این متون مقدس مواجه شویم؟ قطعه‌‌های خشن هم در قرآن و هم عهد عتیق وجود دارد. با این حال، اکثریت قریب به اتفاق یهودیان پذیرفته‌اند که جنبه‌های زمانی کتاب مقدسِ آنها برگرفته از متون تاریخی است که دیگر کاربرد ندارند، برخلاف جنبه‌های معنوی که به زیست درونی مومنان مربوط می‌شود. این کارِ زمینه‌مند‌سازی برای اسلام هم ضروری است.

■ مرین: رسالت مورخ پرداختن به مسائل اعتقادی نیست. با وجود این، قرآن در مورد جایگاه زنان، اقلیت‌های یهودی و مسیحی به ما چه می‌گوید؟

محمدعلی امیر معزی: نخست یک توضیح؛ یهودیان و به ویژه مسیحیان چند قرن پس از فتوحات به اقلیت تبدیل شدند.

"مفسران با توجه به تعلقات کلامی-سیاسی خود، آنچه را در متن می‌بینند که خود می‌خواهند ببینند"برخلاف آنچه منابع توجیهی ادعا می‌کنند، تأسیس یک مذهب و همچنین تغییر دین بسیار کُند و آرام است.

متن قرآنی متعلق به زمان خود است. در حقیقت، طبق انسان‌شناسی قرآنی، مسلمان بر نامسلمان برتری دارد، مرد آزاد برتر از برده و مرد برتر از زن است. لیکن زنان هنوز صاحب پاره‌ای حقوق‌اند. همچنین باید توجه داشت که قوانین مسلمانان غالباً غیر قرآنی و حتی ضد قرآنی تکامل یافته‌اند. برای نمونه، بر اساس قرآن، دختر نصف سهم پسر از والدین‌‌اش ارث می‌برد.

با این حال، امروزه در بسیاری از کشورهای سنی‌مذهب، تا زمانی که هنوز وارثانِ مرد هستند، زنان چیزی به ارث نمی‌برند.

وانگهی، قرآن مجموعه‌ای مشتمل بر تناقضات است. از همین روی است که مسلمانان برای توجیه این تناقضات، علمی- کاملاً غریب- پدید آوردند که همان علم الهیات است. بنابراین آنها گاه‌شماری دلخواهی بنا نهادند که علما درباره‌اش اختلاف نظر دارند و طبق آن آیات قدیمیِ متناقض با آیات متاخر منسوخ می‌شوند. به عنوان مثال، در مورد شراب، قرآن سه موضع را عرضه می‌کند: شراب نوشیدنیِ بهشتی است، می‌توان آن را خارج از وقت نماز نوشید و در نهایت نوشیدنی‌ای شیطانی است و بدین لحاظ مطلقاً حرام است. از آنجا که گاه‌شماری دقیق را نمی‌توان تعیین کرد، تعجب می‌کنیم چرا مذهب ارتدوکس همواره مواضع تندتری اتخاذ کرده است.

"Le Coran des historiens, sous la direction de Mohammad Ali Amir-Moezzi et Guillaume Dye, coffret de ۳ volumes, éditions du Cerf, ۲۰۱۹ جلد دوم، شرح پیوسته‌ی کتاب مقدس، از ابتدا تا انتهاست"این دوگانگی مربوط به یهودیان و مسیحیان است. آیات فوق‌العاده ستایش‌آمیزی وجود دارد که در آنها فرزندان اسرائیل “قوم برگزیده” خوانده می‌شوند. مسیحیان وارسته در برخی آیات محبوبانِ خاص نزد پروردگار تلقی می‌شوند. و آن‌گاه، آیات جنگ‌طلبانه‌ را نیز می‌یابیم که دعوت به مبارزه با همان‌ها می‌کند. بار دیگر می‌گویم، اسلام آیات “نرم” را نسخ و آیات”سخت” را حفظ کرده است.

■ مرین: چگونه می‌توان این آیات بسیار متناقض را توضیح داد؟

محمدعلی امیر معزی: پژوهش‌گران چندین فرضیه مطرح کرده‌اند.

این احتمال وجود دارد که کل قرآن مربوط به زمان محمد نباشد. بخش‌هایی ممکن است پس از فتوحات تحریر شده باشد. جنگ‌طلب‌ترین آیات برای توجیه سلطه بر مردمی که مغلوب قدرت خلیفه شده‌اند، به کار می‌رفتند. توضیح دیگری را می‌توان در اصحاب محمد یافت که از دسته‌های مختلف مومنان گرد آمده بودند. معاد‌باورانی وجود داشتند که برای آنها آخرالزمان بس نزدیک بود، در برابر سایر ادیان مداراجو بودند و به ظهور قریب‌الوقوع روز داوری باور داشتند.

"آیا زمینه‌مندسازی همچو تهدیدی نسبت به ایمان مومنان تلقی نمی‌شود؟محمدعلی امیر معزی: اول از همه، لازم به ذکر است که برای شمار اندکی از مومنان مسلمان، قرآن منبع مستقیم و بلافصل است"در کنار این افراد، و گاه علیه آنها، تخاصم‌طلب‌های در پی قدرت و غنیمت و طالبان فتحِ بسیار بیشتر بودند. قرآن می‌توانست متنی میان‌گیر بین ایده‌های این دو گروه باشد. این‌ها راه‌های تحقیق هستند و مورخ هنوز پاسخ قطعی برای این پرسش‌ها ندارد.

■ مرین: درباره محمد چه می‌دانیم؟

محمدعلی امیر معزی: اگر به قرآن تکیه کنیم، بسیار اندک می‌یابیم! قرآن بی‌نهایت بیش از محمد دربارۀ ابراهیم، موسی یا نوح سخن می‌گوید. از محمد تنها پنج بار در متن نقل شده است. در مقابل ۱۳۶ بار از موسی (بیشترین استناد) یا ۶۹ بار از ابراهیم یاد می‌شود.

اگر متن را بدون فیلترهای تفسیری که محمد را همه جا می‌دید بخوانیم، از زندگی پیامبر چیزی درنمی‌یابیم. علمای اسلام دوست دارند بگویند”قرآن متنی بدون زمینه است”. در مقدمه کتاب‌مان فصل مفصلی از زندگی محمد وجود دارد که به نظرم به طور خاص بسیار جالب است، زیرا دلایل عدم امکان زیست‌نگاری تاریخی پیامبر را توضیح می‌دهد.

آنچه ممکن است، پیشینه‌ای از بازنمایی‌های محمد است (نگاره‌های سیاسی، زاهدانه، عرفانی، معاداندیش و نظیر آن ) که توسط سنت اسلامی پدید آمده است. چهره‌های متعددی از پیامبر وجود دارد که پیش از کار متأخر استانداردسازی متون اغلب متناقض می‌نمایند، لیکن شناخت واقعیت تاریخی او ناممکن می‌ماند. در عین حال وجود او مسلم است: حتی منابع معاصر غیراسلامی نیز از او سخن می‌گویند.

"در واقع، متن به زبان عربی باستانی نوشته شده که معمولاً با عربی ادبی موسوم به “کلاسیک” متفاوت است"این‌که متعلق به سنت کتاب مقدس معرفی شده مجذوب‌کننده است. متون سنت‌های یهودی پیامبری عرب را توصیف می‌کنند که از جانب پروردگار فرستاده شده تا اورشلیم را از یوغ بیزانس رها سازد. در متون مسیحی از پیامبری عرب یاد می‌شود که روز واپسین و ظهور مسیح را اعلام می‌کند. آنها می‌گویند این مسیح “از آن ماست”.

■ مرین: کم‌یابی محمد در متنی که بیش از هر چیز باید به او مربوط شود، عجیب است…

محمدعلی امیر معزی: درست است که این جنبه مسئله‌زاست. در مورد محمد، قرآن حتی می‌گوید او انسانی است همچو دیگران.

او تصویری از یک انسان معمولی دارد، لیکن با رسالتی الهی که به پایان قریب‌الوقوع جهان هشدار می‌دهد و از مردم می‌خواهد که به سوی خدا بازگردند. در واقع، قرآن در کهن‌ترین لایه‌هایش، متنی آخرالزمانی است.

■ مرین: آیا این اثر خطری را متوجه نویسندگان قرآن مورخان نمی‌کند؟

محمدعلی امیر معزی: خیر، من چنین نمی‌اندیشم. آنچه ما در این کتاب می‌نویسیم، هیچ چیز توهین‌آمیزی نسبت به اسلام و کتاب مقدس آن ندارد. باید بیافزایم که وجود این کتاب واکنش‌های خشونت‌آمیز را انتظار نمی‌کشد. ما به عنوان مورخان کوشیده‌ایم عینیت‌گرا باشیم و همواره به موضوع تحقیق خود احترام ‌گذاریم، چنان که در هرگونه پژوهش علمی چنین است.

■ مرین: آیا بناست که کتاب در خارج [از کشورهای اسلامی] توزیع شود؟ محمدعلی امیرمعزی: قطعاً.

"نیجریه و اندونزی بزرگ‌ترین کشورهای مسلمان‌اند که هیچ ارتباطی با فرهنگ و زبان عربی ندارند"در کشورهای مسلمان به یقین خوانندگان کمتری خواهد یافت، زیرا شمار کسانی که به فرانسوی می‌خوانند، چندان نیست. اما آنچه  [در کتاب] گفته می‌شود، در میان فرانسوی‌زبانان، روشن‌فکران، ادبا، حتی دین‌داران اقبال خواهد یافت. آنها محتملاً با تمام آنچه ما می‌گوییم، موافق نباشند… لیکن حتی در میان مورخان، از جمله نویسندگان این کتاب، ما همواره هم‌رأی نیستیم!