جست‌وجوی عشق از توس تا قونیه

درست در سال‌هایی که مولانا جلال الدین محمد بلخی در زاویه‌ای از قونیه دوره علاءالدین کیقباد سلطان سلجوقی روم آرام گرفته بود، مردی دیگر از اقصای شرق آن روزگار، شاید از شر حمله مغولان به دیار تازه مولانا پناه آورده بود.

براساس رقم کتیبه موجود، مدرسه‌ای را در غایت جمال و زیبایی برای قرن‌های پس از خود به یادگار گذاشت و در گوشه‌ای از آن بر کاشی شش گوشه‌ای نقش زد که:
«ساختم این بس نپاید روزگار
من نمانم، این بماند یادگار»

تا این یادگار را پس از گذشت ۶۰۰سال از هنرمند معمار ایرانی محمدبن محمد عثمان بنا طوسی درقلب آناتولی قونیه امروزی ببینیم و یاد‌: زیر آسمان وطن کنیم. این بنا براساس کتیبه موجود روی تاج دروازه ورودی آن، توسط امیر سلجوقی بدرالدین مصلح در سال ۶۴۰هجری قمری (۱۲۴۳میلادی) ساخته شده که به دلیل تزئینات آجری و کاشی لعابدار به مدرسه سیرچالی معروف است، به دلیل نام بانی آن به مدرسه مصلحیه نیز معروف شده. در کتیبه کاشی ایوان اصلی، نان معمار، استاد محمد بن محمد عثمان بنا آمده است که از اهالی شهر طوس در خراسان بوده. در دوره سلجوقی و عثمانی در این مدرسه فقه حنفی و تفسیر تدریس می‌شده است. با شروع روند خراب شدن، حجره‌های طلبگی در قرن۱۹ به طور کامل از بین رفت و اتاق‌های آجری به جای آن ساخته شد که تا سال ۱۹۲۴ میلادی مورد استفاده قرار گرفت.

"در کتیبه کاشی ایوان اصلی، نان معمار، استاد محمد بن محمد عثمان بنا آمده است که از اهالی شهر طوس در خراسان بوده"این ساختمان که در حد فاصل سال‌های ۱۹۵۴-۱۹۴۳ بازسازی شد در سال ۱۹۶۰ به عنوان بخش بنا‌های قبر موزه قونیه روی بازدیدکنندگان باز و بار دیگر بر اساس پروژه محمود آکوک، در سال ۱۹۶۹ توسط وزارت آموزش ملی مرمت شد.

بیشتربخوانید

• تصویری از آرامگاه مولانا در قونیه

بنای مدرسه از نوع صحن باز دارای دو طبقه و دو ایوان بوده و در جهت شرقی‌غربی ۳۱×۱۷ متر و دارای پلانی مستطیل شکل است. برای دیوار‌های بیرونی از سنگ و برای معماری داخلی از آجر استفاده شده است. در نمای شرقی مدرسه، درگاه ایوان مانند وجود دارد که از بنا بیرون زده است. قسمت بین طاق سردر که روی ستون‌های سر کنگره‌ای و قاب بیرونی مستطیل شکل قرار دارد با نقوش گیاهی و هندسی تزئین شده است. این تزئینات متشکل از فرم‌های ستاره بسته و نخل، نمونه‌های غنی سنگ‌کاری سلجوقیان آناتولی است.

ستون‌های زیگزاگی، لاشه‌های مقرنس و تزئینات هندسی ساخته شده از بازو‌های ستاره‌ای بر فرم محراب شکل دو طرف تاقچه جلب توجه می‌کند.

بر سردر طاق ورودی، کتیبه‌ای هفت سطری با حروف نسخ در طاق سه تکه نوشته شده است. از طریق این درگاه با ایوان طاقدار به حیاط می‌رسید. حجره‌هایی که حیاط را احاطه کرده‌اند با گوشه‌های سبک‌تر، با پایه‌های ضخیم و طاق‌های نوک تیز در بالا کار شده‌اند. پوشش رواق‌ها در وسط گهواره‌ای و در طرفین طاق ضربی است. همانند رواق، چهار حجره طلبگی که در شمال و جنوب ردیف شده بودند در حین تعمیر تجدید شدند.

"با شروع روند خراب شدن، حجره‌های طلبگی در قرن۱۹ به طور کامل از بین رفت و اتاق‌های آجری به جای آن ساخته شد که تا سال ۱۹۲۴ میلادی مورد استفاده قرار گرفت"یک در به حیاط باز می‌شود و یک پنجره منفذ شکل وجود دارد. ایوان اصلی که روبه‌روی در ورودی قرار دارد و بزرگ‌ترین فضای مدرسه است با سه پله قابل دسترسی است. طاق ایوان که قسمت بالایی آن همراه طاق محاصره تخریب شده بود، تعمیر شده است. روی دیوار قبله تاقچه محراب قرار دارد. اتاق‌های بسته بزرگ در دو طرف به‌عنوان کلاس‌های درس زمستانی طراحی شده بودند که با گنبدی پوشیده شده بودند و از پنجره‌هایی که به حیاط و نمای غربی باز می‌شدند، نور می‌گرفتند.

اتاق شمال غربی که محراب آن به سمت قبله است نیز به عنوان مسجد استفاده می‌شد. در وسط حیاط سنگفرش شده، حوضی وجود دارد.

تزئینات آجری لعابدار و کاشیکاری معرق است که این مدرسه را معروف کرده است. امروزه فقط ایوان غربی، سقف بقعه، ستون‌های حمل حجره‌ها، سر پنجره اتاق‌های گنبدی و ایوان اصلی بنا که روزگاری کاملا با کاشی پوشیده شده بود، باقی مانده است. کاشی‌هایی به رنگ‌های فیروزه‌ای، لاجوردی و آبی کبالتی با تکنیک موزاییک روی سطوح قرار گرفته‌اند. نقوش هندسی تزئین ایوان ورودی و گنبد مقبره با بازو‌های ستاره‌ای و صلیب شکسته در دیوار پشتی ایوان اصلی ادامه یافته است.

"قسمت بین طاق سردر که روی ستون‌های سر کنگره‌ای و قاب بیرونی مستطیل شکل قرار دارد با نقوش گیاهی و هندسی تزئین شده است"کتیبه‌های کوفی با شطرنج، آجر‌های لعاب‌کاری شده روی طاق، کتیبه‌های کاشیکاری استادانه و کتیبه‌های کوفی روی پنجره‌ها و همچنین کتیبه‌های آیه قرآن که دور طاق ایوان در دو کمربند قرار گرفته‌اند از باشکوه‌ترین تزئینات مدرسه هستند. پرکردن کف با شاخه‌های منحنی، نقوش و نخل شکل بین دو کمربند کتیبه‌ای، دو رنگی وجود دارد که بدون این‌که یکدیگر را قطع کنند، امتداد دارند.

سمت راست در تاج مقبره بدرالدین مصلح، قرار دارد. دسترسی به آرامگاه مربع شکل و دو طبقه با پلکانی دو پله‌ای امکان پذیر است. این بنا که توسط پنجره‌هایی از شرق و غرب روشن می‌شود، با گنبدی کم ارتفاع به شکل طاق پوشیده شده است. بالای طبقه تدفین که از زیر پله‌ها پایین می‌آید با طاق ضربدری پوشیده شده است.

در جنوب ورودی اتاقی متقارن به آرامگاه قرار دارد. ایوان یک طبقه ورودی به دلیل ریزش آن به مرور زمان تعمیر شد، اما گوشه‌های آن با پر کردن مقرنس همچنان آشکار می‌ماند، زیرا مشکل پوشش شکاف بین طاق که به قسمت ورودی متصل می‌شود و طاق دورتادور ایوان کاملا آشکار است. در دو طرف ایوان راهرو‌هایی وجود دارد که به طبقات بالا منتهی می‌شود. مدرسه سیرچالی با نقشه و سنگ‌کاری متعادل و تزئینات هندسی، کاشی‌هایی که نمونه‌های گیاهی و نوشتاری را در مقیاسی تاریخی ترکیب می‌کند، یکی از برجسته‌ترین سازه‌های هنر سلجوقی آناتولی است.

 پی نوشت از مترجم: کتیبه فارسی معروف دیگری از این مدرسه وجود دارد که توسط مستشرقین غربی به سرقت رفته، این کتیبه که همانند کتیبه رقم سازنده بنای شش ضلعی است، با عبارت «ساختم این بس نپاید روزگار/ من نمانم این بماند یادگار» مزین شده است. این کتیبه سال‌ها بین مجموعه‌داران و موزه‌داران روس و انگلیسی رد و بدل می‌شد تا سرانجام از طرف موزه پرگامون برلین خریداری شده و سال‌هاست در این موزه نگهداری می‌شود.

منبع: روزنامه جام جم