شاهکار افسانه‌ای آبرسانی نیم‌ور در معرض تهدید

ایسنا/مرکزی بند تاریخی نیم‌ور از بناهای بازمانده دوره ساسانی و اولین حلقه از سیستم شگفت‌انگیز آبیاری دشت نیم‌ور است که با قدمتی دو هزار ساله، دانش روز مهندسی را به شگفتی واداشته است.

به گزارش ایسنا، نیم‌وَر شهری در بخش مرکزی شهرستان محلات و در ۲۵۰ کیلومتری جنوب تهران است و در مسیر محلات به دلیجان قرار دارد. این شهر از لحاظ جغرافیایی در جنوب شرقی استان مرکزی واقع شده و از اطراف به رودخانه قم‌رود(لعل‌بار)، کوه‌های آتشکوه، پناهگاه حیات وحش موته، معدن آتشکوه و معدن عباس آباد، محدود شده‌ است.

نیم‌ور با بیش از ۷۵۰۰ نفر جمعیت، یکی از شهرهای تک‌صنعتی استان مرکزی محسوب می‌شود که بر پهنه تاریخ و در کنار رودخانه لعل‌بار شکل گرفته و با صنعت سنگ توسعه یافته ولی جایگاه کشاورزی همچنان در آن حفظ شده است که تبلور آن در آئین سنتی پهلوانی بیل‌گردانی مشاهده می‌شود و از آثار تاریخی این شهر می‌توان به قدمت آن پی برد.

نیم‌ور سرزمینی سرشار از افتخارات تاریخی

هرگاه که سخن از نیم‌ور به میان بیاید، سه عبارت "بیل‌گردانی"، "بند تاریخی نیم‌ور" و "معادن سنگ" خودنمایی می‌کند. سه شاخصی که به گونه‌ای در هم تنیده شده‌اند تا تاریخ کهن نیم‌ور را فراهم کنند. "بند" تاریخی نیم‌ور از "سنگ" و ساروج ساخته شده و قرن‌ها مسئولیت تامین آب دشت نیم‌ور را بر عهده داشته است.

"ایسنا/مرکزی بند تاریخی نیم‌ور از بناهای بازمانده دوره ساسانی و اولین حلقه از سیستم شگفت‌انگیز آبیاری دشت نیم‌ور است که با قدمتی دو هزار ساله، دانش روز مهندسی را به شگفتی واداشته است"این سازه تاریخی، ابتدای مسیر ۱۸ کیلومتری لایروبی رودخانه تا دشت نیم‌ور قرار دارد و در نهایت به آئین کهن "بیل‌گردانی" ختم می‌شود.

از اینجا به بعد آب رودخانه از طریق "سیستم جالب و شگفت‌انگیز توزیع آب، بین مزارع و دشت نیم‌ور تقسیم می‌شود. در واقع این چهار عامل دست به دست هم داده‌اند تا احیاگر حیات در نیم‌ور شوند. ارزش این فرایند و تاسیسات آبیاری زمانی بیشتر روشن می‌شود که بند نیم‌ور، بیل‌گردانی و این سیستم آبیاری به ثبت ملی رسیده‌ و سنگ نیم‌ور شهرت جهانی پیدا کرده است.

نگاهی به مسیر انتقال آب از بند تاریخی تا دشت نیم‌ور، سختی فرایند لایروبی را نمایان می‌کند و به آن ارزش دوچندان می‌بخشد. بی‌دلیل نیست نیم‌وری ها که با پایان لایروبی، به جشن و پایکوبی می‌پردازند و بیل‌گردانی، نماد این جشن است. بدون شک همین موارد رمز ماندگاری این آئین است.

خودنمایی بند نیم‌ور در طول تاریخ

در سیر و سفر ناصرالدین شاه قاجار به سراسر ایران در کتاب "سفرنامه عراق عجم"، نام بند نیم‌ور نیز به میان آمده‌ است.

آنجا که پنجم ذی‌القعده سال ۱۳۰۹ هجری قمری (مطابق با ۱۲ خرداد ۱۲۷۱ خورشیدی) پس از ترک محلات به قصد اراک کنونی، از این بند نیز یاد می‌شود:

"...خلاصه به کالسکه رسیده، سوار شدیم و رو به جنوب غربی رانده، از دره‌ای گذشتیم که مزرعه‌ای در آنجا بود موسوم به کُندآب. از این مزرعه هم که گذشتیم، طرف دست چپ، کوه‌های اسب‌رو خوب داشت که عرض کردند شکار زیاد دارد و اینجاها شکارگاه ظل‌السلطان است. رودخانه قم هم از این نزدیکی‌ها می‌گذرد و سد محکمی در اینجا به رودخانه بسته‌اند که معروف به سد نیم‌ور است. اما ما به تماشای سد نرفتیم. اعتمادالسلطنه و شاهزاده منوچهر میرزا رفته، عکس سد را انداخته، به حضور آوردند."

در "تاریخ و جغرافیای راه عراق عجم" به قلم "محمدحسن خان اعتمادالسلطنه" که تاریخ آن سی‌ام شوال ۱۳۰۹ قمری ذکر شده، نیز آمده ‌است:

"خلاصه یکی دیگر از علائم و دلایل اینکه نیم‌ور شهر بزرگی بوده است، سد و پلی است که منسوب به اینجا است، اما سد نیم‌ور که معروف به بند نیم‌ور است، از محلات تا اینجا تقریبا یک فرسنگ است.

"به گزارش ایسنا، نیم‌وَر شهری در بخش مرکزی شهرستان محلات و در ۲۵۰ کیلومتری جنوب تهران است و در مسیر محلات به دلیجان قرار دارد"امتداد سد از مشرق شمالی به سمت مغرب جنوبی است و روی سد به طرف شمال غربی است، اما در زاویه طرف غربی تقریبا انحرافی پیدا می‌کند. جریان آب رودخانه از جنوب غربی به شمال شرقی است.

تقریبا پنجاه ذَرع پایبن‌تر از سد حالیه در طرف غربی رودخانه، آثار پایه یک پلی است از سنگ‌های بسیار بزرگ تراشیده که خیلی قدیم‌تر از بنای سد است و معلوم است که به واسطه یک طاق از این سمت رودخانه به آن طرف عبور می‌شده است. اما سد چندین مرتبه تعمیر شده است. بنای اول از سنگ تراشیده بوده و بعد از سنگ‌های نتراشیده و پس از آن، دو سه مرتبه با آجر مرمت شده است. جهت ساختن این بند تنها آب بردن به نیم‌ور نبوده، بلکه از دو طرف سد، آب جریان داشته است.

از جانب مشرق رودخانه تا مسافت هزار قدم یک نوع قنات بسیار بزرگی در میان دج(سنگ و سن‌هایی که به طور طبیعی به هم چسبیده‌اند) حفر کرده که آب را از میان قنات به طرف نیم‌ور می‌برده‌اند.

بعد از هزار قدم، آب به رو افتاده، نهر عظیمی تشکیل می‌دهد و تقریبا به مسافت یک فرسنگ و نیم جلگه را طی کرده، به مزارع نیم‌ور می‌رود.

از طرف غربی رودخانه نیز به واسطه زیرزمینی که مشابه قنات است، اما در زمین نرم و خاک ساده حفر شده است، تا مسافت دو هزار قدم، آب از زیر زمین می‌گذشته و بعد آفتابی می‌شده است.

قلعه جون‌آباد که یقیناً گون‌آباد بوده و تخریب شده ‌است، طرف جنوب سد واقع بوده. می‌گویند مرحوم آقاخان محلاتی آنجا را خراب کرده است و هنوز خرابه آن موجود است. اما در حوالی آن قلعه قریب به سد، در فضای وسیعی، آجر پاره و کوزه شکسته زیادی ریخته است که دلالت بر آبادی قدیم عظیمی می‌کند."

بند نیم‌ور، شاهکاری تاریخی با شاخص های علوم مهندسی امروز

مهدی لعل‌بار، مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری محلات با اشاره به استفاده از علوم مختلف مهندسی در ساخت بند نیم‌ور اظهار کرد: اولین نکته، انتخاب محل ساخت آن است. مکانی که برای ساخت بند انتخاب شده، با زمین‌های کشاورزی حدود ۱۸ کیلومتر فاصله دارد و این سوال پیش می‌آید که آیا امکان انتخاب محلی نزدیک‌تر وجود داشت یا خیر.

وی گفت: موقعیت بند بر رودخانه باید دو ویژگی اساسی را داشته باشد. با توجه به اینکه بند بایستی فشار آب زیادی را که در زمستان و بهار پشت آن قرار می‌گیرد تحمل کند، بنابراین طول زیاد بند و دو تکه ساختن آن نیاز به منطقه‌ای داشت که رودخانه عرض مناسب را داشته باشد و هم دیواره رودخانه محکم و از جنس سنگ باشد.

وی ادامه داد: منطقه احداث سد باید از لحاظ ارتفاع به زمین‌های کشاورزی مشرف باشد.

""بند" تاریخی نیم‌ور از "سنگ" و ساروج ساخته شده و قرن‌ها مسئولیت تامین آب دشت نیم‌ور را بر عهده داشته است"تاسیسات جانبی بند نیز به کمک عوامل طبیعی، صخره‌ها و حفره‌های ایجاد شده در کنار بند، احداث شده است. بدیهی است که ساخت این تاسیسات کارآمد که بتواند برای هزاران سال در کنار بند، آب ۵۰۰ هکتار زمین کشاورزی را تأمین کند، بدون کمک گرفتن از عوامل طبیعی محل در زمان ساخت غیرممکن به نظر می‌رسد.

وی افزود: این بند مهندسی‌ساز دارای چندین تکنولوژی دیگر از جمله سیستم تنظیم فشار آب برای جلوگیری از تخریب آن، سیستم تنظیم دبی آب خروجی، سیستم تصفیه آب و سیستم جلوگیری از مسدود شدن مسیر آب است.

وی تصریح کرد: ساخت این بند را در دوران ساسانی می دانند و برخی از اهالی نیز بنا بر نقل قول‌ها، ساخت آن را به سلسله پیشدادیان از جمله جمشیدشاه یا سلسله کیانیان در زمان همای نسبت می‌دهند.

ساختار بند نیم‌ور

لعل‌بار گفت: بدون شک یکی از مهم‌ترین آثار و سازه‌های نیم‌ور که در طول تاریخ این شهر باعث آبادانی و رونق کشاورزی شده، بند نیم‌ور است. این بند در فاصله ۱۸ کیلومتری نیم‌ور در مسیر رودخانه لعل‌بار بسته شده است. عمق رودخانه در این قسمت حدود ۱۰ متر بوده و دیواره دو طرف رودخانه در این قسمت صخره‌ای و سنگی است.

وی اظهار کرد: بند بصورت دو تکه یا به عبارتی متشکل از دو بند کوچک و بزرگ است و در حدود ۹۰ متر طول دارد. بند بزرگ ۶۵ متر و بند کوچک کمتر از ۲۵ متر طول دارد.

بند بزرگ در طول رودخانه و بند کوچک تقریباً به موازات آن قرار دارد و میان این دو بند یعنی در محل اتصال آنها، سکویی با ارتفاع ۴۰ سانتیمتر بالاتر از آبریز بند قرار دارد.

وی ادامه داد: به نظر می‌رسد، سکو در قسمت پائین مانند یک ستون نگهدارنده عمل می‌کند و در قسمت بالا، تقسیم‌کننده آب بر روی دو بند، برای جلوگیری از تخریب احتمالی بند بر اثر فشار آب است.

وی افزود: پهنای بند از ۱۰ متر در قسمت شمالی شروع می شود و در قسمت جنوبی به ۱۲ متر می‌رسد. خاک این قسمت‌ها به مرور زمان سفت شده است و هم اکنون نیز به عنوان پل مورد استفاده وسایل نقلیه سنگین قرار می‌گیرد! بند از دو طرف با دو گوشواره به دیواره رودخانه متصل شده است.

وی تصریح کرد: گوشواره بند بزرگ در بخش جنوبی، سکویی به ارتفاع ۶۰ سانتیمتر و طول ۱۰ متر است و گوشواره شرقی نیز به ارتفاع ۹۰ سانتیمتر، بند کوچک را به دیواره رودخانه پیوند داده است.

این پژوهشگر تاریخ نیم‌ور گفت: بدنه بند، دیواری از جنس سنگ دارد که به صورت نامنظمی کنار یکدیگر چیده شده‌اند. آب داخل رودخانه از سمت جنوب بند ابتدا وارد یک جوی کوچک و بعد از آن وارد کانال سرپوشیده‌ای می‌شود که در دل سنگ حفر شده است. آب مورد نیاز دشت کشاورزی نیم ور از همین جا وارد جوی می‌شود.

چاگور، حفره‌ای با معماری و کارکردی عجیب و منحصر به فرد

وی اظهار کرد: در فصل پائیز و زمستان که آب زیادی در رودخانه جاری است، بخشی از آب، و از فصل بهار به بعد و با کاهش آب رودخانه، تقریباً تمامی آب به داخل جوی می‌آید. آب از پشت بند و از جایی که آب وارد جوی و سپس وارد این کانال می‌شود، بعد از مسافتی ۱۰ متری به "چاگور" می‌رسد.

وی ادامه داد: چاگور مجرای ورودی عمودی است که آب به داخل آن وارد شده و به سمت پائین حرکت می‌کند و بعد از آن، وارد کوره‌ای افقی به طول حدود ۵۰ متر شده و آب در دهانۀ "وره‌ما" دیده می‌شود.

"بی‌دلیل نیست نیم‌وری ها که با پایان لایروبی، به جشن و پایکوبی می‌پردازند و بیل‌گردانی، نماد این جشن است"دیواره کناری رودخانه، سنگی است و بالای چاگور نیز تخته سنگی برآمده قرار دارد که هر چند بخشی از دیواره رودخانه محسوب می‌شود اما مانند حفاظی از ورود هر چیزی به داخل چاگور جلوگیری می‌کند.

وی افزود: احتمال اینکه این لبه برآمده در ساخت چاگور که به آن "گال" می‌گویند، اتفاقی باشد، کم است. و به طور حتم با طرح و برنامه به این شکل ساخته شده است. دهانۀ چاگور به شکل مستطیل ناقص و در حدود ۲ متر در یک متر است آب در داخل چاگور به سرعت می‌چرخد و به پایین می‌رود.

افسانه‌ها از "چاگور" چه می گویند؟

در کتاب "فرهنگ یاری‌گری" از "مرتضی فرهادی" آمده است: "کشاورزان نیم‌ور و باقرآباد حکمت چاگور را در قدرت خردکنندگی فوق‌العاده آن می‌دانند و آن را تضمینی می‌بینند برای اینکه هیچ چیزی نتواند جلوی جریان آب را در کوره، سد کند. همچنین افسانه‌ای می‌گوید که داخل چاگور چرخی به نام چرخ الماس کار گذاشته شده که هرچه از دهانه چاگور فرو رود، از آن سوی متلاشی شده، خارج خواهد شد. حتی اگر لاشه گاو و یا تنه درخت باشد.

البته برخی چنین خاصیتی را به تیغه‌های سنگی و پیش‌آمده چاه و فشار زیاد آب نسبت می‌دهند.

به هر حال همگان به خاصیت خردکنندگی چاگور معتقدند و آن را از خردمندی طراح یا طراحان آن به شمار می‌آورند.

دهانه وره‌ما، کانالی استراتژیک برای هدایت و کنترل آب

لعل‌بار گفت: کانالی افقی زیر چاگور حفر شده که مانند غار وسیعی است که چند نفر می‌توانند در آن بایستند و لایروبی جوی را انجام دهند که آن را " کار کارا " می‌گویند. آب پس از خروج از این کانال، وارد دهانه وره‌ما می‌شود.

وی افزود: در وره‌ما امکان هرز کردن آب از جوی و برگرداندن آن به داخل رودخانه وجود دارد، چرا که در فصل لایروبی که ۲۰ روز به طول می‌انجامد، آب باید از جوی انداخته شود تا امکان لایروبی برای کشاورزان مهیا گردد و بعد از پایان لایروبی نیز آب به جوی انداخته شود. در اینجا از اختلاف سطح جوی در دو طرف وره‌ما و همچنین خروجی آن به طرف رودخانه استفاده کرده و آب را هرز می کنند.

وی تصریح کرد: جوی از بخش غرب وارد وره‌ما می‌شود. اگر دهانه، وره‌ما که در سمت شمال و به طرف رودخانه قرار دارد، بسته باشد آب به حرکت خود و خروج از سمت شرق دهانه ادامه می‌دهد و به سمت دشت حرکت می‌کند.

وی گفت: اما اگر دهانۀ وره‌ما را باز کنند، چون سطح آن پائین‌تر از قسمت خروجی است، آب به داخل رودخانه برگشته و دیگر به جوی نمی‌رود. باز و بسته کردن دهانه وره‌ما خود داستان پیچیده‌ای دارد.

خروجی اضطراری برای جلوگیری از خسارت‌های سیلاب

وی اظهار کرد: در گذشته، هرز کردن آب از طریق بریدن تیرهای چوبی انجام می‌شد که مانند بندی، دهانۀ وره‌ما را می‌بستند.

"بدون شک همین موارد رمز ماندگاری این آئین است.خودنمایی بند نیم‌ور در طول تاریخدر سیر و سفر ناصرالدین شاه قاجار به سراسر ایران در کتاب "سفرنامه عراق عجم"، نام بند نیم‌ور نیز به میان آمده‌ است"اما در سال‌های اخیر، این دهانه کشویی شده است و کار را بسیار آسان‌تر کرده است.

مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری محلات ادامه داد: جوی در حدود ۲ کیلومتر پائین‌تر به بخشی از رودخانه می‌رسد که عمق کمی دارد و در معرض طغیان و سیلاب ارتفاعات مجاور نیز قرار دارد. به این قسمت از رودخانه "لام‌کشان" می‌گویند.

وی افزود: جوی از طریقی کانال زیرزمینی از این مسیر عبور می‌کند تا علاوه بر آنکه سطح پائین رودخانه را جبران کند، در زمان سیلاب نیز دچار تخریب نشود. ورودی این کانال را "در چاه بالا" می‌گویند.

سیستم‌های کنترلی برای جلوگیری از مسدود شدن تاسیسات آب‌رسانی

وی تصریح کرد: آب از "در چاه بالا" وارد کانال زیرزمینی می‌شود که همانند لوله‌ای در دل کوه حفر شده و دارای تأسیساتی به ظاهر ساده اما کارآمد است که به دلیل نوع شکل ساختمان آن، نام "شتر گلو" را برای آن به کار می‌برند. ابتدا آب با شیبی تند، رو به پائین حرکت کرده و پس از طی مسافتی در حدود ۱۵ متر، به محلی می‌رسد که کوره از طریق تیغ‌های سنگی و صیقل داده‌ شده، دو شاخه می‌شود.

لعل‌بار گفت: به نظر می‌رسد این ساختار برای جلوگیری از مسدود شدن کوره باشد، چرا که اشیایی مثل تنه درخت در صورت برخورد به این تیغه، بر اثر فشار آب شکسته و خرد می شوند و کوره دچار گرفتگی نمی‌شود. پس از سه متر مجدداً کوره یکی می‌شود.

چرخه آبیاری دشت نیم‌ور از تاسیسات تصفیه آب نیز بهره برده است

وی اظهار کرد: ۸ متر پائین‌تر به محوطه‌ای می‌رسیم که "آشغال‌گیر" نام دارد.

آشغال‌گیر اتاقکی است با ابعاد سه در سه متر که کف آن با سطح آب در تماس است و هر شیء سبک‌تری از آب به داخل آن هدایت و در آنجا انباشته می‌شود.

وی ادامه داد: پس از آن، آب وارد چاهی به نام "تنوره خشکه" می‌شود که عمقش یک و نیم متر است و پس از آن، وارد کوره شده و از در چاه پایین، بیرون می‌آید. به غیر از چاه بالا و چاه پایین، دو چاه دیگر نیز در مسیر لام‌کشان وجود دارد. یکی "چاه بغله" با ۱۰ متر ارتفاع و دیگری "چاه گرده" با عمق ۱۵ متر، که از این چاه‌ها برای لایروبی و بیرون بردن گل و لای استفاده می‌شود. کلیه تأسیسات شتر گلو از طریق کندن سنگ‌های دل کوه ایجاد شده است.

وی افزود: هماهنگی بین "چاگور" و "در چاه بالا" نیز باعث تنظیم میزان آب در زمان‌هایی می‌شود که آب بسیار زیادی وارد جوی می‌شود. هر چند مشخص نیست که بعد از سیمانی کردن جوی هنوز هم این تکنولوژی آن‌گونه که از طراحی اولیه آن انتظار می‌رود عمل کند.

بند نیم‌ور، سازه‌ای سرشار از انواع علوم مهندسی

لعل‌بار تصریح کرد: بند نیم‌ور علی‌رغم اینکه نزدیک به ۲ هزار سال از گزند تخریب کلی در امان مانده است اما گاهی نیز دچار خرابی‌هایی شده است که طبیعی به نظر می‌رسد.

"از این مزرعه هم که گذشتیم، طرف دست چپ، کوه‌های اسب‌رو خوب داشت که عرض کردند شکار زیاد دارد و اینجاها شکارگاه ظل‌السلطان است"اگر آب به درستی کنترل نشود، دارای انرژی زیادی است که می‌تواند باعث تخریب شود چنانکه در برخی از سال‌ها آب به قدری زیاد بوده است که خسارت‌هایی نیز به بار آورده که حداقل دو نمونه از آن در کتاب‌های تاریخی آمده است.

وی گفت: چند متر پائین‌تر از بند نیم‌ور، بقایای سنگی یک پل دیده می‌شود که کارکرد دقیق آن به دلیل تخریب مشخص نیست. برخی اهالی هم از آنچه شنیده‌اند نقل می‌کنند که این پل بر سر راه جاده ابریشم قرار داشته‌ است. هر چند با بررسی مسیرهای اصلی جاده ابریشم می‌توان گفت که این فرضیه به بررسی بیشتری نیاز دارد.

بند نیم‌ور گرفتار تهدید و نیازمند مرمت/نبود حقابه تهدید برای این اثر تاریخی

اگرچه بند نیم‌ور قرن‌ها است که در مسیر جریان پرتلاطم آب قمرود (لعل‌بار) قرار دارد اما طی تقریبا دو دهه اخیر به دلیل حرکت به سمت کاهش بارندگی، احداث سد در مسیر سرشاخه‌های رودخانه و قطع حقابه، در بیشتر روزهای سال با خشکی مواجه است. همین مسئله در کنار عریض و ناهموار بودن بستر رودخانه در اطراف بند باعث شده است که این سازه که در طول سال‌ها دچار آسیب شده، به محلی برای تردد بین دو سمت رودخانه تبدیل شود که این کار باعث افزایش خطر برای این سازه شده و سلامت آن را به شدت تهدید می‌کند.

اگرچه در زمانی که آب در بستر رودخانه جریان پیدا می‌کند، ترددها از روی بند کاهش پیدا می‌کند و هرچه حجم آب بیشتر شود، تردد غیرممکن‌تر می‌شود اما نفوذ آب به بخش‌هایی از بند که ترک خورده ‌است، استحکام بنا را به مخاطره می‌اندازد. چرخه بی‌توجهی به بازسازی بند و ترمیم بخش‌های ترک خورده همچنان ادامه دارد و اگر اینگونه پیش رود، یکی از آثار ارزشمند اما کمتر شناخته شده کشور به تاریخ خواهد پیوست.

آژیر خطر برای بند نیم‌ور به صدا درآمده است

مهدی لعل‌بار، مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری شهرستان محلات پیش از این در ارتباط با وضعیت نامطلوب بند نیم‌ور به ایسنا گفته بود: مشکل بند نیم‌ور ترددهای غیرمجاز از آن است.

چندین بار با کمک معادن، مسیر دسترسی به بند نیم‌ور مسدود شده است، اما چون دسترسی و نظارت به بند نیم‌ور سخت است، مجددا توسط افراد بازگشایی و تردد صورت می‌گیرد.

وی اظهار امیدواری کرده بود تا با جذب منابع و با همکاری جهاد کشاورزی، کشاورزان و معادنی که در منطقه مستقر هستند، اقدام به بازسازی و مرمت این اثر شود.

سجاد صفری، شهردار نیم‌ور نیز در گفت و گو با ایسنا با بیان اینکه بند تاریخی نیم‌ور، مهم‌ترین بنای تاریخی شهر است، گفته بود: این بنا که مربوط به دوره ساسانی است، نیاز به توجه ویژه‌ای دارد که برای بازسازی آن مکاتباتی از سوی شورای شهر با میراث فرهنگی صورت گرفته است. این سازه در حال حاضر با وجود ثبت در فهرست آثار ملی شرایط بسیار نامساعدی دارد و در معرض خطر است.

وی همچنین در جشن بیل‌گردانی که ۸ اردیبهشت سال جاری در نیم‌ور برگزار شد، گفت: بند نیم‌ور به عنوان یکی از آثار تاریخی این شهر، در معرض خطر است و از مسئولان استانی و شهرستان خواست تا نگاه ویژه‌ای به این اثر تاریخی داشته باشند. اگرچه به جز دو نفر از معاونان اداره کل میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری و مسئول نمایندگی میراث فرهنگی شهرستان محلات، هیچ مسئول استانی یا شهرستانی در مراسم حضور نداشت تا شنوای این صحبت‌ها باشد.

اگرچه سازه اصلی بند، ساختار خود را حفظ کرده است اما قطعا بخش‌های دیگری نیز در کنار این سازه آبی وجود داشته است که اکنون تخریب شده یا ممکن است در همان منطقه مدفون باشند که نیازمند بررسی‌های بیشتر کارشناسی است. در بدنه بند نیم‌ور حفره‌ای وجود دارد که کاربرد و اصالت آن را نمی‌توان را تائید کرد. ممکن است این حفره به تدریج و در اثر فرسایش آب به وجود آمده باشد که در این صورت خطری بالقوه برای بنا است.

"رودخانه قم هم از این نزدیکی‌ها می‌گذرد و سد محکمی در اینجا به رودخانه بسته‌اند که معروف به سد نیم‌ور است"یا شاید حفره‌ای برای تخصیص حقابه روستا یا دشتی در پایین دست بند در زمان کم‌آبی بوده است. این احتمال را نیز می‌توان در نظر داشت که این حفره به صورت هوشمندانه برای مرطوب ماندن بدنه بند در قسمت‌های پایین سازه برای جلوگیری از تخریب در اثر خشکی بوده است.

اگرچه این سازه یک بند بوده که با سد تفاوت دارد اما اگر این فرضیه را در نظر بگیریم که در دورانی کارکردی شبیه سد داشته است، می‌توان سازه‌ای مانند "تخلیه نیلوفری" در سدهای امروزی را در بند نیم‌ور تصور کرد که این حفره، خروجی این سازه بوده است.

برای رسیدن به بند نیم‌ور می‌توان از جاده‌های دسترسی به معدن عباس‌آباد یا دشت‌های ظلع جنوبی باقرآباد استفاده کرد که مسیری دشوار است. راه دسترسی دیگر به این بند، از جاده زیراب و با حرکت از مسیر خاکی است که در نهایت به ضلع شمالی بند خواهد رسید. مسیر دسترسی دشوار به بند، شمشیر دولبه‌ای برای سد است. زیرا ترددها به سمت بند را کاهش می‌دهد، از طرفی، به دلیل نبودن پل برای تردد بین دو سمت رودخانه، این بند به عنوان پل عمل می‌کند و از طرفی به دلیل نبود امکانات نظارتی، در حال حاضر نمی‌توان اقدام موثری برای نگهداری بند و جلوگیری از تردد بر روی آن انجام داد

بند چند هزار ساله نیم‌ور در محاصره تهدیدها

اگرچه به گفته مسئول نمایندگی میراث فرهنگی، صنابع دستی و گردشگری شهرستان محلات، مسیر تردد از روی بند چندین بار مسدود شده است، اما متاسفانه توسط افرادی مجددا بازگشایی شده است.

اولین اقدام برای محافظت از این بنای تاریخی و تاسیسات آن، ایجاد موانع مستحکم و غیرقابل تخریب برای جلوگیری از تردد است.

فراهم کردن زمینه نصب دوربین‌های نظارتی برای شناسایی آسیب‌زنندگان به این بنا و برخورد با افرادی که از روی بند تردد می‌کنند، اقدام مهم دیگری است که ضرورت آن احساس می‌شود.

اگرچه این بند برای آبیاری دشت نیم‌ور به مساحت ۵۰۰ هکتار بوده است اما دانش فنی بی‌نظیر به کار برده شده در آن، بیانگر قدرت و دانش فنی ایرانیان از گذشته‌های دور بوده است. به همین دلیل ضرورت حفظ این بنا، دوچندان است و حتی می تواند درس های خوبی برای دانشجویان معماری در حوزه سازه های آبی داشته باشد.

انتهای پیام