قلعه بمپور؛ رازی نهفته از تاریخ سیستان و بلوچستان

 آنچه امروز به عنوان قلعه بمپور شناخته می‌شود مجموعه بنایی است که عمر آن تا عصر صفوی می‌رسد اما با توجه به شواهد که نیازمند پژوهش‌های بیشتری است می‌توان تاریخی قدیمی‌تر برای آن در نظر گرفت.

این بنا از نظر ساختار و کالبد بر روی یک بستر دست‌ساز حاصل از دپوی خاک به ارتفاع تقریبی ۲۰ متر قرار دارد.

این بنا احتمالا در زمان سلامت در بالاترین سطح خود نسبت به زمین‌های اطراف دارای ارتفاعی حدود ۳۰ متر بوده که در بخش حاکم نشین آن قرار داشته است.

به طور کلی این مجموعه شامل برج و باروهای محیطی، تاسیسات نگهبانی، حیاط بزرگ، سربازخانه، اصطبل، سالن اجتماعات و حاکم نشین است که به رغم تمام آسیب‌های موجود به خوبی قابل تشخیص و رویت است.

از ویژگی‌های شاخص این بنا، ساخت و توسعه آن وابسته به نیاز و ضرورت در دوره‌های مختلف بوده است.قلعه بمپور یکی از مهمترین قلعه‌‎ ها در سراسر پهنه سرزمین بلوچستان به شمار می‎‌رود.

حفاظت و نگهداری و رصد این محدوده از وظایف پایگاه مجموعه بمپور است.

قلعه بمپور همواره در طول تاریخ از نظر نظامی اهمیت قابل توجهی داشته و به سبب قرار گرفتن در مکانی استراتژیک، می‌توانست در مقابل هجوم بزرگ‌ ترین قشون‌های نظامی مقاومت کند.

محل استقرار قلعه بمپور در بالای تپه، برحسب تصادف انتخاب نشده، زیرا این تپه به گونه ‌ای به اطراف مشرف شده که امکان نداشت یک مهاجم دور از چشم نگهبانان، به قلعه نزدیک شود. براساس منابع، قلعه بمپور در طول تاریخ یکی از قلعه‌های نظامی و مهم آسیا و خاورمیانه محسوب می‌شده است. مصالح به کار رفته در ساخت قلعه بمپور خشت‏ خام و گل رس است و برج های استوانه‌ای در راس دیوارهای غربی و شرقی آن قرار دارد.

قلعه بمپور از ۲ قسمت ارگ حاکم ‌نشین و عامه ‌نشین تشکیل شده و حصاری مرتفع گرداگرد آن را احاطه و چهار برج دیده‌ بانی از آن حفاظت می کند.اتاق سربازان و انبارها در قسمت جنوبی و عامه‌ نشین این قلعه تاریخی قرار گرفته است.داخل قلعه یک ردیف از اتاق‌های چسبیده به دیوار برای امور مختلف وجود دارد. قلعه از سه قسمت انتهایی، وسط و فوقانی تشکیل شده که قسمت انتهایی آن شامل دیوارهای اصلی، درهای ورودی و خروجی و چند عدد برج و بارو برای حفاظت قلعه است.

قسمت وسط قلعه محل خانه‌های مسکونی و قسمت فوقانی ویژه فرمانده‌هان و حاکم قلعه بوده و بیشترین نقش دیده ‏بانی از برج و باروها در این قسمت به دلیل ارتفاع زیاد انجام می شده است.

بمپور از لحاظ تاریخی یکی از قدیمی‌ترین شهرهای ایران محسوب می شود، کاوش‌های اطراف این شهر تاریخ پیدایش آن را به زمان ساسانیان و اشکانیان و مادها مرتبط می کند.

از قدمت این شهر اطلاع دقیقی در دست نیست اما شهرت آن به دلیل وجود قلعه بمپور است که به عهد ساسانیان تعلق دارد. برخی روایات و افسانه‌های محلی، علت نام‌گذاری این منطقه را به بمپور مربوط به بهمن (پسر اسفندیار) می‌دانند که اول بهمن پور بوده و به مرور زمان به بمپور تبدیل شده‌است.

وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی در سال ۸۷ اعلام کرده که یک محوطه باستانی را در اطراف بمپور با وسعت ۱۵۰ هکتار کشف کرده و کاوش‌ها نشان می‌دهد که آثار به دست آمده در آن با تمدن‌های شهرسوخته و جیرفت همخوانی دارد.

همچنین سفال‌های به دست آمده در بمپور متعلق به ۲ هزار و ۷۰۰ سال قبل از میلاد است.

تا پیش از سال ۱۳۷۰ بمپور بزرگترین بخش کشور بود بطوریکه بخش‌ بزمان کنونی ایرانشهر، شهرستان‌های فنوج و دلگان بخش لاشار نیکشهر به عنوان مناطق زیر مجموعه آن محسوب می شدند که رفته رفته خود به بخش و شهرستان ارتقا یافته اند.

باغ خالصه

باغ خالصه بمپور با بیش از هشت هکتار مساحت با هدف مدیریت و نظارت بر امور کشاورزی و امور احصایی و جمع‌آوری غلات، در بخش شمالی شهر بمپور و در حاشیه جنوب شرقی قلعه بمپور در دوره قاجار ایجاد شده است.

اگرچه امروز به دلیل خشکسالی و غفلت از پوشش گیاهی آن اثر زیادی وجود ندارد اما بر اساس شواهد و اسناد، باغ خالصه بمپور با درختان متنوع از نخل، کنار، پرتقال، لیمو و توت پوشیده شده بوده و در بخش‌هایی نیز کشت گلها و گیاه شبدر صورت می‌گرفته است.

افزون بر اینها سه اثر قابل توجه معماری شامل ۲ کوشک و یک مجموعه عظیم انبار غلات با طراحی و جانمایی دقیق در محدوده باغ با خیابان کشی‌های مناسب ساخته شده که با توجه به نوع پلان بندی چلیپایی و ایوان پیرامونی در این حوزه جغرافیایی منحصر به فرد است.

پژوهش‌های اخیر نشان از طراحی دقیق سامانه انتقال آب به محدوده باغ و آب‌انبار کوشک و همچنین حوض و آبنمای آن دارد.

متاسفانه سال‌ها به دلیل موضوع غفلت و عدم پیگیری این بناها در شرایط بسیار نامناسب و در حال نابودی قرار گرفته بود.

عضو هیات علمی گروه مرمت بناهای تاریخی در دانشکده هنر و معماری دانشگاه سیستان و بلوچستان گفت: پایگاه میراث فرهنگی مجموعه بمپور که از سال ۹۵ کار خود را آغاز کرده مشتمل بر سه اثر ثبت ملی است که عبارتند از قلعه بمپور ثبت شده در فهرست آثار ملی به تاریخ یکم اردیبهشت ۴۵ به شماره ۵۵۹، باغ خالصه بمپور ثبت شده در۱۶ آبان ۷۹ با شماره ۲۸۴۴ و تپه های پیش از تاریخی بمپور ثبت شده در تاریخ ۱۷ اسفند ۸۱ به شماره ۷۷۰۷ است.

محسن کیهان پور گفت: از زمان تبدیل شدن پروژه بمپور به پایگاه میراث فرهنگی بمپور تاکنون با هزینه‌کرد اعتباری بالغ بر یک و نیم میلیارد تومان از ردیف اعتبارات ملی اقداماتی از جمله آماده‌سازی و تجهیز کارگاه جهت انجام فعالیت‌های حفاظتی و مرمتی مجموعه، اقدام در جهت تعیین حریم حفاظتی از مجموعه، تعیین و تحدید حدود و ثغور باغ خالصه و نصب و اجرای درب ورودی و کنترل رفت و آمدها در محدوده باغ و اقدام در جهت محدود کردن رفت و آمدها در محدوده آثار صورت گرفته است.

او گفت: تسطیح و هدایت و کنترل جریان آبهای سطحی در محدوده آثار، اقدام در جهت تهیه طرح مرمت و احیای باغ با رویکرد گردشگری زیست محیطی، تهیه طرح‌های حفاظتی و مرمتی و اقدام در جهت حفاظت، مرمت و احیای کوشک‌ها و انبار غلات با پیشرفت فیزیکی ۹۰ درصد، اقدام به مرمت برج و باروهای محیطی قلعه بمپور، پِی بندی و استحکام بخشی دیواره‌ها و جرزهای آسیب دیده و در معرض خطر و انجام ۲ فصل پژوهش باستان‌شناسی پیگردی و خواناسازی از دیگر اقدامات صورت گرفته در این پایگاه است.

مدیر پایگاه میراث فرهنگی مجموعه تاریخی بمپور بیان کرد: تعامل با انجمن‌ها و سازمان‌های مردم‌ نهاد، بهره گیری از ظرفیت خیرین در حوزه میراث فرهنگی، اقدام در جهت احیای باغ تاریخی خالصه بمپور، ادامه فرآیند مرمت قلعه بمپور، ادامه پژوهش‌های باستان شناسی، ساماندهی جداره‌های شهری باغ، انجام پژوهش‌های مردم‌شناسی با محوریت قلعه بمپور، ایجاد موزه و بازارچه صنایع دستی و نورپردازی مجموعه از برنامه های آتی پایگاه میراث فرهنگی مجموعه بمپور است.

عظمت گذشته‌ قلعه بمپور از دور، چشمان هر بیننده علاقه‌مند به هویت و میراث گذشتگان را به خود جلب می کند.

بمپور کجاست

بمپور از شهرستان‌های تابعه استان سیستان و بلوچستان و مرکز آن شهر بمپور است که تا پیش از سال ۱۳۹۷ به عنوان یکی از بخش های تابعه ایرانشهر محسوب می شد اما از سال ۱۳۹۷ از شهرستان ایرانشهر جدا و مستقل شد.

بمپور در ۲۲ کیلومتری ایرانشهر و ۳۵۲ کیلومتری جنوب زاهدان مرکز استان سیستان و بلوچستان قرار دارد.این شهرستان از شمال و مشرق به شهرستان ایرانشهر، از جنوب و جنوب شرقی به شهرستان نیک‌شهر، از جنوب غربی به شهرستان فنوج و از مغرب به شهرستان دلگان محدود است.

قلعه ناصری، قبرستان اسپیدژ، قلعه دامن، تپه‌های باستانی بمپور، چشمه‌های آب گرم بزمان، ارتفاعات بزمان، رودخانه دامن، نخلستان های حاشیه رودخانه و سد بمپور از مهمترین آثار تمدن کهن منطقه ایرانشهر محسوب می شوند.

ایرانشهر در ۳۳۷ کیلومتری جنوب زاهدان واقع شده و از شمال به شهرستان خاش، از غرب به بم و جیرفت، از شرق به سراوان، از جنوب به نیکشهر و از جنوب شرق به شهرستان سرباز محدود می شود.

باشگاه خبرنگاران جوان سیستان و بلوچستان زاهدان