روز جهانی سرطان: امیدهای تازه برای درمان و پیشگیری

روز جهانی سرطان

چهارم فوریه (۱۵ بهمن)هر سال روز جهانی سرطان است. سرطان عنوان وضعیتی است که در آن سلول‌ها در بخش خاصی از بدن رشد کرده و به شکل غیر قابل کنترلی بازتولید می‌شوند. سلول‌های سرطانی این توانایی را دارند که به بافت‌های سالم اطراف و اعضای بدن حمله کرده و آن‌ها را نابود کنند.
بیش از ۲۰۰ نوع سرطان شناسایی شده که برخی از آنها به ندرت دیده می‌شوند، اما شایع‌ترین انواع سرطان، سرطان پستان، ریه و پروستات هستند. مهمترین علائمی که با مشاهده آنها بلافاصه باید به پزشک مراجعه کرد، غده‌ای که ناگهان بر روی بدن پدید آید، خونریزی غیر معمول، و تغییر در کارکرد روده هستند.

سرطان یکی از عوامل اصلی مرگ و میر در جهان است، سال ۲۰۲۰ تقریبا ۱۰ میلیون نفر در دنیا به علت ابتلا به سرطان مردند. سرطان‌ها، در ایران نخستین عامل مرگ زودهنگام هستند.

"سرطان عنوان وضعیتی است که در آن سلول‌ها در بخش خاصی از بدن رشد کرده و به شکل غیر قابل کنترلی بازتولید می‌شوند"سالانه ۵۵ هزار ایرانی بر اثر ابتلا به سرطان می‌میرند. ده سرطان نخست شایع در ایران بدون در نظر گرفتن سرطان پوست در میان مردان و زنان سرطان‌های پستان، پروستات، روده بزرگ، معده، ریه، مثانه، تیروئید، لوکمی، رحم، مغز و سیستم عصبی هستند.

علت ابتلا به سرطان

دانشمندان بر روی این نکته که ریسک ابتلا به سرطان مخلوطی از عوامل ژنتیکی، شیوه زندگی و محیط زیست و تا حدی شانس است اتفاق نظر دارند. اما این‌که هر کدام تا چه حد مهم هستند، مورد اختلاف است.

حدود ۷ سال پیش تیمی از دانشمندان دانشگاه جانز هاپکینز مقاله‌ای را در مجله ساینس منتشر کردند که «شانس بد» را عامل عمده ابتلا به سرطان معرفی و این فرضیه را مطرح می‌کرد که بدشانسی سبب می‌شود سلول‌های عادی سرطانی شوند. محققان در این مقاله بد شانسی را عامل ۶۵ درصد سرطان‌ها عنوان کرده بودند.  اما همه دانشمندان با این نظریه موافق نبودند و کمی بعد تیمی از پژوهشگران در استونی بروک  با چاپ مقاله‌ای در نشریه نیچر محیط اطرف، شیوه زندگی و رفتارهای ما را عامل ۸۰ درصد سرطان‌ها معرفی کردند و نظریه شانس بد کمرنگ‌تر شد.

در هر حال امروز توصیه متخصصین بهداشت این است که فارغ از این‌که از نظر ژنتیکی مستعد سرطان هستید و «بدشانسی» سراغ‌تان خواهد آمد یا نه اصلاح شیوه زندگی فعلا بهترین راه برای کم کردن خطر ابتلا به سرطان‌ها است. سازمان جهانی بهداشت می‌گوید بین ۳۰ تا ۵۰ درصد سرطان‌ها از طریق اجتناب از ریسک فاکتورها قابل پیشگیری هستند.

احتمال کاهش رنج و گرفتاری‌های ناشی از سرطان با ردیابی و تشخیص به موقع بیشتر است.

عوامل خطرناک 

سازمان جهانی بهداشت مصرف تنباکو، مصرف الکل، رژیم غذایی ناسالم،  عدم فعالیت بدنی و آلودگی هوا را به عنوان ریسک فاکتورهای سرطان معرفی می‌کند.

در کشورهای فقیر و با درآمد متوسط برخی از عفونت‌های مزمن نیز به عنوان ریسک فاکتورمهم سرطان عنوان شده اند. حدود ۱۳ درصد سرطان‌ها در سال ۲۰۱۸ به دلیل عفونت‌های سرطان‌زا از جمله ویروس هپاتیت ب، ویروس هپاتیت سی، ویروس پاپیلوم انسانی (اچ‌پی‌وی) ، هلیکوباکتر پیلوری و ویروس اپشتین–باربود. ابتلا به این ویروس‌ها لزوما منجر به سرطان نمی‌شود، اما به عنوان مثال هپاتیت بی و سی و برخی از انواع اچ‌پی‌وی خطر سرطان کبد و سرطان دهانه رحم را ممکن است افزایش دهند.

جلوگیری از سرطان

کارشناسان امروزه و در سال ۲۰۲۲ معتقدند که خطر سرطان را می‌توان با رعایت موارد زیر کاهش داد:

• مصرف نکردنِ تنباکو (سیگار، پیپ، قلیان)،
• حفظ وزن متناسب،
• رژیم غذایی سالم ( شامل میوه و سبزیجات)،
• انجام فعالیت‌های بدنی به طور دائم،
• اجتناب از نوشیدن بیش از اندازه الکل،
• واکسینه شدن علیه اچ‌پی‌وی و هپاتیت ب ( اگر جزو آن دسته از افرادی هستید که واکسن برایشان توصیه شده)،
• اجتناب از اشعه فوق بنفش ( اشعه موجود در آفتاب و دستگاه‌های برنزه کننده)،
• به حداقل رساندن قرار گرفتن دربرابر پرتو یونیزان
• و اجتناب از قرار گرفتن در معرض هوای آلوده تا حد امکان.

تازه‌های علم و پیشرفت‌ها

واکسنی برای سرطان؟

پس از پیشرفت‌هایی که در مدت زمانی کوتاه در تولید و توزیع واکسن کرونا حاصل شد، اینک دو شرکت بیونتک و مدرنا که پیشگامان  تولید واکسن بر پایه mRNA (آران‌ای پیام‌رسان) بودند، توجه خود را معطوف به تولید واکسنی برای سرطان کرده‌اند. هرچند انحصار تحقیق و تولید در مورد واکسن سرطان بر پایه mRNA  در دست این دو شرکت نیست و  رقبای دیگری هم از سراسر جهان هم وارد این عرصه شده‌اند اما این دو شرکت در این میدان جلوتر از سایرین هستند.

مانند واکسن mRNA ویروس کرونا ، واکسن سرطان نیز قرار است سیستم ایمنی بدن را برای هدف قرار دادن آنتی‌ژن‌های مشخص تربیت کند که در این مورد مشخص آنتی‌ژن‌هایی هستند که در تومور بیمار قرار دارند.

"ده سرطان نخست شایع در ایران بدون در نظر گرفتن سرطان پوست در میان مردان و زنان سرطان‌های پستان، پروستات، روده بزرگ، معده، ریه، مثانه، تیروئید، لوکمی، رحم، مغز و سیستم عصبی هستند"در بهترین سناریوی ممکن این واکسن‌ها می‌توانند مانع بازگشت دوباره سرطان به بدن بیمار شوند.

سازندگان واکسن سرطان دو چالش عمده را پیش‌رو دارند: این‌که ثابت کنند واکسن کارا است و دیگر این‌که نظام بهداشتی و سلامت را متقاعد به استفاده از آن کنند، و برای هر دو این‌ها کار زیادی لازم است انجام شود.

واکسن‌ سرطان، قرار است که هم برای پیشگیری و هم برای درمان سرطان مورد استفاده قرار گیرند. واکسن پیشگیرانه در حال حاضر تنها برای ویروس‌هایی که می‌توانند منجر به سرطان شوند از قبیل اچ‌پی‌وی و هپاتیت ب موجود است. 

تهیه واکسن پیشگیرانه و درمانی به هیچ وجه کار ساده‌ای نیست. بر فرض آن‌که پژوهشگران بر تمامی مشکلات و چالش‌ها فائق آمده و واکسنی موثر برای سرطان برپایه mRNA تهیه کنند سوال مهم بعدی این خواهد بود که چگونه می‌توان دسترسی عادلانه به چنین واکسنی را برای تمام مردم جهان فراهم کرد. چنین واکسنی قطغعا بسیار گران خواهد بود.

معالجه دو بیمار با «کارتی سل تراپی»

یکی از پیشرفته ترین روش‌های درمان نوعی برخی از انواع سرطان خون، سلول درمانی به کمک لنفوسیت‌های تی  یا CAR T-cell therapy است. 

اخیرا دو بیمار مبتلا به لوکمی (نوعی از سرطان خون) پس  از یک دهه «کارتی سل تراپی» اکنون بهبود یافته‌ اند. این خبر عالی و پیشرفت نوید بخش در دنیای پزشکی به تازگی در مقاله‌ای در مجله نیچرمنتشر شد.

نتایج این پژوهش و مقاله اخیر نشان می‌دهد که این نوع تراپی می تواند درمان احتمالی برای لوکمی باشد.

پژوهشگران می‌گویند که CAR T-cell therapy درمان برخی انواع سرطان خون است هرچند استفاده از آن برای درمان تومورهای فشرده ممکن است چندان آسان نباشد.

CAR( گیرنده آنتی ژن کایمریک) – T-cell therapy (در مان سلول‌های تی) به معنای سلول درمانی به کمک لنفوسیت‌های تی است. در این روش با استفاده از مهندسی ژنتیکی سلول‌های تی- که در حفظ ایمنی بدن تاثیری ویژه دارند- شناسایی و سلول‌های سرطانی را نابود می‌کنند.

در گزارشی که در نشریه نیچر منتشر شده، پرفشور کارل جون از دانشگاه پنسیلوانیا شرح می‌دهد که چگونه‌ سلول‌های سرطانی دو بیمار ظرف مدت ۱۰ سال درمان شدند. این دو بمیار اکنون کاملا عاری از سرطان هستند.

هزینه کارتی‌سل تراپی اما بسیار خیره کننده است و با سالی ۱۰۰ هزار دلار ممکن است تا یک میلیون دلار برای بیمار یا نظام درمانی هزینه در بر داشته باشد.

چند نکته مهم و کلیدی

• حدود یک سوم مرگ‌های ناشی از سرطان به مصرف تنباکو، شاخص توده بدنی بالا (چاقی بیش از اندازه)، استفاده از الکل، مصرف ناکافی میوه و سبزیجات، و عدم تحرک و فعالیت بدنی مربوط می‌شوند.
• عفونت‌هایی که منجر به بروز سرطان می‌شوند ( مانند هپاتیت و اچ‌پی‌وی و..) عامل یک سوم موارد سرطان در کشورهای غیر ثروتمند و فقیر به حساب می‌آیند.
• اثر اقتصادی سرطان مهم و رو به افزایش است. هزینه سالانه سرطان تنها در سال ۲۰۱۰ بیش از یک تریلیون دلار برآورد شده بود.