زیارت جامعه کبیره، درس توحید و دوره امام‌شناسی است

خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین- نگار احدپور اقبلاغ: امروز ۱۵ ذی‌الحجة سالروز میلاد باسعادت امام علی النقی الهادی علیه السلام است. امام هادی (ع) دومین امامی است که در سن کودکی به امامت رسید. او در سال ۲۱۲ هجری قمری در اطراف مدینه چشم به جهان گشود و در پی شهادت پدر بزرگوارش حضرت امام جواد (ع) در سال ۲۲۰ هجری در هشت سالگی هدایت امت را بر عهده گرفت.

امامت آن حضرت بر دشمنان اهل بیت (ع) خاصه حاکمان عباسی بسیار سخت و گران آمد و بدین جهت، از همان روزهای نخستین سعی در جدا سازی امام از امت داشتند.

مسئله امام‌شناسی یکی از آن معارف ناب است که هر کس توان رسیدن به آن را بدون راهنمای امام‌شناس ندارد و از آنجایی که شناخت امام یکی از مسلمات و ضروریات اسلام است، اگر مسلمانی، بدون شناخت امام از دنیا برود همانند مردمان عصر جاهلیت از دنیا رفته است. خداوند این مقام رفیع و بلند را به عده‌ای انگشت‌شمار که تعداد آن‌ها از دوازده نفر فراتر نمی‌رود، اختصاص داده و پیامبر اعظم (ص) ضمن ده‌ها روایت به نام مبارکشان اشاره کرده و برخی از معصومان (علیهم‌السّلام) همانند امام علی بن موسی الرضا (ع) امام هادی (ع) به گوشه‌ای از اوصاف آن‌ها پرداخته‌اند.

زیارت جامعه کبیره که دارای مضامین بسیار عالی است و از زبان امام هادی (ع) و در پاسخ به خواسته‌ی یکی از ارادتمندان اهل بیت علیهم السلام صادر شده، اگرچه به شیوه خطابی و گفتاری است؛ اما در حقیقت بیانگر مقام والای امامت است که از طرف امام معصوم (ع) بیان گردیده است. این زیارت عارفانه که انشا و گفتار امام هادی (ع) نسبت به سایر امامان (ع) است از زیبایی‌های خاصی برخوردار می‌باشد.

زیارت جامعه کبیره میراث گران بهای امام هادی (ع)، در توصیف جایگاه امامت در تشیع و اعتقادات شیعه نسبت به ائمه، گنجینه‌ای از آموزه‌های ائمه اطهار (ع) برای شیعه است.

به مناسبت سالروز ولادت با سعادت حضرت امام هادی (ع)، با حجت الاسلام احمد قادری، معاون ارتباطات مؤسسه امام هادی (ع) قم و پژوهشگر دینی در خصوص این میراث گران بها و آموزه‌های تربیتی امام هادی (ع) در زیارت جامعه کبیره به گفت‌وگو نشستیم، که در ادامه حاصل آن را می‌خوانید:

حجت الاسلام احمد قادری در ابتدا با معرفی زیارت جامعه کبیره به عنوان یادگار امام هادی علیه السلام برای شیعیان، عنوان کرد: زیارت جامعه کبیره که یکی از معتبرترین و مستندترین سند از احادیث شیعه است، از امام هادی علیه السلام روایت شده و به طرح مضامین بلند و مفاهیم بسیار مهم در زمینه امامت و ولایت می‌پردازد.

"خبرگزاری مهر -گروه دین و آئین- نگار احدپور اقبلاغ: امروز ۱۵ ذی‌الحجة سالروز میلاد باسعادت امام علی النقی الهادی علیه السلام است"زیارت جامعه کبیره در حقیقت دائره‌المعارف کامل امام شناسی است که باعث می‌شود شیعیان دچار افراط و تفریط نشوند.

زیارت جامعه کبیره میراث ماندگار اهل بیت (ع) برای شیعه

این کارشناس دینی تصریح کرد: امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه کبیره از یک سو به جایگاه خداوند متعال در نگاه ائمه اطهار علیهم السلام اشاره می‌کند، از سوی دیگر رابطه اهل بیت (ع) با پروردگار را بیان می‌کند و نیز به بیان رابطه مطلوب شیعیان با امام می‌پردازد. به فضیلت‌های ائمه اطهار علیهم السلام اشاره می‌کند و مخاطب را متوجه شأن و منزلت آنان می‌کند و بدین ترتیب با خواندن زیارت جامعه کبیره و تأمل در روایات، انسان را متوجه جایگاه امام در دین خدا و زندگی می‌سازد.

وی با اشاره به فضیلت این زیارت گفت: فضیلت زیارت جامعه کبیره به حدی است که حضرت ولی عصر (عج) سه مرتبه تاکید به قرائت این زیارت پرفضیلت کرده و این امر نشان از جایگاه مهم این زیارت در میان ادعیه و زیارات منقول دارد.

امام هادی علیه السلام در زیارت جامعه کبیره از یک سو به جایگاه خداوند متعال در نگاه ائمه اطهار علیهم السلام اشاره می‌کند، از سوی دیگر رابطه اهل بیت (ع) با پروردگار را بیان می‌کند و نیز به بیان رابطه مطلوب شیعیان با امام می‌پردازد حجت الاسلام قادری عنوان کرد: تمام فرازهای این زیارت، در روایات معصومین قبل از امام هادی (ع) و پیش از نقل زیارت جامعه کبیره وجود داشته و در واقع تمامی فرازهای آن با کلیه مبانی مسلّم گذشته تطبیق کامل دارد. این زیارت، سخنان اهل بیت (ع) است و شیعیان با قرائت این زیارت با مضمون سخنان ایشان و جایگاه والای امامت آشنایی پیدا می‌کنند چراکه آشنایی با سخنان و سیره امامان طریق رسیدن به معرفت الله است و هیچ چیز بالاتر از شناخت خداوند متعال نیست.

وی افزود: در زیارت جامعه کبیره به تمام آموزه‌های شیعی اشاره شده است، ازجمله به ارتباط ائمه با پیامبر اکرم (ص)، برشمردن مقامات علمی و اخلاقی و سیاسی ائمه (ع)، اسوه بودن آنان، ارتباط امامت و توحید، رابطه امام شناسی با خداشناسی، عصمت اهل بیت (ع)، یکپارچگی خلقت ایشان، تولی و تبری و رجعت و تسلیم که در ادامه به اختصار به تشریح هر یک می‌پردازیم.

«درس توحید در زیارت جامعه کبیره»

این کارشناس مذهبی افزود: نخستین موضوعی که در این زیارت نامه بدان پرداخته شده مبحث توحید و وحدانیت خداوند متعال است. مصداق بارز توحید را در این زیارت جامعه می‌توان در دعای بعد از زیارت حضرت علی بن موسی الرضا (علیه‌السلام) نیز یافت، که عنوان می‌شود …یا من لایعلم الغیب إلاّ هو، یا من لایصرف السوء إلاّ هو، یا من لا یدبّر الأمر إلاّ هو، یا من لایغفر الذنب إلاّ هو، یا من لایخلق الخلق إلاّ هو، یا من لاینزّل الغیث إلاّ هو، صلّ علی محمد و آل محمد. (ادعیه، زیارات، اذکار، اوراد، اَحراز و روایات فقهی و حقوقی، همگی مانند قرآن حکیم می‌توانند مفسر، شارح، مقیِّد، مخصِّص و قرینه یک‏دیگر باشند، پس اگر در زیارتی چنین آمد که بکم ینزّل الغیث، در دعای بعد از زیارت ثامن الحجج‏ (علیه‌السلام) آمده است که یا من لاینزّل الغیث إلاّ هو).

ائمه معصومین؛ دعوتگران به محبت، توحید و خداپرستی

وی افزود: در طول تاریخ بشر، پیامبران و جانشینان آنان، امامان معصوم و جانشینان خاص و عام آنها، علما، فقها و تمامی کسانی که در خطّ آنها بوده‌اند، مورد اتهام منکران خدا قرار گرفته و می‌گیرند و آنان انواع تهمت و برچسب را بر این پویندگان راه حقّ و حقیقت می‌زدند تا با این نسبت‌های دروغین و زشت، مردم حق جو و تشنه معارف الهی را از اطراف آنها پراکنده سازند؛ ولی می‌دانیم که دروغ فروغی ندارد و خورشید حقیقت، هیچ گاه در پشت ابر پنهان نمی‌ماند.

شیعه معتقد است بزرگان و اولیای دین، می‌توانند به اذن و دستور خداوند کارهایی را که دیگران از انجام آن عاجزند، انجام دهند و یا شفیع و واسطه بین بندگان و خدا بشوند تا حضرت حق مشکلات بندگان را حل کند؛ بنابراین دعا و توسّل شیعه، نه شرک است و نه کفر.

قادری تصریح کرد: در زیارت معروف جامعه خطاب به ائمۀ معصومین (علیهم‌السلام) می‌گوئیم: «إلَی اللهِ تَدْعُونَ وَ عَلَیْهِ تَدُلُّونَ وَ بِهِ تُؤْمِنُونَ وَ لَهُ تُسلِّمُونَ وَ بِامْرِهِ تَعْمَلُونَ وَ إلَی سَبِیلِهِ تَرْشُدُونَ؛ شما امامان به سوی خدا دعوت می‌کنید و به او دلالت می‌کنید و به او ایمان دارید و تسلیم او هستید و مردم را به سوی راه او ارشاد می نمائید». در این شش جمله تمام ضمیرها به خداوند بزرگ بازمی گردد، لذا سخن از خدا و دعوت به توحید است، آیا این شرک است یا ایمان؟

وی افزود: یا در فراز دیگر از زیارت جامعه از محبّت و توحید و شرک ستیزی آن عزیزان و مطیع محض خدا بودنشان دم می زنیم و عرضه می‌داریم: «السَّلامُ عَلَی الدُّعاهِ الَی اللَّهِ، وَالْأَدِلّاءِ عَلی مَرْضاتِ اللَّهِ، وَالْمُسْتَقِرّینَ فی أَمْرِ اللَّهِ، وَالتَّامّینَ فی مَحَبَّهِ اللَّهِ، وَالْمُخْلِصینَ فی تَوْحیدِ اللَّهِ، وَالْمُظْهِرینَ لِأَمْرِ اللَّهِ وَنَهْیِهِ، وَعِبادِهِ الْمُکْرَمینَ، الَّذینَ لا یَسْبِقُونَهُ بِالْقَوْلِ، وَهُمْ بِأَمْرِهِ یَعْمَلُونَ ؛[۴۵] سلام بر دعوت کنندگان به سوی خدا و هدایت کنندگان بر اسباب خشنودی خدا، و ثابت قدمان در فرمان خدا، و خالصان در محبّت خدا، پاکدلان در یگانگی خدا و ظاهرکنندگان امر و نهی خدا، و بندگان گرامش که بر گفتار او پیشی نمی‌گیرند و به فرمانش عمل می‌کنند.» امکان ندارد آن کس که این سخن را از روی معرفت می‌گوید، به شرک و نفاق روی آورد و در راستای توحید و اخلاص قدم برندارد!

این کارشناس مذهبی گفت: ممکن نیست که زیارت کننده در خطاب به آن بزرگواران از تقوا، راستگویی، محوریّت در یگانه پرستی، عصمت از لغزش‌ها و فتنه‌ها، طهارت از پلیدی‌ها و آلودگی‌های آنان سخن بگوید و اعلان بدارد که من گواهی می‌دهم شما امامان با تقوا، صادق، قیام کننده به امر پروردگار و عمل کننده به اراده او هستید، شما ارکان توحید خداوند و راهنمایان به صراط مستقیم او هستید. خداوند شماها را از لغزش‌ها دور داشته و از فتنه‌های دین امنیّت بخشیده و از هر گونه آلودگی گناه پاک ساخته است؛ در عین حال عزمش را بر پرهیزکاری و راستگویی و دوری از آلودگی‌ها و استقامت در صراط مستقیم توحید، جزم ننماید.

«دوره امام شناسی و وصف فضیلت‌های ائمه اطهار (ع) در زیارت جامعه کبیره»

وی موضوع امام شناسی را دیگر آموزه تربیتی شیعه امام هادی (ع) دانست و گفت: در این زیارت در وصف ائمّه هُدی (علیهم‌السلام) نیز مطالبی گفته شده، مانند: «بکم فتح الله و بکم یختم، و بکم ینزّل الغیث، و بکم یمسک السّماء أن تقع علی الأرض إلاّبإذنه و…»؛ خدا به واسطه شما آفرینش را آغاز کرد، و به شما نیز به آفرینش پایان می‌دهد، به سبب شما باران را فرو می‌ریزد و به سبب شما آسمان را از سقوط بر زمین نگه می‌دارد جز به اذن او....بنابراین اهل بیت (علیهم‌السلام) آینه‏دار جلال و جمال حقّ‌اند. اهل بیت (علیهم‌السلام) بنا بر مفاد زیارت جامعه و مانند آن، نور واحدند. هم چنین در زیارت جامعه ائمه اطهار (علیهم‌السلام) را اینگونه خطاب می‌کنیم.

"«لا أُحصی ثنائکم و لا أبلغ من‌المدح کنهکم و من الوصف قدرکم»؛ سروران من! ثنا و ستایش شما برایم ممکن نیست و به کنه مدح شما نمی‌رسم و وصف قدر و منزلت شما برایم مقدور نیست"«لا أُحصی ثنائکم و لا أبلغ من‌المدح کنهکم و من الوصف قدرکم»؛ سروران من! ثنا و ستایش شما برایم ممکن نیست و به کنه مدح شما نمی‌رسم و وصف قدر و منزلت شما برایم مقدور نیست. چون آن ذوات مقدّس، مظهر تامّ و تمام کمال مطلق خدا و آینه‌دار جمال جمیل مطلق الهی هستند.

«ائمه اطهار، نور ایمان و صراط مستقیم»

قادری تصریح کرد: ائمّه هدی علیهم السلام نور هستند و پرتوافشان هدایت و افشا کننده ظلمت‌ها و تاریکی‌ها می‌باشند؛ لذا در زیارت جامعه کبیره آمده است: «خَلَقَکُمُ اللَّهُ انْواراً فَجَعَلَکُمْ بِعَرْشِهِ مُحْدِقِینِ؛ ای امامان بزرگوار! خداوند شمارا نورهایی در اطراف عرش خویش آفریده است. در این فراز، ائمه علیهم السلام تشبیه به نور شده‌اند؛ که در واقع به یک نقطه مشترک بر می‌گردد؛ ائمّه چون جانشینان رسول خدا هستند؛ پس آنها به خدا و انوار الهی باز می‌گردند. منظور از نور خدا، «نور ایمان» است که شعله فروزنده و مصباحی است که در «زجاجه» و «حباب» قلب انسان قرار دارد و قلب و نور ایمان در چراغدانی به نام استخوان‌های محکم سینه قرار دارند. «مشکوة» سینه مؤمن است و «زجاجه» قلب او و «مصباح» نور ایمان شعله ور و فروزان در قلب مؤمن.

به این ترتیب بارزترین و روشن‌ترین مصادیق «صراط مستقیم»، راه پیامبر وعلی علیه السلام و فرزندان معصوم او از نسل فاطمه زهرا علیها السلام است که هر کس دست به دامن ولای آنها زند و در خطّ آنها حرکت کند، قدم در راه مستقیمی گذارده است که او را به خدا نزدیک، و از گمراهی و انحراف دور می‌سازد.

زیارت جامعه کبیره؛ تحقق عینی الگو پذیری از امامان معصوم

وی در ادامه گفت: عشق و علاقه به اهل بیت و ولاءِ امامت به معنی الگو قرار دادن امامان برای اعمال و رفتار خویش است؛ لذا مؤمنان در هر قدم، نیکان و پاکان مخصوصاً پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) را اسوه و سرمشق خود قرار دهند؛ این از گام‌های مؤثّر برای وصول به هدف آفرینش انسان یعنی تهذیب نفس و پرورش فضائل اخلاقی است. با این تفاسیر امکان ندارد زائری روی به آنان کرده، از صبر و استقامت و جهاد و تلاش و از خودگذشتگی آنان در راه خدا و از اقامه نماز و ادای زکات و امر به معروف و نهی از منکر آنان حرف بزند و در زیارت جامعه کبیره بگوید :[۵۵]«« فَعَظَّمْتُمْ جَلالَهُ، وَاکْبَرْتُمْ شَأْنَهُ، وَمَجَّدْتُمْ کَرَمَهُ، وَادَمْتُمْ ذِکْرَهُ، وَوَکَّدْتُمْ میثاقَهُ، وَاحْکَمْتُمْ عَقْدَ طاعَتِهِ، وَنَصَحْتُمْ لَهُ فِی السِّرِّ وَالْعَلانِیَهِ، وَدَعَوْتُمْ الی سَبیلِهِ بِالْحِکْمَهِ وَالْمَوْعِظَهِ الْحَسَنَهِ، وَبَذَلْتُمْ انْفُسَکُمْ فی مَرْضاتِهِ، وَصَبَرْتُمْ عَلی مااصابَکُمْ فی جَنْبِهِ، وَاقَمْتُمُ الصَّلاهَ، وَآتَیْتُمُ الزَّکاهَ، وَامَرْتُمْ، بِالْمَعْرُوفِ، وَنَهَیْتُمْ عَنِ الْمُنْکَرِ، وَجاهَدْتُمْ فِی اللَّهِ حَقَّ جِهادِهِ، حَتّی اعْلَنْتُمْ، دَعْوَتَهُ، وَبَیَّنْتُمْ فَرآئِضَهُ، وَاقَمْتُمْ حُدُودَهُ، وَنَشَرْتُمْ شَرایِعَ احْکامِهِ؛ پس شکوهش را ارج نهاده، و جایگاهش را بزرگ داشتید، و بخشندگیش را ستودید، و پیوسته او را یاد کردید، و پیمانش را محکم ساختید، و عهد بندگیش را استوار نمودید، در آشکار و پنهان خیرخواهیش کرده با حکمت و اندرز نیکو (مردم را) به راهش دعوت نمودید، و جانتان را در راه خشنودیش فدا کردیدو بر مصیبت‌هایی که در راه خدا به شما رسید صبر نمودید و نماز را به پا داشته و زکات را پرداختید، و امر به معروف و نهی از منکر کرده و در راه خدا به شایتگی جهاد نمودید، تا جایی که دعوتش را آشکار کردید، و واجباتش را بیان نمودید و حدودش را به پا داشته و قوانین احکامش را ترویج نمودید» ولی خودش اهل صبر و تلاش و جهاد نباشد و به نماز و زکات اهمّیّت لازم را ندهد و نسبت به حدود و قوانین الهی، تسامح به خرج دهد.

قادری تصریح کرد: به راستی چگونه ممکن است که خطاب به آنان اعلان کند که «مُنْتَظِرٌ لِامْرِکُمْ، مُرْتَقِبٌ لِدَوْلَتِکُمْ، آخِذٌ بِقَوْلِکُمْ، عامِلٌ بِامْرِکُمْ … وَمُقَدِّمُکُمْ امامَ طَلِبَتی وَحَوآئِجی وَارادَتی فی کُلِّ احْوالی وَامُوری؛ من منتظر ظهور و حاکمیّت شما هستم، به فرمان شما گردن می نهم، در پیشاپیشِ تمام خواسته‌ها و حوائجم، خواست شما را در نظر می گیرم» ولی در عمل، به همه این قول‌ها و پیمان‌ها پشت پا بزند؟! طبق این فرازهای روایی از زیارت جامعه، موظّفیم دوستان خدا را دوست داریم و پیشوایان بزرگ دین یعنی پیامبر اکرم (صلی‌الله علیه و آله) و امامان معصوم (علیهم‌السلام) را در همه چیز اسوه و الگوی خود قرار دهیم.

«اهل بیت (ع) منبع بی نظیر دانش هستی»

قادری افزود: در زیارت شریفه جامعه کبیره ضمن آنکه بر علوّ مقام انسان‌های کامل و اوج جایگاه معصومان (علیه‌السلام) تصریح می‌شود، به تحمّل علوم آن‌ها توسط شیعیانشان نیز اشارت می‌رود، زیرا به زائر اذن قرائت «محتمل لعلمکم» داده می‌شود و این فقره به منزله درخواست علومی است که «لا یحتمله إلاّ نبی مرسل أو ملک مقرّب أو عبد امتحن الله قلبه للتقوی»؛ جز پیامبر مرسل و فرشته مقرّب یا بنده‌ای که خداوند قلب او را به تقوا آزموده است، از آن بهره نمی‌برد. در زیارت جامعه خطاب به ائمّه اطهار (علیهم‌السلام) می‌گوئیم: محتمل لعلمکم؛ یعنی من علوم شما را تحمل می‌کنم. ظاهر این جمله خبری است؛ امّا به داعی انشا القا شده است و چون دعا و انشاست، در حقیقت زائر از خدا می‌خواهد که او را از مصادیق (امتَحَنَ اللهُ قُلوبَهُم لِلتَّقوی) قرار دهد تا بتواند علوم صعب و مستصعب آن ذوات قدسی را احتمال و تحمّل کند و فرا گیرد.

وی با بیان اینکه مراد از علم در زیارت جامعه کبیره، دانشی نیست که تحصیل آن برای هر کسی ممکن باشد؛ گفت: مقصود علم و دانشی نیست که بتوان در جایی دیگری آن را فراگرفت. تنها فرشتگان، انبیا (علیهم‌السلام) و انسان‌هایی ویژه قدرت تحمّل آن را دارند؛ مثلاً سفیان ثوری از امام صادق (علیه‌السلام) معنای (ن والقَلَم) را پرسید؛ آن حضرت ابتدا به اختصار پاسخ دادند که «نون» فرشته‌ای است که به «قلم» که فرشته‌ای دیگر است پیام می‌رساند؛ آن‌گاه فرمودند: برخیز که من بیش از این در امان نیستم.

«وظایف شیعه نسبت به ائمه اطهار (ع)»

معاون ارتباطات مؤسسه امام هادی (ع) تبیین وظایف شیعیان و جامعه اسلامی نسبت به ائمه اطهار (ع) را از دیگر آموزه‌های امام هادی (ع) برشمرد و گفت: از منظر امام هادی (ع)، وظیفه جامعه انسانی در ساحت اهل بیت عصمت (علیهم‌السلام) این است که حقّانیّت آنان را در عقل، محبّت آنها را در دل، نام و یاد آنها را در جسم و جان احیا نمایند؛ چونان عطشانی که به کوثر زلال می‌رسد و جگر تفتیده خود را تبرید و دیده پژمرده خویش را تقریر و روشن و قوای فرسوده خود را تنشیط و شاداب و دهان خشکیده خویش را کامیاب می‌نماید.

"در این فراز، ائمه علیهم السلام تشبیه به نور شده‌اند؛ که در واقع به یک نقطه مشترک بر می‌گردد؛ ائمّه چون جانشینان رسول خدا هستند؛ پس آنها به خدا و انوار الهی باز می‌گردند"شرح وظایف جامعه اسلامی را می‌توان از سخنان نورانی حضرت هادی، علی بن محمّد (علیه‌السلام) امام دهم در زیارت جامعه جست‌وجو کرد: «أشْرَقتِ الأرضُ بنورکم و فاز الفائزون بولایتکم؛ بکُم یُسْلَکُ إلی الرضوان و علی منْ جَحَدَ ولایتکم غضبُ الرحمن».

وی خاطرنشان کرد: امام علی النقی علیه سلام چنین بیان می‌کند: خدا را و همچنین شما را گواه می‌گیرم که من به شما ایمان دارم و به آنچه شما به آن ایمان دارید؛ و کافرم نسبت به دشمن شما، بینایم به مقام شما، دوستدار شما و دوستدار دوستان شما هستم. بغض دشمنان تان را در دل دارم و دشمن آن‌هایم. در صلح هستم با هر که در صلح با شما است و در حال جنگ هستم با هر کس که با شما در جنگ است.

«ائمه معصومین و تدبیر همه امور امت»

قادری در پایان گفت: یکی دیگر از مصادیق آموزه‌های تربیتی که حضرت امام هادی (ع) در زیارت جامعه کبیره آن را مطرح فرمودند، تدبیر امور امت از سوی ائمه معصومین (ع) است. چنان‌که در زیارت جامعه آمده است: «السلام علیکم یا أهل بیت النبوّة…و ساسة العباد و أرکان البلاد…». سیاست که جز علوم انسانی است، بدون معرفت انسان، فهمیده نخواهد شد و چون انسان در فرهنگ قرآن حکیم، از کرامت ویژه برخوردار است: (لقد کرّمنا بنی‏ءَادم… و کرامت او به استناد خلافت وی است: (اِنّی جاعل فی الأرض خلیفة) و حرمت خلیفه مرهون عمل او به دستور مُستخْلف عنه است، وگرنه محکوم (أفرأیت من اتّخذ إلهه هواه) شده و سرانجام مطرودِ (أولئک ینادَون من مکان بعید) خواهد شد، لذا پیشوایان معصوم (علیهم‌السلام) که سیاستمداران واقعی‌اند، سیاست نفس را برترین سیاست دانسته‌اند: «سیاسة النفس أفضل سیاسةٍ و رئاسة العلم أشرف رئاسة»، «سُوسُوا اَنفسکم بالورع»، «سیاسة الدین بحُسن الورع» و از بهترین روش‌های سیاست، حُسن خُلق و تحمل دشواری‌های جامعه است.