خشکسالی از آنچه به نظر می‌آید، شدیدتر است

خبرهای مراکز استانی ایرنا از وضعیت بارش و گرمای زودهنگام حکایت از آن دارد که تابستانی کم آب پیش رو داریم، مطالبی که هر روز پررنگ تر و برجسته تر خودنمایی کرده و موضوع همه آنها مشترک است: آب... یا به واقع کم‌آبی.

ورود آب به سدهای خراسان رضوی ۱۰۰ برابر کاهش یافت، زنگ خطر خشکسالی در ایران؛ رکوردزنی زودهنگام مصرف برق آغاز شد، مدیر آبفا: پاوه با تنش آبی مواجه است، گذر از خشکسالی تابستان امسال، نیازمند مشارکت همه مردم گلستان است،  کاهش ۲۸ درصدی بارندگی مزارع دیم جوانرود را تهدید می‌کند،  ۵۸ درصد ظرفیت سدهای خوزستان خالی است، کاهش کم سابقه بارندگی‌ها و بیم بازگشت ریزگردها به قزوین، ...

این مطالب تنها چند نمونه از انبوه خبرهایی است که با هر بار مرور آنها، لایه‌های بیشتری از یک بحران دیده می‌شود، بحرانی به نام خشکسالی که تا چندی پیش چندان قریب و جدی به نظر نمی‌آمد.

خشکسالی چیست؟

خشکسالی بر اساس تعریف مرکز ملی پایش و هشدار خشکسالی، یکی از پدیده‌های هواشناختی، طبیعی و جدایی ناپذیر از شرایط اقلیمی در کشورهای واقع در عرض‌های جنب حاره‌ای مانند ایران است، این دوره کم‌آبی که اتفاقات و پیامدهای مختلفی به همراه دارد، ممکن است از چند ماه تا چندین سال طول بکشد.

تاثیرات خشکسالی در هر منطقه خاص و متفاوت شرایط اقلیمی آن منطقه است و مدت آشکار شدن آسیب‌های آن نیز ممکن است در مناطق مختلف، تفاوت داشته باشد، اما آنچه مشهود است آسیب‌های جدی آن بر روند طبیعی فعالیت‌های انسانی، حیات گیاهی و زندگی جانوری و همچنین تاثیر آن بر حوزه کشاورزی، صنعت، اقتصادی، اجتماعی و میزان آب‌های سطحی و زیرزمینی است.

در این میان گفته می شود که تغییرات اقلیمی به خصوص در میزان پراکنش و نوع بارش، خشکسالی و وقوع حوادث طبیعی در سراسر جهان را تشدید کرده است.

خشکسالی در استان‌ها

 آنچه از استان های مختلف دریافت می شود، اخبار متفاوتی از پیامدهای ریز و درشت کم آبی و خشکسالی است، مشکلاتی که به مناطق گرمسیری جنوب و مرکز کشور محدود نمانده و خطه سرسبز شمالی و همچنین مناطق کوهستانی و نیمه مرطوب را هم درگیر کرده است.

براساس آمار رسمی، میزان بارندگی در کشور در سال زراعی جاری نسبت به سال گذشته ۵۲.۶ درصد کاهش داشته است، در لرستان میزان بارش از ابتدای سال زراعی‌جاری تاکنون ۳۴۲ میلی‌متر بوده که نسبت به مدت مشابه سال قبل ۴۰ درصد و نسبت به آمار بلندمدت ۳۳ درصد کاهش دارد.

زینب اکبری معاون توسعه و پیش‌بینی هواشناسی لرستان با بیان این که براساس شرایط نقشه‌های هواشناسی  لرستان در سال جاری با خشکسالی روبروست، می گوید: بارش کم ، بالا بودن میانگین دما نسبت به مقدار نرمال، افزایش میزان تبخیر سطحی آب، کاهش بارش برف در مقایسه با میانگین بلندمدت و کاهش رطوبت خاک، سبب تشدید شرایط کم آبی در سال زراعی جاری شده است.

کم آبی شاید برای مردم سیستان و بلوچستان ناآشنا و غریب نباشد، اما هم اکنون ساکنان بیشتر از  ۱۰۰ روستای بخش مرکزی شهرستان خاش با تنش شدید کم‌آبی و خشکسالی روبرو هستند و  کمبود شدید بارش موجب خشک شدن بندهای خاکی، چاه‌ها و کاهش آب سفره‌های زیرزمینی در این منطقه شده است. 

به گفته عیدمحمدقلندرزهی بخشدار مرکزی خاش، تلف شدن دام‌های مردم و آسیب دیدن فعالیت‌های کشاورزی از دیگر آثار مخرب خشکسالی در این بخش است.

برای مقابله با تاثیرات خشکسالی در خاش، تلاش‌ها و پیگیری‌های زیادی صورت گرفته و در کنار اجرای پروژه‌های آبرسانی، از ماه‌های قبل تاکنون کار آبرسانی سیار در برخی نقاط روستایی و عشایری انجام می‌شود. 

در کهگیلویه و بویراحمد، رئیس جهاد کشاورزی کهگیلویه می گوید : باتوجه به کمبود نزولات آسمانی و بروز خشکسالی در سال زراعی جاری، پیش بینی می شود ۷۰ درصد مزارع کشاورزی قابلیت برداشت نداشته باشند.

به بیان حکمت الله نریمانی، در سال زراعی جاری ۳۱ هزار هکتار گندم زیر کشت رفته که به علت خشکسالی درصد زیادی قابل برداشت نیست.

اما در خراسان شمالی، میانگین بارش سالانه  ۲۶۰ میلیمتر است و این میزان به نسبت سال های قبل کاهش زیادی داشته که در سال های اخیر بی سابقه است

اکنون حدود ۵۹ درصد از پهنه این استان ۲۸ هزار کیلومتر مربعی واقع در شمال شرق کشور درگیر خشکسالی و تحت تاثیر این پدیده است. 

منابع آبی سفره‌های زیرزمینی هشت دشت خراسان شمالی  امسال به علت کاهش نزولات جوی و برداشت بی‌رویه آب در شرایط ممنوعه و بحرانی قرار گرفته اند. 

در همین حال کاهش نزولات جوی در سال زراعی جاری بیش از ۱۵ درصد اراضی کشاورزی این خطه را با تنش رطوبتی مواجه کرده است.

از سوی دیگر، بنا بر اعلام  معاون بهره‌برداری و توسعه آب شرکت آب و فاضلاب خراسان شمالی، کاهش ۵۴ درصدی باران در سال آبی جاری که کاهش ۴۵ درصدی میزان آبگیری سدهای استان خراسان شمالی را نیز به همراه داشت، در نخستین ماه بهاری ۲۶۵ روستای این استان را با جمعیت ۱۷۰ هزار نفری برای مصارف غیرشرب با تنش آبی مواجه کرد.

وی اجرای طرح پویش الف_ ب_ ایران وزارت نیرو، را در مقابله با تنش آبی وتامین آب روستاهای استان خراسان شمالی موثر می داند.

استاندار چهارمحال و بختیاری هم اعلام کرده است که با کاهش بارش ها و تداوم خشکسالی، بخشی از شهرها و روستاهای این استان با تامین آب مشکل دارند. 

اقبال عباسی تاکید دارد که هم‌اکنون یک‌ششم شهرهای استان به‌ ویژه بروجن، گندمان، بلداجی و سفیددشت در شهرستان بروجن مشکل آب آشامیدنی دارد.

امسال همچنین میانگین بارش در استان خراسان رضوی در فروردین ماه هفت میلیمتر گزارش شد که این میزان در سال گذشته ۱۲۷ و در دوره آماری ۴۰ میلیمتر بوده است.

بر این اساس، معاون هماهنگی امور عمرانی استانداری خراسان رضوی می گوید: اجرای سند سازگاری با شرایط کم آبی خراسان رضوی باید در اولویت کاری دستگاه های اجرایی مرتبط باشد.

سید کمال الدین میرجعفریان تاکید دارد: این سند، نقشه راه مدیریت آب استان است که باید اجرای تمام آن در دستور کار دستگاه های اجرایی متولی به خصوص در زمینه تامین و تخصیص آب قرار گیرد.

خشکسالی و کاهش آب سدها

در همین ارتباط، قاسم دشتکی استاندار خوزستان چندی پیش  ضمن ابراز نگرانی از وضعیت منابع آبی این استان به علت کاهش بارش‌ به ویژه در چند ماه اخیر، گفت: آورد رودخانه‌ها و سدهای استان نسبت به سال گذشته در حدود ۳۰ درصد و نسبت به دوره بلند مدت حدود  ۳۶ درصد کاهش داشته است که با این وضعیت خوزستان وارد تنش آبی خواهد شد.

کاهش بارندگی‌ها رودخانه کرخه را هم وارد دوره دیگری از خشکسالی کرده و با کاهش چشمگیر حجم آب پشت سد کرخه، تولید برق در نیروگاه این سد افت کرده است. 

 مدیر روابط عمومی سد کرخه می گوید: تراز فعلی سد کرخه ۱۹۹.۷۲ متر است که اگر از ۱۸۶ متر پایین‌تر رود، واحدهای نیروگاهی این سد از مدار خارج می شوند.

به گفته یونس قادری، تراز آب سد کرخه در روز دوشنبه ۳۰ فروردین ماه نسبت به مدت زمان مشابه پارسال ۱۴ متر کاهش داشت.

در هرمزگان هم ذخایر آبی سدها به دلیل کاهش بارندگی در سال زراعی جاری افت شدید داشته و آب برخی از سدهای استان هم اکنون رو به پایان است.

این خبر را جمشید عیدانی سرپرست شرکت آب منطقه ای استان اعلام می کند و با تاکید بر صرفه جویی هر چه بیشتر مردم در مصرف آب به ویژه در تابستان امسال، می افزاید: در زمان حاضر آب سد شمیل و نیان و سد استقلال میناب که از مهمترین منابع تامین آب استان هستند، به ترتیب به ۱۵ و ۳۵ درصد ظرفیت رسیده و با توجه به این شرایط و به منظور پیشگیری از افت فشار و جیره بندی آن در روزهای پیش رو، بر صرفه جویی هر چه بیشتر تاکید داریم.

خط سرسبز شمال کشور هم از خشکسالی در امان نمانده است، به طوری که به گزارش آب منطقه ای مازندران، آب پشت ۲ سد مهم و بزرگ استان یعنی سد شهید رجایی در ساری و سد البرز در سوادکوه در نیمه نخست سال زراعی جاری به ترتیب ۱۶ و ۱۰ درصد کمتر از نیمه نخست سال زراعی قبل بود. آبگیری سایر سدها و  آببندان های مازندران که تعدادشان به حدود ۹۰۰ قطعه می رسد ، وضعیت مشابهی را نشان می دهد.

استاندار مازندران هم امروز نسبت به بروز بحران کم آبی در استان هشدار داد و گفت : سالی کم باران در پیش است و همه باید مساله بحران آبی و مدیریت منابع آب را جدی بگیریم.

اما در کرمانشاه، کاهش ۳۰ درصدی بارش باران و کاهش ورودی آب پشت سدها باعث شده تا آب ذخیره شده پشت سدها نسبت به مدت مشابه سال قبل ۱۰ درصد کمتر شود. 

البته تاثیر کاهش بارندگی‌ها بر کاهش مخازن آب زیرزمینی و جریان‌های آب سطحی استان هم نباید از نظر دور بماند که شرایطی نگران کننده است. 

بهرام درویشی مدیرعامل شرکت آب منطقه‌ای کرمانشاه با اشاره به اینکه امسال با خشکسالی شدید دست و پنجه نرم می کنیم، معتقد است: بیشترین میزان مصرف آب مربوط به بخش کشاورزی است و برای صرفه جویی در مصرف آب، کاشت هر گونه محصول آب بر در سطح استان ممنوع خواهد شد.

درویشی با تاکید بر اینکه امسال صرفه جویی در مصرف آب باید با جدیت از سوی مردم رعایت شود، از کسری مخازن استان هم خبر می دهد و می گوید: متوسط کسری مخازن آب زیرزمینی استان در حدود ۲۰ سال اخیر سالانه ۴۴ میلیون مترمکعب بوده و بر اساس این برنامه همچنین تا انتهای برنامه هفتم توسعه باید صرفه جویی ۲۵۴ میلیون مترمکعبی در منابع آبی استان صورت بگیرد که سهم هر بخش از جمله بخش کشاورزی، آب منطقه‌ای، آب و فاضلاب و حوزه صنعت مشخص است.

خشکسالی و آسیب به محیط زیست

در خراسان رضوی، شهرستان گناباد سالهای قبل درگیر تبعات تغییرات اقلیمی بود و هم اینک گرفتار خشکسالی مزمن و کمبود شدید منابع آبی است ؛ برخاستن ریزگردها و وزش بادهای شدید از پیامدهای تغییرات اقلیمی در این منطقه است.

این شهرستان به خاطر نوع اقلیم و موقعیت جغرافیایی با پیامدهای جدی تر پدیده خشکسالی دست به گریبان است بطوری که این وضعیت بر افزایش مهاجرت از مناطق روستایی به شهر گناباد و از این شهرستان به سایر نقاط استان خراسان رضوی تاثیر زیادی داشته است.

داریوش شیبانی رییس اداره هواشناسی گناباد سال زراعی جاری را خشک ترین دوره تجربه شده این شهرستان در سه دهه اخیر می داند و می گوید: از مهرماه پارسال تاکنون تنها ۳۰ میلیمتر باران در این شهرستان باریده که در مقایسه با مدت مشابه پارسال ۷۳ درصد کمتر شده است. 

همچنین به بیان رییس اداره محیط زیست گناباد، کمبود شدید بارندگی و کمبود منابع آبی بیش از ۸۰ درصد به محیط زیست این شهرستان خسارت وارد کرده و میزان علوفه در مراتع و عرصه های زیست محیطی را حدود ۱۰۰ درصد کاهش داده است.

محمد یوسف نژاد می گوید: به دلیل خشکسالی برخی از مراتع و چشمه های آب مناطق حفاظت شده مانند «هنگام» و «هلالی» این شهرستان به طور کامل خشک شده و یا از بین رفته است.

خشکسالی و رقابت بر سر آب 

مراتع شهرستان خلخال در اردبیل  به خاطر کاهش قابل توجه بارندگی‌ها در فروردین ماه امسال در معرض خطرخشکسالی وکاهش پوشش گیاهی قرار دارد.

صادق پورمحمد رئیس اداره منابع طبیعی و آبخیزداری خلخال می گوید: با کاهش بارندگی‌ها، تولید علوفه در سطح مراتع وچراگاه های طبیعی این شهرستان به میزان ۷۰ درصد کاهش یافته و با ادامه روند کاهش نزولات آسمانی وقوع خشکسالی در سطح مراتع و از بین رفتن کامل  پوشش گیاهی در منطقه دور از انتظار نیست که در چنین شرایطی، احتمال اختلاف و درگیری بین دامداران در فصل چرای دام افزایش می‌ یابد. 

به گفته پورمحمد، اقلیم فصلی خلخال که در سالیان گذشته مرطوب و نیمه‌مرطوب بود به سبب بارش کم امسال در حال تبدیل از نیمه‌ مرطوب به نیمه‌خشک بوده و در مرز ورود به آن است و کمبود باران و برف مدت زمان خشکسالی در این شهرستان را از چهار ماه خشکی به بیشتر افزایش داده است.

تبخیر و روند صعودی دما و افزایش وزش بادهای گرم جنوبی موسوم به گرمیج که ابتدای اسفند ماه سال گذشته آغاز شد و در طول فروردین ماه امسال ادامه داشت، در روند خشکسالی خلخال تاثیرگذار بوده است .

خشکسالی و مشکلات دامداران و عشایر 

 عشایر تنها ۱.۵ درصد از کل جمعیت ایران را تشکیل می‌دهند اما تولید ۲۵ درصد مواد پروتیینی به ویژه گوشت قرمز، محصولات لبنی و همچنین ساخت و تولید ۴۰ درصد صنایع دستی کشور حاصل فعالیت این قشر است.  عشایر ایران ۲۸ درصد جمعیت دام سبک کشور را در اختیار دارند.

پدیده خشکسالی به صورت مستقیم و غیرمستقیم بر دامپروری اثر می‌گذارد و عمده اثرات مستقیم خشکسالی و تضعیف شدید پوشش گیاهی مراتع با کمبود و افزایش قیمت علوفه و تاثیر آن بر سلامت دام سبک بروز می‌ کند که این امر آثاری منفی بر تولید مثل دام مولد و ارزش اقتصادی کل دامپروری دارد.

در همین حال، خشکسالی سال زراعی ۱۴۰۰-۱۳۹۹، کاهش بارندگی و افزایش گرما موجب شده پوشش گیاهی در مراتع کشور بسیار ضعیف باشد و از این رو مهم  است که کوچ زود هنگام و چرای زودرس دام عشایر در مناطق ییلاقی انجام نشود.

به واقع، به ازای کاهش یک میلیمتر بارندگی، هشت دهم کیلوگرم تولید گیاهان مرتعی کاهش می‌یابد؛ موضوعی که در چهارمحال و بختیاری  باعث شده میزان تولید علوفه در مراتع قشلاقی کاهش یابد و در نتیجه طرح مدیریت چرای دام در ۲۴۵ هزار هکتار از مراتع ییلاقی استان به اجرا درآمده است.

به گفته  فرامرز مردانی رییس مرتع اداره کل منابع طبیعی و آبخیزداری چهارمحال و بختیاری،به دلیل بروز خشکسالی و تبدیل مراتع درجه یک به درجه دو، تمام مراتع ییلاقی استان امسال از ۱۰ اردیبهشت‌ماه آماده ورود دام است.

 رییس سازمان امور عشایر ایران اعلام کرده است که توزیع علوفه دستی برای تغذیه دام ها  در مسیر کوچ و در میان‌بندها که مکان اطراق دام عشایر است،و همچنین ارائه سایر خدمات آبرسانی، بهداشتی، ترویجی، آموزشی و  تسهیلات ارزان از طریق تشکل ها به عنوان راهکاری در شرایط فعلی آب و هوایی مد نظر قرار گرفته است. 

معاون اول رییس‌جمهوری نیز اخیرا بر ضرورت مدیریت دقیق منابع آب در سال جاری تأکید کرد و از وزارت نیرو خواست برنامه‌ریزی‌های لازم را انجام دهد تا مردم در فصل تابستان با مشکل آب شرب مواجه نشوند.

وزارت نیرو چندی قبل به تمامی شرکت های آب و برق در سراسر کشور  ابلاغ کرد که با توجه به محدودیت تولید برق نیروگاه های برق آبی و تداوم آن در ماه های آینده ،  میزان مصرف خود را به ۵۰ درصد ماه‌های مشابه در سال گذشته برسانند.

براین اساس، استفاده از کولرگازی در مناطق عادی غیرگرمسیری برای همه زیر مجموعه‌های وزارت نیرو و صنعت برق ممنوع است، اقدامی که در راستای تشویق سایر دستگاه های اجرایی سراسر کشور به رعایت جدی مدیریت مصرف آب و برق انجام شده است.