بازخوانی کودتای ۲۸ مرداد پس از ۷ دهه/نگاهی به قراردادهای ایران و انگلیس/مداخله‌گری‌های واشنگتن و لندن

امروز با هفتادمین سالروز کودتای ۲۸ مرداد سال ۱۳۳۲ در ایران مصادف است که با مداخله‌گری‌های آمریکا و انگلیس همراه شد.

به همین مناسب خبرگزاری میزان گفت‌وگویی را با «عباس سلمیی نمین»، مدیر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران، انجام داده که در ادامه می‌خوانید.

کودتای ۲۸ مرداد دارای ابعادی مختلف و قابل تامل است

سلیمی‌نمین در ابتدا ضمن اشاره به اینکه کودتای ۲۸ مرداد از ابعادی مختلف قابل تامل و بررسی است، گفت: اولین نگاهی که ما می‌توانیم به این کوتا داشته باشیم از زاویه قابلیت ملت ایران بر اداره امور خود به ویژه در عرصه مسائل بسیار پیچیده تکنیکی است.

وی می‌گوید: در آن دوران نفت یک تکنولوژی پیچیده و بالا بود و اداره استخراج، تصفیه و کار‌های جانبی نفت قابلیت بالایی را طلب می‌کرد و وقتی ملت ایران متوجه چگونگی غارت نفت از سوی انگلیس در دوران رضا خان شد به تدریج مطالبه ملی شدن صنعات نفت گسترده‌تر شد.

این کارشناس تاریخ اظهار کرد: هرچه اطلاعاتی که به ملت در این زمینه می‌رسید، خواسته آن‌ها را برای ملی شدن صنعت نفت بیشتر می‌شد؛ در دوران رضاخان به دلیل دیکتاتوری سیاهی که بر جامعه حاکم بود هیچ اطلاعاتی درباره چگونگی غارت نفت به وسیله انگلیسی‌ها به جامعه منتقل نمی‌شد، اما حضور نیرو‌های اتحاد جماهیر شوروی و آمریکایی‌ها، حاکمیت مطلق انگلیسی‌ها را به چالش کشید و اینگونه نبود که انگلیسی‌ها بتوانند نفت را به گونه‌ای که در طول ۲دهه به انحصار گرفته بودند، همچنان در انحصار بگیرند.

سلیمی‌نمین، بیان کرد: حضور ۲ نیروی رقیب موجب شد که فضا بعد از فرار رضاخان مقداری باز شد و این باز شدن فضا موجب شد تا ملت ایران تا حدودی متوجه شوند در حالی که آن‌ها در فقر مطلق به سر می‌برند چگونه انگلیسی‌ها نفت و این سرمایه ملی را به غارت می‌برند.

قرارداد‌های نفتی ظالمانه

این پژوهشگر تاریخ با اشاره به این موضوع که قرارداد‌های نفتی در آن زمان بسیار ظالمانه بود، عنوان کرد: هم نوع قرارداد‌ها بسیار ظالمانه بود و هم در ابتدا قرارداد دارسی را به عنوان یک قرارداد ننگین اعلام می‌کنند؛ در دوران رضاخان و در سال ۱۳۱۲ این قرارداد مجددا تمدید و بسیار ننگین‌تر شد، اما در این دوران اطلاعاتی به جامعه درباره جزئیات قرارداد‌ها نمی‌رسید و جامعه متوجه این امر نمی‌شد که رضاخان چگونه عمل کرده است، حتی به مجلس هم اطلاعی ندادند درباره آنچه که انگلیسی‌ها خودشان در این قرارداد نوشته بودند.

وی ادامه داد: در واقع تقی‌زاده که مسئول تمدید قرارداد بود حتی مجلس را هم در جریان محتوای تمدید قرارداد دارسی نگذاشت و در فضایی کاملا بسته این قرارداد تمدید شد و بعد از برداشته شدن استبداد رضا خان، اطلاعاتی در این مورد به جامعه درز کرد که بر اساس قرارداد دارسی ۱۶ درصد از عایدات نفتی برای ایران و باقی آن برای انگلیسی‌ها بود؛ که این یک قرارداد ظالمانه به حساب می‌آید.

سلیمی‌نمین در تشریح ظالمانه بودن این قرارداد نفتی، توضیح دهد  در همان موقع قرارداد‌های آمریکا با برخی کشور‌های منطقه بر اساس ۵۰ درصد بسته شده بود که نیمی از عایدات برای کشور‌های دارنده نفت و نیم دیگر آن برای استخراج کنندگان آمریکایی بود. اما در قرارداد دارسی تنها ۱۶ درصد از عایدات برای ایران بود و بنابراین، چون انگلیسی‌ها نمی‌گذاشتند که ملت ایران از جزئیات این قرارداد مطلع باشند هر میزانی که آن‌ها اعلام می‌کردند باید مردم آن را می‌پذیرفتند. یعنی ما در آن زمان اطلاع دقیقی در این مورد که از چه تعداد بشکه فروش نفت باید سهم خود را مطالبه کنیم، نداشتیم.

این کارشناس مسائل تاریخی، اضافه کرد: ابتهاج به عنوان رئیس بانک ملی از رئیس شرکت نفت ملی خواست که ایرانی‌ها هم دفاتر را در اختیار بگیرند و کنترل کنند، اما او به صراحت می‌گوید که «ما اجازه نمی‌دهیم که ایرانی‌ها کنترلی بر صادرات نفت داشته باشند.»

روند افشای جزئیات قرارداد‌های نفتی ایران و انگلیس

سلیمی‌نمین در خصوص ادامه روند افشای جزئیات قرارداد‌های نفتی ایران با انگلیس، گفت: این اطلاعات بعد از شهریور ۱۳۲۰ به تدریج به جامعه منتقل می‌شود که انگلیسی‌ها چگونه نفت ما را غارت می‌کردند و وقتی این اطلاعات گسترش می‌یابد به تدریج ملت ایران خواهان ملی شدن صنعات نفت می‌شود تا از این طریق ما بتوانیم به حقوق اصلی خود دست یابیم.

وی با بیان این مطلب که در آن برهه برخی از عوامل انگلیسی‌ها سعی در تحقیر ملت ایران داشتند، اظهار کرد: عوامل انگلیسی‌ها تلاش داشتند که ملت ایران را تهدید کنند که ملت ایران نمی‌توانند نفت را اداره کنند و مجبورند به انگلیسی‌ها وابسته باشند لذا بر این اساس رزم آرا در مجلس می‌گوید که «شما چگونه می‌خواهید صنعت نفت را که یک صنعت پیچیده است، کنترل کنید؟»، کشمکشی میان مصدق و رزم آرا در مجلس صورت می‌گیرد و رزم آرا، مصدق را تهدید می‌کند.

مدیر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران، می‌گوید: مجلس در آن زمان ملی شدن صنعت نفت را تصویب می‌کند و انگلیسی‌ها خلع ید و از ایران رانده می‌شوند؛ هم سفارت انگلیس بسته می‌شود و هم تمامی کارشناسان انگلیسی صنعت نفت از ایران خارج می‌شوند، ملت ایران که عمدا انگلیسی‌ها اجازه انتقال تکنولوژی را به آن‌ها نداده بودند، اما با این وجود به خوبی از عهده استخراج و حتی پالایش نفت که مرتبه بالاتر وپیچیده تری است بر می‌آیند.

افزایش عوامل آمریکا در ایران پس از بسته شدن سفارت انگلیس

به گفته سلیمی‌نمین، در مدتی که سفارت انگلیس در ایران بسته شده بود و همه شبکه انگلیسی‌ها از ایران خارج شده بودند، سفارت آمریکا اقدام به افزایش چشمگیر دیپلمات‌های خود در ایران کرد و آن‌ها چند برابر شدند و این بدان معنا بود که آمریکایی‌ها جای انگلیسی‌ها را در ایران پر می‌کردند و این هم بحثی است که نشان می‌دهد آمریکایی‌ها از همان ابتدای ملی شدن صنعت نفت گزینه کودتا را داشتند و این گزینه را نفی نمی‌کردند و آن را به عنوان یک احتمال دنبال می‌کردند.

این کارشناس تاریخ با اشاره به این موضوع که آمریکایی‌ها تلاش داشتند تا در ابتدا ایرانی‌ها را با مذاکره از ملی کردن صنعت نفت منصرف کنند، گفت: آن‌ها پیشنهاداتی را ارائه کردند و مصدق این پیشنهادات را نپذیرفت و تاکید کرد که این امر ماهیت ملی شدن صنعت نفت را از بین می‌برد.

وی با یادآوری این موضوع که مصدق قول داده بود تا ملی شدن صنعت نفت را به پایان برساند، عنوان کرد: مصدق اعلام کرد که پیشنهاد‌های آمریکا ماهیت ملی شدن صنعت نفت را از درون تهی خواهد کرد و لذا این پیشنهادات را نپذیرفت و آمریکایی‌ها هم به همین دلیل، گزینه کودتا را در پیش گرفتند و با انگلیسی‌ها آن را اجرایی کردند.

سلیمی‌نمین، تاکید کرد: آنچه مسلم است این که اگر ملت ایران نمی‌توانست صنعت نفت را اداره کند هیچ دلیلی برای کودتا وجود نداشت، بنابراین کسانی که در آن زمان به عنوان عوامل انگلیس مرتبا ملت ایران را مایوس می‌کردند هدفی جز تحقیر ملت ایران را دنبال نمی‌کردند، بحث آن‌ها کارشناسی نبود بلکه تحقیر ملت ایران بود که بیگانه هم همواره از این ابزار تحقیر استفاده می‌کند، اما وحدتی بین آیت‌الله کاشانی، دکتر مصدق و نواب صفوی صورت گرفت و این‌ها در کنار هم قرار گرفتند و توانستند ملی شدن صنعت نفت را به نتیجه برسانند.

مداخله‌گری انگلیس و آمریکا 

سلیمی‌نمین در خصوص مداخله‌گری‌های آمریکا و انگلیس، گفت: درباره مداخله انگلیس و آمریکا در کودتای ۲۸ مرداد اسناد به وفور وجود دارد و در دسترس افکار عمومی قرار دارد. البته انگلیسی‌ها سابقه کودتای ۱۲۹۹ را هم در ایران داشتند و در واقع آن‌ها قبلا اقدام به کودتا در ایران کرده بودند.

این کارشناس با بیان این مطلب که مداخلات انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها در ایران محدود به کودتای ۲۸ مرداد نیست، بیان کرد: این که مداخلات آن‌ها در امور داخلی ایران محدود به همین کودتا باشد، خیر، مداخلات آن‌ها محدود به این ۲ جنایت نیست؛ بعد از کودتای ۱۲۹۹، انگلیسی‌ها جنایت‌های بسیاری را انجام دادند و خیانت‌های بزرگی را مرتکب شدند؛ به عنوان مثال دریادار شاهین، رئیس نیروی دریایی دولت مصدق نامه‌ای رسمی به مصدق می‌نویسد که انگلیسی‌ها لوله‌های نفتی مخفی از ایران به عراق کشیده‌اند و بخش عمده‌ای از نفت ایران را به صورت کاملا مخفیانه منتقل می‌کنند؛ یعنی غارت کامل و به تمام معنا.

سابقه تیره و تار انگلیس و آمریکا در ایران

سلیمی‌نمین با بیان این نکته که سابقه انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها در ایران بسیار تیره است، اظهار کرد: اگر این سابقه ملت ایران نبود آنها مُصر به انقلاب نمی‌شدند که از زیر سلطه آمریکا و انگلیس خارج شوند؛ حاصل سلطه انگلیسی‌ها و آمریکایی‌ها جز چپاول و تضعیف ملت ایران هیچ دستاوردی نداشت.

مدیر دفتر مطالعات و تدوین تاریخ ایران در پایان گفت: امروز آنچه که ملت ایران درباره کودتای ۲۸ مرداد باید در نظر داشته باشد این است که این قدرت‌ها وقتی منافع و چپاول‌های آن‌ها به خطر بیفتند دیگر حقوق انسانی برای آن‌ها ارزشی ندارد.

انتهای پیام/