صادق المهدی؛ خاطره دموکراسی در سودان

صادق المهدی، نخست‌وزیر پیشین سودان و آخرین رهبر سیاسی از نسل سیاستمداران دوران استقلال این کشور، پنج‌شنبه گذشته بر اثر ابتلا به ویروس کرونا در بیمارستانی در ابوظبی، پایتخت امارات متحده عربی درگذشت. او که از چند روز پیش در بیمارستان بستری شده بود، هنگام مرگ ۸۴ سال داشت.

این سیاستمدار آخرین نخست‌وزیر کشورش به شمار می‌رفت که به طور دموکراتیک انتخاب شده بود، اما این قدرت دموکراتیک با کودتای نظامی عمر البشیر، فرمانده نظامی سودان در سال ۱۹۸۹ سرنگون شد.

صادق المهدی که بر اساس «سنت پیامبر» ریش خود را رنگ می‌کرد، همچنین از سال ۲۰۰۲ به مقام «امام الانصار» منصوب شده بود؛ جریانی مذهبی در سودان که پیروان آن با لباسی مخصوص شناخته می‌شوند.

پس از اعلام خبر درگذشت صادق المهدی، هزاران نفر از «انصار» در نزدیکی مقبره محمد احمد المهدی، پیشوای این فرقه در «ام درمان» تجمع کردند و به عزاداری پرداختند.

همچنین دولت سودان در پی درگذشت صادق المهدی، سه روز عزای عمومی در این کشور اعلام کرده است.

تولد در خانواده‌ای مذهبی ولی با تحصیلاتی مدرن

صادق المهدی در روز ۲۵ دسامبر ۱۹۳۵ در شهر «ام درمان»، دومین شهر بزرگ سودان که دقیقاً مقابل شهر خارطوم، پایتخت در آن سوی رودخانه نیل قرار دارد، به دنیا آمد.

پدر پدربزرگ صادق، محمد احمد المهدی، رهبر شورش سال‌های ۱۸۸۱ تا ۱۸۸۵ علیه سلطه بریتانیا و مصر در سودان بود.

صادق المهدی در ۱۹۶۴

محمد احمد المهدی، رهبر یک فرقه تصوف، در ۲۹ ژوئن ۱۸۸۱ ادعا کرد «مهدی موعود» است و جنبشی را علیه حکومت بریتانیا و مصر در سودان به راه انداخت.

نیروهای او توانستند در ۲۶ ژانویه ۱۸۸۵، با وجود مقاومت چارلز جرج گوردون، حاکم بریتانیایی سودان، خارطوم را به تصرف خود درآورند و این ژنرال بریتانیایی را به قتل برسانند.

سپس محمد احمد المهدی حکومتی دینی به مرکزیت ام درمان تأسیس کرد و پس از درگذشتش نیز در همان شهر به خاک سپرده شد.

این حکومت پس از مرگ محمد احمد المهدی با رهبری عبدالله بن محمد الخلیفه ادامه داشت، تا اینکه به دست نیروهای ارتش بریتانیا به فرماندهی هربرت کیچنر در سال ۱۸۹۸ به پایان رسید.

همچنین صادق المهدی نوه عبدالرحمان المهدی، بنیانگذار حزب امت بود که میراث‌دار سیاسی پدرش به شمار می‌رفت. او با تأسیس این حزب ملی‌گرا-اسلامی در مسیر مبارزه برای استقلال کشور تلاش می‌کرد.

استقلال سودان در سال ۱۹۵۶ به دست آمد و دوران استلای بریتانیا بر این کشور به پایان رسید.

صادق المهدی که همچنین عموی الکساندر صدیق، بازیگر معروف سودانی-بریتانیایی بود، در کنار وظایف سنتی خود، مدرن‌ترین آموزش‌ها را دیده بود.

او در دانشگاه آکسفورد در رشته حقوق تحصیل کرد و کمی پس از درگذشت پدربزرگش، عبدالرحمان، در سال ۱۹۵۹ به کشورش بازگشت.

دشواری‌های دو دوره نخست‌وزیری

اما صادق المهدی که از نظر دیدگاه سیاسی و مذهبی نسبت به دیگر اعضای خانواده‌اش نوگراتر و معتدل‌تر بود، در بازگشت به سودان، با عمویش، الهادی، که رهبری حزب امت را در دست گرفته بود، دچار اختلاف شد.

او مجبور شد که در سال ۱۹۶۵ در حزب ایجاد انشعاب کند. و یک سال بعد، در ۱۹۶۶، در حالی که فقط ۳۱ سال داشت، به مقام نخست‌وزیری رسید.

این اولین دوره نخست‌وزیری صادق المهدی بود، اما با تلاش‌هایی که در پارلمان سودان درگرفت، او در ۱۹۶۷ از این مقام کنار گذاشته شد.

پس از کودتای ژنرال جعفر محمد النمیری که به دوره‌ای دموکراتیک در حیات سیاسی سودان پایان داد، در سال ۱۹۶۹، صادق المهدی به زندان افتاد و عمویش نیز در درگیری‌های یک سال بعد به همراه هزاران نفر از طرفداران خاندان المهدی کشته شد.

صادق المهدی سپس در سال ۱۹۷۴ از زندان آزاد شد و به لیبی رفت. در دورانی که او در لیبی در تبعید بود، معمر قذافی در این کشور حکمرانی می‌کرد.

سه سال بعد، به دعوت ژنرال النمیری که قصد داشت با نیروهای مخالف خود به مصالحه برسد، به سودان بازگشت، اما گرایش بسیار تند اسلامی حکومت که تحت تأثیر حسن عبدالله الترابی، رهبر حزب اخوان المسلمین سودان قرار داشت، صادق المهدی را مجبور کرد که بار دیگر در جبهه مخالفان حکومت قرار گیرد.

"این دومین و آخرین دوره نخست‌وزیری صادق المهدی بود.اما این دوران نخست‌وزیری، خیلی زود با سرخوردگی‌هایی مواجه شد"حسن الترابی، برادر زن صادق المهدی بود.

صادق المهدی (نفر دوم از چپ) و حسن الترابی (وسط) در مراسم تشییع محمد ابراهیم نُقُد سیاستمدار سودانی و رئیس حزب کمونیست سودان در سال ۲۰۱۲

او بار دیگر زندانی شد و وقتی حکومت ژنرال النمیری در سال ۱۹۸۵ سرنگون شد، او در حالی که به محبوبیتش اضافه شده بود، از زندان آزاد شد.

در سال ۱۹۸۶، در انتخاباتی آزاد به رهبری حزب امت رسید و به دنبال آن، از سوی مجلس مؤسسان سودان به مقام نخست‌وزیری انتخاب شد. این دومین و آخرین دوره نخست‌وزیری صادق المهدی بود.

اما این دوران نخست‌وزیری، خیلی زود با سرخوردگی‌هایی مواجه شد. صادق المهدی نه تنها قادر نبود به جنگ داخلی سودان که در جنوب این کشور از سرگرفته شده بود، پایان دهد، بلکه قبایلی را در آن منطقه، با هدف کمک به ارتش سودان مسلح کرد.

او که مخالف اعدام و مجازات‌های بدنی بود، در دوران نخست‌وزیری‌اش همواره میان اهداف نوگرایانه و موقعیت سنتی و مذهبی خود سرگردان بود.

همچنین صادق المهدی متهم است که در این دوران، به دلیل وابستگی و علاقه به معمر قذافی، به او اجازه داد تا در دارفور مداخله و این منطقه محروم را دچار بی‌ثباتی کند.

سیل ویرانگر سال ۱۹۸۸ در سودان، از آخرین چالش‌های بزرگ دوران نخست‌وزیری دوم صادق المهدی بود. او در نهایت، در سی‌ام ژوئن ۱۹۸۹ با کودتای عمر البشیر از حکومت کنار گذاشته شد.

در واقع عمر البشیر از ضعف و تزلزلی که دولت صادق المهدی به آن دچار شده بود، برای سرنگونی آن بهره برد.

همچنین عمر البشیر در ابتدا از حمایت اسلامگرایان تندروی اخوان المسلمین برخوردار بود و حسن الترابی ایدئولوگ اصلی حکومت او به شمار می‌رفت، هر چند که بعداً با عمر البشیر دچار اختلاف شد و چند بار به زندان افتاد.

فراز و نشیب‌های پس از قدرت

پس از برکناری صادق المهدی، حزب امت، که او آن را رهبری می‌کرد، یکی از اصلی‌ترین تشکل‌های مخالف حکومت سودان بود و صادق المهدی همچنان جایگاه خود را به عنوان یک سیاستمدار پرنفوذ حتی پس از سرنگونی دولتش، حفظ کرد.

او در دوران عمر البشیر هم زندانی شد و سپس راه تبعید را انتخاب کرد. با این حال، مبارزه برای بازگرداندن دموکراسی به سودان را رها نکرد.

عمر البشیر در نقش رئیس‌جمهور و حسن الترابی در نقش رئیس مجلس سودان در سال ۱۹۹۵

در این دوران، صادق المهدی هم به گروه‌های مسلح که قصد داشتند حکومت را به زور سرنگون کنند نزدیک شد، و هم تلاش‌های مسالمت‌جویانه برای آشتی با حکومت انجام داد.

این چرخش‌های متناوب و رفتارهای متفاوت سیاسی، به پایگاه سیاسی او ضربه زد و موجب ایجاد شکاف و گسست در حزب امت شد.

در جریان اعتراضات موسوم به «بهار عربی» در چند کشور عربی و همچنین سال‌های پس از آن، صادق المهدی پیشنهاد مذاکره ملی حکومت سودان را پذیرفت که وعده انتقال قدرت را داده بود، اما او هرگز از اصول خود دست نکشید.

صادق المهدی در دسامبر سال ۲۰۱۸، زمانی که اعتراضات مردمی در سودان علیه وضعیت اقتصادی و همچنین حکومت عمر البشیر شدت می‌گرفت، به وطنش بازگشت.

اما در واقع انقلاب بهار ۲۰۱۹ در سودان او را غافلگیر کرد، زیرا در آن زمان، انقلابیون هر کسی را که مایل به همکاری با آنان نبودند، به همدستی با حکومت متهم می‌کردند.

مریم، دختر صادق المهدی و معاون رئیس حزب امت، در جریان همین اعتراضات بازداشت شد و بالاخره عمر البشیر در ۱۱ آوریل ۲۰۱۹ توسط ارتش، از قدرت کنار گذاشته شد.

عمر البشیر و ۲۷ نفر دیگر از مقام‌های حکومت پیشین او، به اتهام انجام کودتا علیه حکومت صادق المهدی و دیگر اتهامات تحت پیگرد قانونی قرار گرفتند که اکنون عمر البشیر در خطر صدور حکم اعدام قرار دارد.

صادق المهدی از زمان سرنگونی عمر البشیر، خواستار یک سازش میان نیروهای سیاسی غیرنظامی و نظامیان برای اداره کشور بود.

به دلیل همین تلاش‌ها نیز از سوی فعالان جوانی که انقلاب بر دوش آنان به وقوع پیوسته بود و همچنین حزب کمونیست سودان شدیداً مورد انتقاد قرار گرفت.

اکنون مشخص نیست که چه کسی به عنوان جانشین او در حزب امت و همچنین به عنوان «امام الانصار» معرفی خواهد شد، اما بدون شک با درگذشت او، خاطره دموکراسی در سودان بیش از پیش دورتر، و از وزن نیروهای سیاسی معتدل در سودان کاسته خواهد شد.