المیزان، بزرگ‌ترین تفسیر شیعه امامیه در قرن چهاردهم است

به گزارش خبرگزاری مهر، آیت‌الله علی‌اصغر هاشمی علیا پیرامون «اهمیت توبه در شب قدر» در ویژه‌برنامه «سوره» گفت: چه سودی بالاتر از این‌که یک انسان شقی در یک شب تبدیل به انسانی سعید شود و گناهان او تبدیل به حسنه شود؟ درک این مسئله بسیار مهم است. این اهمیت شب‌های قدر است که موجب می‌شود برتر از هزار شب باشد. قرآن می‌فرماید: «تُوبُوا إِلَی اللهِ جَمِیعًا أَیُّهَا

الْمُؤْمِنُونَ

لَعَلَّکُمْ

تُفْلِحُونَ». رستگاری در توبه است. این آیه خطاب به مؤمنین است، چون مؤمن هم ممکن است خطا و آلودگی داشته باشد.

این مفسر قرآن افزود: مؤمن، بهشتی است اما به خاطر گناهانش گرفتار است.

"قرآن می‌فرماید: «تُوبُوا إِلَی اللهِ جَمِیعًا أَیُّهَاالْمُؤْمِنُونَلَعَلَّکُمْتُفْلِحُونَ»"به خاطر گناهانش در زمان مرگ و قبر، عذاب می‌بیند و در آخرت هم عذاب می‌بیند. توبه یعنی برگشتن از گناه به سمت خدا و رجوع به خدا. وقتی راه را اشتباه برویم هر چه بیشتر جلو برویم بدبختی و مشکلات‌مان بیشتر است. پس بهتر است هر چه زودتر برگردیم. توبه دقیقاً به همین معناست.

روایت داریم که خداوند دوست دارد انسان در جوانی در طاعت خدا باشد.

وی ادامه داد: توبه ۳ اثر دارد که حتی یکی از آن‌ها کار انسان را اصلاح می‌کند. اول آن‌که: «إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ

التَّوَّابِینَ وَ یُحِبُّ

الْمُتَطَهِّرِینَ». اگر خداوند اهل زمین و آسمان را دوست داشته باشد آیا عذاب نازل می‌کند؟ همین یک مورد بسیار اهمیت دارد. دومین اثر در این آیه بیان شده است: «الَّذِینَ یَحْمِلُونَ

الْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُ

یُسَبِّحُونَ

بِحَمْدِ

رَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَ

لِلَّذِینَ

آمَنُوا». حاملان عرش برای مؤمنی که توبه می‌کند استغفار می‌کنند و می‌گویند: «رَبَّنَا وَسِعْتَ کُلَّ شَیْءٍ

رَحْمَةً وَ عِلْمًا

فَاغْفِرْ

لِلَّذِینَ

تَابُوا وَ اتَّبَعُوا سَبِیلَکَ و َقِهِمْ عَذَابَ الْجَحِیمِ».

"این آیه خطاب به مؤمنین است، چون مؤمن هم ممکن است خطا و آلودگی داشته باشد.این مفسر قرآن افزود: مؤمن، بهشتی است اما به خاطر گناهانش گرفتار است"خدایا علم و رحمت تو همه دنیا را گرفته است، کسی که توبه کرده و از راه انحرافی برگشته را ببخش و از عذاب حفظ کن.

آیت‌الله هاشمی علیا اضافه کرد: در ادامه می‌گویند: «رَبَّنا وَ أَدْخِلْهُمْ

جَنّاتِ

عَدْنٍ

الَّتِی

وَعَدْتَهُمْ وَ مَنْ صَلَحَ مِنْ آبائِهِمْ وَ أَزْواجِهِمْ وَ ذُرِّیّاتِهِمْ». خدایا همان‌طور که وعده دادی این‌ها را در بهشت وارد کن. نه‌فقط این‌ها بلکه خانواده و اجداد صالح ایشان را نیز وارد بهشت کن. آیا اگر اهل عرش و ملائکه برای کسی دعا کنند مستجاب نمی‌شود؟ اثر سوم نیز در این آیه آمده که بعد از آیه عذاب است: «إِلَّا مَنْ تَابَ وَ آمَنَ وَ عَمِلَ عَمَلًا صَالِحًا

فَأُولَئِکَ

یُبَدِّلُ اللَّهُ سَیِّئَاتِهِمْ حَسَنَات». اگر کسی توبه کند سیئات او به حسنات تبدیل می‌شود و یا توفیق اعمالی را می‌یابد که با آن‌ها همه آن سیئات پاک شود.

وی سپس عنوان کرد: هر توبه‌ای از بنده میان دو توبه الهی قرار می‌گیرد.

توبه اول توفیق و حال توبه است و توبه دوم قبول توبه است. در واقع ما یک توبه می‌کنیم اما خداوند دو توبه. اگر از توبه ناامید باشیم نشان‌دهنده این است که معرفت به خدا نداریم و اسماً الهی را نمی‌شناسیم. خداوند به موسی (ع) می‌گوید برای هدایت حتی با فرعون با آرامی صحبت کن. جای دیگر می‌گوید فرعون موقع غرق شدن خیلی به تو التماس می‌کرد، اما اگر یک بار از من می‌خواست با وجود این همه ظلم و جنایتی که انجام داده بود به سوی او برمی‌گشتم.

در ادامه نوزدهمین قسمت از ویژه‌برنامه «سوره»، گفتگوی مسعود دیانی با رضا بیات و مرضیه افخمی در خصوص «قرآن و شعر شیعی» پخش شد.

"روایت داریم که خداوند دوست دارد انسان در جوانی در طاعت خدا باشد.وی ادامه داد: توبه ۳ اثر دارد که حتی یکی از آن‌ها کار انسان را اصلاح می‌کند"در این برنامه همچنین یوسفعلی میرشکاک به قصه‌خوانی قرآنی از روی بخشی از کتاب «روض

الجنان و روح الجنان» پرداخت. بررسی کارنامه قرآن‌پژوهی علامه طباطبایی نیز بخش دیگری از نوزدهمین قسمت برنامه «سوره» بود. در این گزارش آمده است:

سید محمدحسین طباطبایی در سال ۱۲۸۱ در تبریز متولد شد. او پس از گذراندن دروس مقدماتی حوزوی در زادگاه خود در ۲۳ سالگی وارد حوزه علمیه نجف شد. وی علاوه بر آموختن فقه و اصول از فقیهان بزرگی ازجمله محمدحسین غروی اصفهانی مشهور به کمپانی، میرزا محمدحسین نائینی و سید ابوالحسن اصفهانی، اهتمام ویژه‌ای نیز به فلسفه، اخلاق و ریاضیات داشت.

طباطبایی پس از ۱۰ سال اقامت در نجف در ۳۳ سالگی به زادگاهش تبریز بازگشت و برای گذران زندگی به کشاورزی پرداخت و در این دوره که خود آن را دوره خسارت روحی می‌پنداشت از درس و تحصیل فاصله گرفت.

بحران‌های پس از جنگ جهانی دوم و به‌ویژه مداخلات شوروی در آذربایجان چنان بود که طباطبایی در سال ۱۳۲۵ تبریز را ترک کرد و چنانکه خود گفته به قم پناهنده شد. حوزه علمیه قم در آن روزها بیش از هر چیز مدرسه فقه و اصول فقه بود و طباطبایی با مشاهده کمبودهای برنامه درسی حوزه‌های علمیه در مواجهه با نیازهای جامعه اسلامی اولین قدم‌ها را برای توجه بیشتر به علومِ در انزوا مانده‌ای مانند فلسفه و تفسیر قرآن برداشت تا در برابر گسترش روزافزون تفکرات و آموزه‌های مادی‌گرایانه و مارکسیستی بایستد و از آن جمله پاسخ مناسبی در برابر آثاری ازجمله ماتریالیسم دیالکتیک نوشته تقی ارانی فراهم سازد. علاوه بر نگاه‌های منفی به تدریس فلسفه در آن روزهای حوزه، تفسیر قرآن نیز چنان در حاشیه مانده بود که پرداختن به آن به معنای ضعف علمی تلقی می‌شد. با این حال درس فلسفه سید محمدحسین طباطبایی علاقه‌مندان فراوانی یافت و مکتب فلسفی نو صدرایی را در ایران پدید آورد.

علامه طباطبایی در تفسیر المیزان توجه فراوانی به مسائل و موضوعات متعدد اجتماعی نشان داده است. او نقش حداقلی دین در جامعه و انزوای اجتماعی دین را نقد کرد و اسلام را تنها دینی خواند که با صراحت سنگ بنای خود را بر اجتماع استوار ساخته است.

"اگر خداوند اهل زمین و آسمان را دوست داشته باشد آیا عذاب نازل می‌کند؟ همین یک مورد بسیار اهمیت دارد"طباطبایی در برابر نگاه روبنایی گرایش‌های مارکسیستی به دین، بر نقش ادیان و به‌ویژه دین اسلام در ایجاد و تداوم تمدن‌های بشری تأکید داشت و در واکنش به رواج تدریجی آموزه‌های فمینیستی به تبیین رویکردهای اسلامی درباره جایگاه زنان پرداخت.

وجود حساسیت‌هایی در آن زمان موجب تعطیلی درس روزانه اسفار علامه طباطبایی شد و او ناگزیر جلسات درسی‌اش را شبانه در خانه‌های شاگردانش دنبال می‌کرد. جلساتی که ثمره آن انتشار کتابی در مواجهه انتقادی با ماتریالیسم دیالکتیک بود. کتاب «اصول فلسفه و روش رئالیسم» با تعلیقات شهید مرتضی مطهری، شاگرد برجسته طباطبایی انتشار یافت. علامه طباطبایی تا سال ۱۳۶۰ زندگی کرد و آثار بسیاری به زبان فارسی و عربی از خود به‌جای گذاشت. مهم‌ترین اثر او «تفسیر المیزان» است که نگارش آن ۱۸ سال به طول انجامید.

در بیست جلد انتشار یافت و دو ترجمه از آن به فارسی در دسترس است. طباطبایی همچنین کتاب «شیعه در اسلام» و «قرآن در اسلام» را به درخواست کنث مورگان (Kenneth Morgan)، استاد مطالعات دین در دانشگاه کالگیت (Colgate) در آمریکا نوشت تا مذهب شیعه و قرآن کریم را از نگاه یک عالم شیعه به فرهنگ غرب معرفی کند.

علامه طباطبایی مشهورترین فیلسوف شیعه معاصر و مفسری جامع‌الاطراف بود که به شاعری و غزل‌سرایی نیز می‌پرداخت اما چنانکه فرزند وی گفته، روزی اشعار خود را یک‌جا آتش زد و تنها اشعاری از او باقی مانده که به دوستانش تقدیم کرده است. مثلاً، همی

گویم و گفته‌ام بارها / بود کیش من مهر دلدارها، مطلع غزلی از اوست.

تفسیر المیزان، بزرگ‌ترین تفسیر شیعه امامیه در قرن چهاردهم است که بارها در بیروت، تهران و قم تجدید چاپ شده است. به باور علامه طباطبایی برای فهم معانی و مقاصد قرآن نیاز به چیزی خارج از قرآن نیست و آیات قرآن کریم می‌توانند آیات دیگر آن را تفسیر کنند. طباطبایی در تبیین روش تفسیری خود سنت‌های تفسیری پیشینیان را مورد نقد قرار داده و معتقد است متکلمان، صوفیان و فیلسوفان مسلمان هرکدام به‌نوعی در تفسیر قرآن از متن آن عدول کرده‌اند و دریافت‌های کلامی، عرفانی و فلسفی خود را بر کلمات وحی تحمیل کرده‌اند.

وی همچنین تفاسیر علمی معاصر را نیز مورد انتقاد قرار داده است که تلاش می‌کنند آموزه‌های قرآنی را همخوان با پیشرفت‌های علمی تفسیر کنند.

"دومین اثر در این آیه بیان شده است: «الَّذِینَ یَحْمِلُونَالْعَرْشَ وَ مَنْ حَوْلَهُیُسَبِّحُونَبِحَمْدِرَبِّهِمْ وَ یُؤْمِنُونَ بِهِ وَ یَسْتَغْفِرُونَلِلَّذِینَآمَنُوا»"طباطبایی این رویکردها را تفسیر به رأی دانسته و معتقد است همگی از حیث مبنا و روش در وادی خطا افتاده‌اند.

با این‌حال برخی پژوهشگران بر آنند که روش تفسیر قرآن به قرآن طباطبایی، تداعی‌کننده مفهوم دور هرمنوتیکی است که بر این اساس، فهم یک آیه از قرآن در گرو فهم کل آن است. نظریه تفسیری طباطبایی از همین منظر مورد نقد قرار گرفته است که با تکیه بر خودبسندگی و استقلال قرآن، چشم مفسر از نظر کردن به ترتیب تاریخی نزول، اسباب و شأن نزول و همچنین شرایط تاریخی تکون وحی محروم می‌شود و تنها به کلیت و ساختار متن و نیز بافت و سیاق کلمات وحی می‌پردازد. با این حال نزدیک شدن به متن تفسیر المیزان نشان می‌دهد که علامه طباطبایی برای فهم کلمات قرآن از فقه الحدیث، شأن نزول و وضعیت تاریخی در زمان نزول وحی غافل نبود.

سید محمدحسین طباطبایی به نقد رویکردهای علامه محمدباقر مجلسی در بحارالانوار نیز پرداخت و گرچه بررسی انتقادی نزدیک به هفت جلد از بحارالانوار را به انجام رساند اما به دلیل حساسیت‌های موجود آن را به پایان نرساند. او همچنین بر کتاب فقهی «کفایة

الاصول» که همچنان در حوزه‌های علمیه تدریس می‌شود حاشیه‌های انتقادی نگاشته است.

برنامه تلویزیونی «سوره» که به موضوع قرآن اختصاص دارد، در شب‌های ماه مبارک رمضان هر شب ساعت ۲۲:۴۵ دقیقه از شبکه چهار سیما پخش می‌شود. تکرار این برنامه نیز ساعت ۱۷ می‌باشد.