فرونشست زمین در برخی دشت‌های ایران بیش از نیم متر در سال است

محمد آریا منش که دارای دکتری تخصصی ژئوفیزیک است روز پنج شنبه در پاسخ به این سوال که نرخ فرونشست زمین در ایران در حال حاضر چقدر است و در مقایسه با دیگر کشورها در چه وضعیتی قرار داریم، اظهارداشت: فرونشست پس از تغییرات اقلیمی در سال های اخیر بسیاری از مناطق زمین را در نوریده است تا جایی که بیش از ۱۵۰ کشور از جمله ایران تاکنون بر اساس گزارش ها درگیر آن هستند.

وی افزود: بر اساس اعلام مجامع بین المللی فرو نشست، رخداد چهار میلی متر فرونشست، بحران محسوب می شود. آنچه مسلم است ایران از این حد خیلی  فراتر رفته است. سال هاست که سازمان های متولی در کشور از روش های مختلف از جمله از راه تداخل‌سنجی راداری روند زمین نشست را پایش می کنند. اگر آمار ارایه شده صحیح باشد اصلاَ  در شرایط خوبی قرار نداریم.

دانشیار گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور خاطرنشان کرد: گفته می شود در مقیاس جهانی رقم فرونشست تاکنون حداکثر ۳۲ سانتی متر بوده است، حال آن که نرخ سالیانه فرونشست در حدفاصل بین دشت فسا و جهرم ۵۴ سانتیمتر هم عنوان شده است.

آریامنش ادامه داد: در شهر تهران هم نرخ فرو نشست سالانه از سوی برخی مسوولان ۳۶ سانتی‌متر در جنوب تهران اعلام شده که رقم بسیار بالایی است البته خاک مناطق شمال تهران بر خلاف رسوبات ریزدانه مناطق جنوب شهر کمتر تراکم پذیر هستند و چنین فرونشست هایی را در این مناطق نمی توان مشاهده کرد.  

وی در پاسخ به این پرسش که چرا موضوع فرونشست زمین در تهران با وجود این که بحران محسوب می شود جدی گرفته نمی شود، اظهارداشت: حل این معضل آسان نیست هرچند عوامل آن هم کاملا پایش شده باشد.

متخصص هیدروژئولوژی افزود: فرونشست زمین در شهر تهران ریشه در اشکالات اساسی معماری و طراحی شهر و نه معماری ساختمان ها دارد.

"سال هاست که سازمان های متولی در کشور از روش های مختلف از جمله از راه تداخل‌سنجی راداری روند زمین نشست را پایش می کنند"اکوسیستم این پهنه مورد تهدید نوع معماری آن قرار گرفته است و فرونشست زمین هم یکی از همان تهدیدات است.

آریان منش تصریح کرد: با مطالعه حفر بی رویه و غیر علمی چاه های عمیق اطراف تهران می توان به یکی از دلایل مهم رسید.  

وی همچنین در پاسخ به این سوال که مهم ترین عوارض فرونشست زمین در مناطق مسکونی چیست، اظهار داشت:  برخی عوامل زمین نشست از سوی همه محققان تقریبا پدیرفته شده ولی دلایل زمین نشست در هر منطقه با منطقه دیگر متفاوت است و در این مورد هنوز اتفاق نظر وجود ندارد.

متخصص ژئوفیزیک توضیح داد: نشست زمین ‌منجر به تغییر شکل ‌سطح زمین، الگوی جریان‌های زیرزمینی و سطحی، تغییر کیفیت آب‌های زیرزمینی، سیل‌خیزی منطقه و پیشروی آب دریاها به سمت خشکی‌ها در نواحی ساحلی می شود. این تغییرات و عوامل خسارات جدی به ‌مناطق شهری، صنعتی و کشاورزی وارد می ‌کند.

آریا منش اضافه کرد: این روزها بیش از گذشته به عوامل انسانی این پدیده مخرب اشاره می شود. فعالیت‌های انسانی شامل پمپاژ بیش از اندازه آب سفره های آب زیر زمینی، نفت و گاز از منابع زیرسطحی، انحلال و تخریب آبخوان‌های سنگ آهکی، تخلیه و فروپاشی معادن زیرزمینی، زهکشی خاک‌های آلی و مرطوب‌سازی خاک‌های خشک در مناطق بیابانی است. اما در برخی از مناطق فعالیت‌های طبیعی منجر به ایجاد نشست می‌شود.

وی افزود: گاهی عوامل انسانی مستقیما باعث زمین نشست نمی شود بلکه زمینه های گسترش زمین‌نشست را به طور ثانویه سبب می شود.

از آن جمله تغییرات اقلیمی  است که ناشی از تشعشات رادیویی و امواج ماهواره ای است که می تواند در کاهش بارندگی و سایر نزولات جوی سهم جدی را ایفا نماید. در نتیجه زمین نشست، تخریب جاده ها، فروریزش تونل ها، نشست بناهای مسکونی، جابجایی ریل های آهن و دهها رویداد تلخ دیگر رخ می دهد که وجهه اجتماعی این پدیده است.

مدیر گروه زمین شناسی دانشگاه پیام نور یزد در پاسخ به این سوال که چگونه می توان مشکل فرونشست زمین در کشور را حل کرد، اظهار داشت: گاهی پایش های علمی یک سازمان تحقیقاتی، وجود زمین نشست را اثبات می کند ولی برای پیشگیری از آن باید به دلیل یا دلایل ایجاد و گسترش این رویداد نیز پی برد برای مثال در شهر یزد مسوولیت یکی از طرح های پژوهشی را به عهده داشتم تقریبا در همه گزارش ها به جز یک مورد، موضوع زمین نشست را به برداشت بی رویه از آب های زیر زمینی نسبت می دادند اما من به نتیجه متفاوتی رسیدم.

آریان منش گفت: هرچند در برخی مناطق هم برداشت آب و در برخی مناطق پدیده های تکتونیکی و نو زمین ساخت، فرونشست خاک و زمین را به دنبال داشت. جنس خاک و ترکیب شیمیایی عناصر سازنده خاک از دیگر عواملی هستند که می تواند نشست خاک و زمین را در بر داشته باشد.

وی یادآور شد: البته همانگونه که گفته شد بین نشست خاک و نشست زمین تفاوت های بسیاری وجود دارد و هدف از عنوان کردن این مطالب، بیان اهمیت دلیل زمین نشست است تا بر اساس آن بتوان از گسترش زمین نشست پیشگیری کرد.  

این دانشیار ژئوفیزیک افزود: شاید جالب باشد که به این موضوع اشاره شود حتی استفاده از شوینده ها و نشت فاضلاب های خانگی و صنعتی، حتی در مواردی نشست خاک را به همراه داشته اند بنابراین بسته به این که عامل زمین نشست، کدام یک از موارد گفته شده است، می توان برای پیشگیری از آنها راه حل متفاوتی ارایه داد ولی برای بسیاری از دشت ها که ریشه در برداشت های بی رویه دارد باید میزان آب ورودی به دشتها با میزان آب برداشت شده برابری کند.

آریان منش در پاسخ به این سوال که اقدامات اولویت دار با هدف مقابله با فرونشست زمین در ایران چیست، گفت: این روزها کمتر کسی است که نشست زمین را به برداشت بی رویه از منابع آب زیر زمینی نسبت ندهد. این موضوع باعث می شود به دنبال دیگر عوامل ایجاد کننده نرویم.

"این تغییرات و عوامل خسارات جدی به ‌مناطق شهری، صنعتی و کشاورزی وارد می ‌کند.آریا منش اضافه کرد: این روزها بیش از گذشته به عوامل انسانی این پدیده مخرب اشاره می شود"این عوامل در هر منطقه باید پایش و علت یابی شود سپس برای پیشگیری از یکایک آنها راه و چاره پیدا کرد.

وی یادآور شد: برخی دلایل و عوامل هم قابل پیش بینی هستند ولی قابل پیشگیری نیستند بلکه باید برای جلوگیری از خسارت،   رفتارمان را در برابر تغییرات دگرگون کنیم.  همچنین باید فرایندهای مصرف آب و ساختار اداری مدیریت آب دگرگون شود و برداشت از ذخایر آب های آبرفتی باید به سرعت مورد ارزیابی مجدد قرار گیرند.

این زمین شناس در پاسخ به این سوال که آیا فرونشست زمین خطری فراتر از زلزله در پایتخت است، اظهارداشت: همانطور که زمین لرزه ها به طور ناگهانی باعث از بین رفتن هزاران انسان می شوند و بسیاری از تاسیسات و زیرساخت های اقتصادی را نابود می کنند، زمین نشست ها هم می توانند در طول زمان باعث بلعیدن سرمایه های بزرگی شوند که ممکن است هیچ زمین لرزه ای نتواند به این میزان آسیب وارد کند. راه های مقابله با هرکدام متفاوت است و متاسفانه هر دو در کشور ما بحران آفرین بوده اند.

آریان منش ادامه داد: در کلان شهر تهران عوامل مختلفی باعث فرونشست زمین و فرونشست خاک می شوند. وجود قنات های قدیمی بسیار که در سطح شهر هستند، نشت فاضلاب های خانگی در شبکه آب و فاضلاب، تاثیر فاضلاب های خانگی که به دلیل حفر  هزاران چاه در جای جای این شهر گسترش یافته اند، و نوع خاک و همچنین دلایل زمین شناختی دیگر می توانند از مهمترین عوامل زمین نشست و فرونشست خاک در تهران به شمار آیند.

وی با یادآوری این که گفته می شود که در سطح شهر تهران و اطراف بیش از هزار و ۳۰۰ رشته قنات که دارای عمق بین ۲ متر تا ۱۳۰ متر هستند گسترش یافته است، افزود:  طول این رشته قنات ها در برخی موارد بیش از ۲۰ کیلومتر گزارش شده است.   در این رشته قنات ها تا کنون پنج هزار و ۱۰۰ میله چاه که به نظر می رسد شمار آنها بیش از اینهاست.

دکتری تخصصی هیدروژئولوژی همچنین گفت: همه این موارد می تواند با توجه به گسترش مترو و سایر حفاری های انجام شده در فرونشست خاک موثر باشد ولی موضوع زمین نشست دشت های اطراف تهران متفاوت است و بیشتر می تواند ریشه در میزان برداشت آب زیر زمینی و همچنین دلایل تکتونیکی داشته باشد البته در این خصوص باید پایش های دقیق تری انجام شود.

آریان منش در پاسخ به این سوال که بیشترین نرخ فرونشست در تهران مربوط به کدام مناطق است، افزود: بر اساس پژوهش ها و بررسی های انجام شده از سوی سازمان ها و موسسات پژوهشی ذیربط به نظر می رسد که بیشترین زمین نشست در تهران در محدوده مناطق ۱۲، ۱۸ و  ۱۹ روی داده که  گاهی تا ۳۰ سانتی متر هم عمق آشکار است.

وی تصریح کرد: زمین نشست های برخی نواحی در جنوب تهران نیز در مسیر راه آهن قابل پیگیری است.

در دشت ورامین و اسلام شهر هم این رویداد مخرب به ویژه در سال های اخیر گسترش یافته است.

وی ادامه داد: نرخ زمین نشست در دشت تهران با شهر تهران کاملا متفاوت است. شهر تهران روی بستری درشت‌ گونه بنا شده و ظرفیت فرونشست بسیار کمتری نسبت به دشت تهران دارد. در حالی که اسلامشهر، دودانگه، رباط ‌کریم و شهریار در منطقه جنوب شهرهایی هستند که روی دشت تهران قرار گرفته‌ اند.

این استاد دانشگاه یادآور شد: بر اساس مطالعات سازمان زمین شناسی محدوده در برگیرنده فرونشست که موقعیت شهری تهران و برخی از مراکز جمعیتی اطراف آن در جنوب و جنوب غربی (نظیر اسلام شهر) را مورد تهدید قرار داده تفکیک و نشان داده شده است. مراکز جمعیتی نظیر کهریزک، شورآباد، سلطان آباد و اسلام شهر از مراکز جمعیتی عمده در پهنه های فرونشست جنوب و جنوب غرب تهران هستند.

۴۷۲۳۱