تسبیح موجودات از منظر قرآن کریم

به گزارش جام جم آنلاین و به نقل از ویکی فقه، «تسبیح» در لغت به معنای حرکت سریع در آب و یا هوا است و در فرهنگ قرآن به معنای تنزیه و مبرا داشتن» خدای تعالی است از هر گونه نقص و عیب و حاجتی که در ماسوای او فرض شود.

در قرآن کریم ۹۲ مورد مشتقات ریشه (س، ب، ح) به کار رفته و به چهار صورت مصدر ، فعل ماضی ، فعل مضارع ، و فعل امر استعمال شده است.

 استعمال تسبیح در ساختهای سه گانه فعل می‌تواند نشانگر این موضوع باشد که تسبیح موجودات اختصاص به زمان خاصی ندارد، همان گونه که ثابت خواهد شد این نوع تسبیح اختصاص به موجود یا موجودات خاصی هم ندارد.

نظریات اساسی درباره تسبیح

دو نظریه اساسی درباره تسبیح موجودات وجود دارد:

نظریه اول: تسبیح موجودات ذی روح و ذی شعور، حقیقی است ولی تسبیح موجودات غیر ذی روح، مجازی می‌باشد.

نظریه دوم: هم تسبیح موجودات ذی روح و هم تسبیح موجودات غیر ذی روح حقیقی است و هرگز به صورت مجازی در قرآن کریم استعمال نشده است.

← بررسی نظریه اول

توضیح این که گروه اول مرادشان آن است که این موجودات صرفا آیتی بر وجود خداوند هستند و قرآن کریم از این آیت بودن» موجودات غیر ذی شعور به تسبیح» تعبیر کرده است. بنابراین در این معنا تسبیح» به معنای تنزیه و منزه دانستن» نیست بلکه به معنای آیت و نشانه بودن» است، یعنی کاربرد لفظ تسبیح درباره موجودات ذی شعور با آنچه در باب موجودات غیر ذی شعور به کار رفته کاملا متفاوت است. مرحوم طبرسی رحمة‌الله‌علیه در مجمع البیان  و زمخشری در کشاف و همچنین صاحب منهج الصادقین  و... بر این اعتقادند.

← بررسی نظریه دوم

گروه دوم که تسبیح موجودات را اعم از - ذی شعور و غیر ذی شعور - حقیقی می‌دانند، بر این نکته تاکید دارند که تمام موجودات علاوه بر این که آیت و نشانه» وجود حق تعالی هستند، همگی به صورت حقیقی مسبح خداونداند و با زبان مخصوص خود متناسب با بهره وجودی خود خدای تعالی را از هر نقص و عیبی منزه و مبرا می‌دارند. بنابراین بر طبق نظر گروه اخیر تفاوتی در استعمال لفظ تسبیح در موجودات غیر ذی شعور و ذی شعور وجود ندارد.

آیات درباره تسبیح موجودات

در این جا نخست به برخی از آیاتی که به مناسبت تسبیح موجودات نازل شده اشاره می‌کنیم و سپس به تفصیل به بررسی آیات و روایات و تبیین و اثبات مدعا خواهیم پرداخت.

سبح لله ما فی السموات والارض وهو العزیز الحکیم.

هر چه در زمین و آسمان است همه به تسبیح و ستایش یکتا خدایی که مقتدر و حکیم است مشغولند.

یسبح الرعد بحمده والملائکة من خیفته

رعد و جمیع فرشتگان همه از بیم قهر خدا به تسبیح و ستایش او مشغولند.

الم تر ان الله یسبح له من فی السموات والارض والطیر صافات کل قد علم صلاته وتسبیحه

آیا ندیدی که هر کس در آسمانها و زمین است تا مرغ که در هوا پر گشاید همه به تسبیح و ثنای خدا مشغولند و همه آنها صلاة و تسبیح خود بدانند.

وسخرنا مع داود الجبال یسبحن والطیر

و کوهها و مرغان را به آهنگ (تسبیح و نغمه) داود مسخر او گردانیدیم.

الم تران الله یسجد له من فی السموات ومن فی الارض والشمس والقمر والنجوم والجبال والشجر والدواب وکثیر من الناس

آیا مشاهده نکردی که هر چه در آسمانها و هر چه در زمین است و خورشید و ماه و ستارگان و درختان و جنبندگان و بسیاری از آدمیان همه (با کمال شوق ) به سجده خدا (و اطاعت او) مشغولند.

آیات مذکور که تنها بخش اندکی از آیات مورد نظر است، بیانگر آن است که مجموعه نظام آفرینش اعم از موجودات ذی روح و ذی شعور و جز آن مانند زمین و آسمان و کوهها و پرندگان و ماه و خورشید و ستارگان و درختان و چارپایان و انسانها و...

"مرحوم طبرسی رحمة‌الله‌علیه در مجمع البیان  و زمخشری در کشاف و همچنین صاحب منهج الصادقین  و.."همگی مشغول تسبیح خداوند متعال می‌باشند و او را به پاکی می‌ستایند.

همان طور که گذشت گروهی از مفسران برآنند که تسبیح موجودات غیر ذی روح مانند کوه و درخت و زمین و آسمان و رعد و نجوم و ماه و خورشید... غیر حقیقی (مجازی) است یعنی از آن جا که این موجودات آیت و نشانه» وجود خداوند و دلیل وحدانیت او هستند، لذا قرآن از این آیت بودنشان از روی مجاز با تسبیح» تعبیر نموده است و تسبیح حقیقی مختص موجودات ذی روح و ذی شعور است.

اشکالات نظریه اول درباره تسبیح موجودات

در این قسمت به بیان چند اشکال وارد بر نظریه اخیر می‌پردازیم.

← اشکال نخست

اشکال نخست آن است که اگر تسبیح موجودات غیر ذی روح چیزی جز همان آیت بودن» آنها نیست، چرا خدای سبحان در آیه ۴۴ سوره اسراء می‌فرماید: وان من شی ء الا یسبح بحمده و لکن لاتفقهون تسبیحهم».

زیرا این که ما انسانها تسبیح آنها را نمی‌فهمیم نشانگر آن است که موجودات غیر ذی روح به گونه‌ای مخصوص خود خدای تعالی را تسبیح می‌گویند، ولی به گونه‌ای که انسانهای عادی، نمی‌توانند آن تسبیح را بشنوند و بفهمند، چه اگر مراد صرف دلالت آنها بر وجود خداوند بود، این مساله به قدری روشن و آشکار است که لازم نبود بفرماید ولی شما تسبیح آنها را نمی‌فهمید» زیرا بیشتر انسانها و بلکه همه آنها آیت بودن» موجودات را می‌فهمند و درک می‌کنند.

← اشکال دوم

اشکال دوم بر این رای، آن است که قرآن کریم در موارد بسیار به صراحت می‌فرماید که همه موجودات چه ذی روح و چه غیر ذی روح خدای تعالی را تسبیح می‌گویند مانند یسبح الرعد بحمده والملائکة و» سخرنا مع داود الجبال یسبحن والطیر و مانند» الم تر ان الله یسجد له من فی السموات ومن فی الارض والشمس والقمر والنجوم والجبال والشجر و الدواب وکثیر من الناس...» که می‌رساند داودعلیه السلام و کوهها با هم و هماهنگ تسبیح می‌گفتند و در کنار تسبیح انسانها، موجودات دیگر از قبیل حیوانات و نباتات و جمادات نیز همچون بسیاری از انسانها، خدای بزرگ را به پاکی و بی عیبی می‌ستایند.

← اشکال سوم

 بر نظریه مذکور این است که اگر منظور از تسبیح موجودات، صرف دلالت آنها بر وجود خداوند باشد چرا در مواردی تسبیح موجودات غیر ذی روح را به ساعات خاصی اختصاص داده و فرموده است: (انا سخرنا الجبال معه یسبحن بالعشی والاشراق) یعنی کوهها شب هنگام و صبحگاهان خدای تعالی را تسبیح می‌گویند.