خاورمیانه؛ مبارزه برای امنیت غذایی با رهیافت‌های متفاوت

جنگ اوکراین و مشکلات مربوط به واردات گندم، دولت‌های خاورمیانه را برآن داشته تا استقلال در تأمین مواد غذایی را در صدر اولویت‌های خود قرار دهند.

نیل کویلیام، همکار بخش خاورمیانه و شمال آفریقای اندیشکده "چتم هاوس" در این باره به دویچه‌وله می‌گوید: «پس از پاندمی کرونا و از زمان بحران روسیه-اوکراین، تلاش‌ها در این زمینه دو برابر شده است.»

برای مثال لبنان، جایی است که روی ۵۰هزار هکتار زمین گندم تولید می‌شود. اما برای تأمین نیاز ۶،۵ میلیون نفر جمعیت این کشور به ۱۸۰هزار هکتار زمین کشت نیاز است. عبدالله نصرالدین، سخنگوی وزارت کشاورزی این کشور می‌گوید: «ده‌ها سال لبنان مقادیری کلان گندم وارد می‌کرد، زیرا در مقایسه با کشت آن، ارزان‌تر تمام می‌شد. حال به دلیل بحران باید راه‌های جایگزین پیدا کنیم.»

به کانال تلگرام دویچه وله فارسی بپیوندید

این مقام لبنانی در گفت‌وگو با دویچه‌وله می‌افزاید: «وزارت کشاورزی از هم‌اکنون به سازمان‌های بین‌المللی مأموریت داده تا زمین‌های حاصلخیز را شناسایی کنند، اما ما به کمک‌های مالی نیاز داریم.»

بانک جهانی و صندوق بین‌المللی پول، پیش از آن‌که با اعتبارات مالی موافقت کنند، می‌گویند باید تغییرات اقتصادی و ساختاری در این کشور صورت گیرد. اما چشم‌اندازی در این زمینه دیده نمی‌شود، زیرا لبنان چه به لحاظ سیاسی و چه اقتصادی در آستانه فروپاشی است.

"اما برای تأمین نیاز ۶،۵ میلیون نفر جمعیت این کشور به ۱۸۰هزار هکتار زمین کشت نیاز است"لیره لبنان طی سه سال گذشته ۹۰ درصد ارزش خود را در قبال دلار آمریکا از دست داد، به طوری که واردات مواد غذایی برای جمعیت این کشور تقریبا غیرممکن شده است. این امر اما می‌تواند به کشت و تولید مواد غذایی درون کشور رونق بدهد.

به گفته مایکل باوئر، از بنیاد آلمانی کنراد-آدناوئر در بیروت، تولیدات محلی قابلیت رقابت و جدابیت بیشتری یافته‌اند. او به دویچه‌وله گفت: «به این واقعیت باید اذعان کرد که فن‌آوری کشاورزی جزو نادر حوزه‌هایی است که در اینجا رونق گرفته است.»

یک نمونه، پروژه کشت عمودی است که "زیاد ابی شاکر"، مهندس محیط زیست آن را رواج داده است. او پشت بام مسطح خانه‌های بیروت را به باغ‌های عمودی صیفی‌جات تبدیل و باغستان‌های عمودی طراحی می‌کند. شاکر به دویچه‌وله می‌گوید: «از آنجا که قیمت مواد غذایی افزایش زیادی یافته است، مردم هر چه بیشتر به کشت خصوصی روی آورد‌ه‌‌اند.

پروژه‌های اقتصاد کشاورزی عمودی ما در سال گذشته در مسیر خوبی قرار گرفت و از زمان آغاز جنگ رو به فزونی گذارده است.»

زیاد ابی شاکر در سال ۲۰۲۱ پنج مزرعه عمودی طراحی و راه‌اندازی کرد و هفت مورد دیگر برای سال جاری در دست ساخت دارد.

کشت عمودی محصولات کشاورزی و صیفی‌جات در بیروت

نمونه دیگر، یک تعاونی واقع در شرق بیروت است که انواع بذرهای قدیمی را تولید می‌کند. این تعاونی با نام "بذورنا جذورنا" (بذرهای ما، ریشه‌های ما) از سال ۲۰۱۶ بدین سو گسترش قابل توجهی یافته است. یک کشاورز می‌گوید "در سال ۲۰۲۱ سطح تقاضا برای بذرهای قدیمی بسیار بالا بوده است". کشاورزان از این فرصت خشنودند که انواع نادر و در معرض نابودی بذر حفظ می‌شوند و امکان خرید بذرهای گران‌قیمت برای گندم، جو و صیفی‌جات فراهم شده است.

تاکنون اما این پروژه‌های موفق یک استثناء بوده‌اند. مشکلات ساختاری لبنان چنان ابعادی دارد که دشوار بتوان تحقق خودکفایی مواد غذایی این کشور در آینده نزدیک را تصور کرد.

"عبدالله نصرالدین، سخنگوی وزارت کشاورزی این کشور می‌گوید: «ده‌ها سال لبنان مقادیری کلان گندم وارد می‌کرد، زیرا در مقایسه با کشت آن، ارزان‌تر تمام می‌شد"نیل کویلیام در عین حال تأکید می‌کند که دگرگونی‌های اقلیمی نیز لبنان را در امان نگذاشته است: «چالش‌های کانونی مانند خشکسالی، افزایش دما و کمبود آب بر تمام منطقه اثرگذار بوده‌اند.»

بذر بهتر، زمین کشت بیشتر

مصر با ۱۰۲ میلیون نفر پرجمعیت‌ترین کشور عربی است و در پی جنگ در اوکراین بامعضل تأمین گندم خود دست به گریبان است. بر اساس ارزیابی‌ها، جمعیت این کشور در سال جاری ۱۲۰ میلیون تن گندم مصرف خواهد داشت. تولید گندم داخلی این کشور سالانه ۱۰ میلیون تن است و ۸۰ درصد مابقی آن از اوکراین و روسیه وارد می‌شود.

به دنبال جنگ در اوکراین، دولت مصر یک طرح سه مرحله‌ای را در نظر گرفته تا تولید داخلی را توسعه دهد. علاءالدین حمویه، کارشناس فن‌آوری زیستی در نهاد نزدیک به دولت موسوم به "مرکز بین‌المللی تحقیقات کشاورزی در مناطق خشک" (ICARDA) به دویچه‌وله می‌گوید: «دولت در سال جاری ۱۰۲هزار هکتار زمین برای کشت گندم در اختیار گذاشته و سال آینده قرار است این مساحت کشت دوبرابر شود.»

این کارشناس مصری می‌گوید: «این، علاوه بر ۶۰۰هزار هکتاری است که ما در سال‌های گذشته از آن بهره‌برداری می‌کردیم.» گندم نه تنها در دلتای حاصلخیز مصر، بلکه همچنین در مناطق مصر علیا نیز کشت می‌شود، هرچند که زمین خشک این مناطق به کود بیشتری نیاز دارد.

تولید نان یارانه‌ای در مصر

دولت مصر در حمایت از تولید داخلی، بذر تأیید و گواهی شده در اختیار کشاورزان می‌گذارد و این بذر، سطح محصول را افزایش می‌دهد. دولت همچنین تعهد داده که بیش از شش میلیون تن گندم را با قیمت ثابت از کشاورزان خریداری کند.

بدین گونه قرار است نیاز فوری برنامه مواد غذایی تضمین شود.

مصر برای مواد غذایی ۷۰ درصد جمعیت کشور یارانه تعیین کرده است، از جمله نان، که تغذیه اصلی هر وعده غذایی مردم به شمار می‌رود. به همین دلیل این فکر مطرح است که در آینده، گندم و جو مخلوط شوند. میشائیل بائوم، مدیر پژوهش‌های "مرکز بین‌المللی تحقیقات کشاورزی در مناطق خشک" مصر می‌گوید: «جو در مناطق خشک به عمل می‌آید، در زمین‌های بایری که نمک زیادی دارند و رشد گندم در آن‌ها میسر نیست.»

همکار او علاءالدین حمویه می‌افزاید تغییراتی که به اقتصاد کشاورزی کمک می‌کنند نیز اهمیت دارند: « کشت گندم در مناطق فلات سطح بالا رو به فزونی گذاشته، زیرا تا ۲۵درصد می‌توان در آبیاری صرفه‌جویی کرد، به ۱۵درصد بذر کمتر نیاز داشت و سطح محصول را تا ۳۰درصد افزایش داد.»

علاءالدین حمویه می‌گوید، "شاید ما هرگز نتوانیم از واردات گندم بی‌نیاز شویم"، اما افزایش سطح تولید داخلی تا ۷۰درصد، خود یک موفقیت است. یک افزایش ۲۰درصدی نیز می‌تواند در برابر تقاضای فزاینده ناشی از رشد ۲،۵درصدی جمعیت کشور، توازن برقرار کند.

بازگشت به ریشه‌ها

بانک جهانی یکی از مهم‌ترین ارائه‌دهندگان اعتبار و کمک مالی در منطقه خاورمیانه است. این نهاد مالی هشدار داده که ناامنی غذایی طی سالیان آینده همچنان یک چالش رو به گسترش باقی خواهد ماند، اما راه‌حل‌های ممکن را نیز خاطرنشان می‌کند.

"اما چشم‌اندازی در این زمینه دیده نمی‌شود، زیرا لبنان چه به لحاظ سیاسی و چه اقتصادی در آستانه فروپاشی است"فرید بالحاج، معاون امور خاورمیانه و شمال آفریقای بانک جهانی، در مقاله‌ای می‌نویسد: «کشاورزی و مواد غذایی تولید داخلی می‌توانند نیروی محرکه رشد اقتصادی باشند و فرصت‌های شغلی برای نیروهای جوان فراهم کنند.»

خاورمیانه و شمال آفریقا "می‌توانند نقش راهبر تاریخی در زمینه نوآوری‌های کشاورزی را بار دیگر به دست آورند، به این صورت که در روش‌ها و فن‌آوری‌های پیشتازی سرمایه‌گذاری کنند که قادرند به وضعیت اقلیمی در حال تغییر واکنش نشان دهند، مانند آبکشت (هیدروکالچر)، که به معنای پرورش گیاهان در محلول‌های غذایی حاوی آب و کودهای کشاورزی بدون استفاده از خاک است.»

به کانال اینستاگرام دویچه وله فارسی بپیوندید

شرکت فن‌آوری کشاورزی "پیور هاروست" در ابوظبی یکی از پیشتازان این حوزه است. این شرکت محصولات کشاورزی خود را با فن‌آوری "هیدروکالچر" تولید می‌کند، به طوری که غلات به جای خاک، در محلول‌های حاوی مواد معدنی رشد می‌کنند. این فن‌آوری می‌تواند پاسخ نوآورانه باشد به بیابان‌‌های تازه ایجاد شده که چالشی برای کل منطقه محسوب می‌شوند.

تاکنون شرکت "پیور هاروست" در حوزه دیگری نیز در جایگاه اول بوده است: در سال ۲۰۲۰ شرکت "وافرا اینترنشنال اینوستمنت" ۱۰۰ میلیون دلار در این شرکت سرمایه‌گذاری کرد. این بزرگترین رقمی است که تاکنون در یک شرکت فن‌آوری کشاورزی در سراسر خاورمیانه سرمایه‌گذاری شده است.