مدیریت بحران زلزله در تهران و کلانشهرها

گسترش شهری فرایندی است که در آن  زمین های غیر شهری به زمین شهری تبدیل می شوند . وقتی زمین های شهری در مناطق پر خطر  گسترش می یابد ،  افراد ، ساختمانها و دارایی های بیشتری در معرض خطر لرزه زمین قرار میگیرند. از یک سو، گسترش شهری  منجر به افزایش قابل توجهی در تعداد و مساحت زمین شهری در پهنه های پر خطر میشود و  از طرف دیگر ، ساخت و ساز غیرمجاز ، با  رشد سریع شهرنشینی ، به بالا تر رفتن سریع ریسک زلزله منجر می شود. این دقیقا فرآیندی است که در پیرامون شهر تهران به ویژه در ۵۰ سال بین ۱۳۴۹ تا ۱۳۹۹ رخ داده است. نه شهر اول پرجمعیت ایران که در پایان سال ۹۹ جمعیتی بیش از یک میلیون نفر دارند (تهران، مشهد، اصفهان، کرج، شیراز، تبریز، قم، اهواز، کرمانشاه) ۲۳میلیون و پانصد هزار نفر جمعیت دارند، که بر اساس آمار مرکز آمار ایران حدود هشت و نیم میلیون نفر پیرامون این شهر ها در شهرکها ، شهرهای جدید و روستاهای به شهر پیوسته، به صورت عمدتا حاشیه نشین زندگی می کنند.

"وقتی زمین های شهری در مناطق پر خطر  گسترش می یابد ،  افراد ، ساختمانها و دارایی های بیشتری در معرض خطر لرزه زمین قرار میگیرند"از این جمیت حدود ۳۲ میلیون نفری  حدود 90% در پهنه های با مخاطره بالای زلزله زندگی میکنند (حدود ۲۹ میلیون نفر)، که نشان از زندگی حدود 35% از جمعیت ایران درسال ۹۹ در شهرهای با جمعیت بیش از یک میلیون نفر با ریسک بالای زلزله است.

اثر زمین لرزه ها در مناطق شهری یک مسئله پیچیده است که با مشکلات ریسک بالا و متعاقب آن ، تعداد زیاد  عناصر فیزیکی آسیب پذیر و مشکلات اجتماعی-اقتصادی  همراه است. ارزیابی ریسک  زلزله شهری برای برآورد  ضرر و زیان های پیش بینی شده از زلزله های بزرگ در آینده مهم  است و همچنین انگیزه و دلیل کافی برای کوششها و سرمایه گذاری در زمینه کاهش ریسک در اختیار قرار میدهد.

در دهه های اخیر ، ریسک های  ناشی از زلزله در شهرها بیشتر به دلیل رشد سریع شهرنشینی ، برنامه ریزی و ساخت و ساز نادرست ، تغییر کاربری زمین ، زیرساخت ها و خدمات ناکافی و تخریب محیط زیست، افزایش یافته است. بنابراین برای  شهرهایی که در معرض احتمال زلزله های بزرگ قرار دارند ، ضروری است که  قبل از وقوع زلزله ، اقدامات آمادگی و اضطراری خاصی انجام شود ، که به نوبه خود نیاز به کمی سازی اثرهای زلزله بر محیط فیزیکی و اجتماعی دارد. عنصر اولیه این کمی سازی آسیب به ساختمان است که مستقیماً با تلفات ، برنامه ریزی واکنش اضطراری ، کمک های اولیه و نیاز به پناهگاه اضطراری ارتباط دارد. ولی توزیع جمعیت، زمان وقوع زلزله و همچنین سرمایه اجتماعی و میزان آمادگی اقتصادی و فناورانه آن جامعه از عوامل مهم مرتبط با آسیب پذیری در برابر زلزله  هستند.

زلزله های منجیل ۱۹۹۰ و بم ۲۰۰۳ در ایران ،  نورثریج ۱۹۹۴ آمریکا و زلزله کوبه  ۱۹۹۵  در ژاپن و ۲۰۱۰ هائیتی  ، در طی سی سال گذشته تصویرهایی  از ریسک  جوامع شهری در زلزله ها،  پیش روی دنیای مدرن قرار داد.

روشن شده است که الگوی های قدیمی ارزیابی ریسک و توسعه راهبرد های کاهش ریسک نیاز به نگاههایی نوآورانه  و ابتکاری دارد.

علاوه بر سطح خطر زلزله - برآورد اندازه و دفعات زمین لرزه هایی که احتمالاً به یک شهر معین می رسد -  چهار عامل مهم دیگر را می توان در برآورد ریسک زلزله های در شهر ها دخیل دانست:

- معرضیت : قرار گرفتن در معرض مخاطره،  اندازه شهر ، تعداد ساکنان و فعالیتهای آنها.

- آسیب پذیری  یک منطقه در برابر خسارات زلزله.  

- چارچوب های خارجی موثر بر  خسارت به شهر،  افراد و فعالیتهای آنها: احتمال کمک رسانی از بیرون، نا امنی و حممله غارتگران .

- واکنش اضطراری و بازسازی : چقدر یک شهر برای پاسخگویی به شرایط اضطراری در زلزله با بزرگای پیش بینی شده آماده است  و توانایی بازگشت به شرایط عادی در جهت پذیرش کمترین اثر از آسیب های زمینلرزه  سازمان یافته است.

هر یک از این عوامل به چند زیر دسته تقسیم می شوند. مثلا معرضیت ، شامل اندازه زیرساخت های فیزیکی ، توزیع ساکنان ، اندازه اقتصاد شهری و سامانه های  اجتماعی-سیاسی است. آسیب پذیری شامل آسیب های انسانی نیز هست: مانند  احتمال اینکه ساکنان با مرگ ، جراحت یا اختلال جدی در زندگی خود روبرو شوند ؛ هزینه های اقتصادی پیش بینی شده از زلزله و درجه اختلال در سامانه  اجتماعی - سیاسی یک شهر.

گام بعدی ، شناسایی شاخص هایی است که به طور دقیق زیرمجموعه های مختلف را نشان می دهد.

"این دقیقا فرآیندی است که در پیرامون شهر تهران به ویژه در ۵۰ سال بین ۱۳۴۹ تا ۱۳۹۹ رخ داده است"  شاخصها را می توان و باید برای  دستیابی به یک درجه ریسک کلی ترکیب کرد ، و این کاری است که ما برای ارزیابی ریسک در تهران انجام داده ایم.  از جمله ارزیابی ریسک با در نظر گرفتن زمینلرزه ای که در ۵۰ سال آینده 10% احتمال رخداد دارد. برآورد شدت و ریسک زمین لرزه با درنظر گرفتن  درصد پوشش سطح با شهرنشینی ،  شهرسازی بر روی آبرفتها و خاک نرم (در مناطق مرکزی و جنوبی شهر تهران) و توزیع جمعیت ، تعداد واحدهای مسکونی و پراکندگی بافتهای فرسوده و حاشیه نشین  انجام شده و می شود. فرسودگی ساختمانها با  سن ساختمان، ریزدانگی و نحوه دسترسی ، تعریف می شود. البته در گام بعد برای ارزیابی  پاسخ به شرایط اضطرار  تعداد تخت های بیمارستانی به ازای هر ۱۰۰۰۰۰ نفر را می توان و باید دخیل نمود.

درک  از توسعه پایدار  شهری در مناطق زلزله خیز برای ارزیابی خطر زلزله و برنامه ریزی شهری برای کاهش ریسک زلزله بسیار مهم است.

با این حال ، یک ارزیابی جامع از گسترش شهری در مناطق زلزله خیز ، به ویژه در زمینه شهرسازی سریع  نیم قرن اخیر در ایران و به ویژه در تهران هنوز انجام نشده است.