عطار نیشابوری، شاعری که از طبابت به تصوف رسید

عموم مردم عطار نیشابوری را به آثاری همچون «منطق‌الطیر»، «الهی‌نامه»، «اسرارنامه» و «مصیبت‌نامه» می‌شناسند، اما به بیان مورخان و آنچه از اشعار خود شیخ نمایان است، شروع مقامات عرفانی و قدم گذاشتن در جاده تصوف، از دکان عطاری او بوده است.

بکارگیری فراوان واژگان مرتبط با دارو و درمان در آثار عطار نیشابوری، نشان از علاقه وی به عطاری و طبابت در کنار شعرسُرایی دارد، لقب عطار نیز به علت اینکه داروخانه بزرگی داشته و به ساخت و فروش دارو و درمان بیماران می‌پرداخته به او نسبت داده شده است.

تاریخ ایران مملو از دانشمندان و هنرمندان ایرانی است که هریک به تنهایی گنجینه‌ای پر افتخار برای هر ملت و قومی محسوب می‌شوند. هر کدام از این مشاهیر، داستان‌ها و ارج و قرب خاص خود را دارند، از حافظ و سعدی گرفته تا جامی و مولانا هریک به شکل و طریقی به جایگاه پرمنزلتشان در تاریخ، فرهنگ و دانش این سرزمین دست یافته اند، عطار نیشابوری هم از این قاعده مستثنی نیست.

عطار نیشابوری شاعر و عارف مشهور ایرانی که در سال ۵۴۰ هجری قمری در نیشابور زاده شد و در ۶۱۸ هجری قمری به هنگام حملهٔ مغول به قتل رسید اما آنچه اهمیت دارد، رخداد‌هایی است که در حد فاصل این دو تاریخ رخ می‌دهند و از عطار، شاعری جهانشمول می‌سازد که متعلق به همه زمان‌ها و دوران‌ها باشد.

حکیمی شاعر یا شاعری حکیم!

فریدالدین ابوحامد محمد بن ابوبکر ابراهیم بن اسحق عطار کدکنی نیشابوری، در سال ۵۴۰ هجری قمری در کدکن از توابع نیشابور چشم به جهان گشود. پدرش در شادیاخ نیشابور، عطاری بنام بود و بعد از وفات او، فریدالدین کار پدر را دنبال کرد.

عطار در سال‌های جوانی و مدتی از دوره تحقیق در مقامات عرفانی، شغل داروفروشی و طب را ادامه داد. براساس قراین موجود، انقلاب حال عطار در همان دوران که از راه طبابت و عطاری به مردم خدمت می‌کرد، دست داد.

او با سرمایه‌ای که از شعر و ادب داشت، در همان کسوت عطاری اندیشه‌های عرفانی خود را به نظم درمی‌آورد، عطار نیشابوری به دلیل آشنایی و اشتغال در حرفه طب، در آثار خود مباحث و اصطلاحات پزشکی را در قالب مضامین شعری و عرفانی آورده است. او در «خسرونامه» نوشته است:
«به من گفت‌ای بمعنی عالم‌افروز          چنین مشغول طب گشتی شب و روز»

در «مصیبت‌نامه» نیز در این‌باره سروده است:

«مصیبت‌نامه کاندوه جهانست             الهی‌نامه کاسرار عیانست

به داروخانه کردم هر دو آغاز                چگونه زود رَستم زین و آن باز

به داروخانه پانصدشخص بودند           که در هر روز نبضم می‌نمودند»

عطار در نگاه دیگران

راضیه رضازاده استاد ادبیات دانشگاه آزاد مشهد گفت: عطار نیشابوری یکی از پرکارترین شاعران ایرانی به شمار می‌رود و بنا به نظر عارفان در زمینه عرفانی از مرتبه‌ای بالا برخوردار بوده است.

او گفت: یک بیت شعر مشهور در مورد عطار هست که به مولوی نسبت داده اند، ولی باید گفت که قطعا این بیت از مولانا نیست و یک اشتباه مشهور است که باید ماهیت آن مشخص و مورد بررسی قرار گیرد.

بیشتر بخوانید

• جزئیات مراسم بزرگداشت روز ملی عطار در نیشابور
• بازتاب شکوه معماری دوران سلجوقیان در مقبره لقمان سرخسی
• سهم ۴۱ درصدی آرامگاه فردوسی در بازدیدهای نوروزی اماکن تاریخی

استاد ادبیات دانشگاه آزاد مشهد گفت: بسیاری از بزرگان هم دچار این اشتباه شده اند و این بیت را به مولانا نسبت داده اند،

هفت شهر عشق را عطار گشت           ما هنوز اندر خم یک کوچه ایم.

رضازاده گفت: شیخ محمود شبستری نیز در مورد عطار بیت زیر را سروده است:

که تا صد قرن، چون عطار ناید           مرا از شاعری خود عار ناید

او گفت: سخن عطار ساده و گیراست، او برای بیان مقاصد عرفانی خود بهترین راه را که همان آوردن کلام ساده و بی پیرایه و خالی از هرگونه آرایش است انتخاب کرده است، کمک گرفتن او از تمثیلات و بیان داستان‌ها و حکایات مختلف یکی دیگر از جاذبه‌های آثار او می‌باشد.

حکایت دیوانگان عطار باید رمزیابی شود

استاد ادبیات دانشگاه آزاد مشهد گفت: یکی از ویژگی‌هایی که در زبان صوفیان دیده می‌شود استفاده از رمز است، آثار و نوشته‌های مرموز را جز خودشان کس دیگری نمی‌توانست بفهمد و نیز باور‌ها و پیام‌های خود را در ضمن داستان‌ها و افسانه‌های منظومی که می‌ساختند، بیان می‌کردند.

رضازاده گفت: داستان‌های دیوانگان عطار نیز بدین گونه است و او بیشترین اهداف معنایی خویش را در قالب این داستان‌ها با زبان رمز آورده است.

او گفت: نویسندگان و شعرایی که در آثار خود به وصف احوال دیوانگان پرداخته اند، عموماً از یک صفت خاص در ایشان یاد کرده اند و آن مردم گریزی است، عطار نیز در داستان‌های خود به این صفت اشاره کرده است.

دیوانگان او اساساً به جامعه تعلق ندارند، اما عطار نسبت دیوانگان و مردم را به نحو خاصی در نظر می‌گیرد.

مدح هیچ پادشاهی را نگفت

عطار از راه داروفروشی و معالجه بیماران درآمد خوبی داشته و از این‌رو خود را هیچگاه به هیچ پادشاهی و درباری متصل نکرد و زبان به مدح آن‌ها نگشود و تا آخر عمر عزت‌نفس و مناعت طبع خود را حفظ کرد.

اگرچه شاعری سنی مذهب بود، اما گفته می‌شود در دو مثنوی مظهرالاسرار و مظهرالعجایب با کمال صراحت به شیعه جعفری بودن خویش اعتراف کرده و به همین سبب لقب حضرت علی (ع) یعنی مظهر العجایب را عنوان کتاب خویش می‌کند.

در همه دریافت‌های عرفانی خود به مبانی شریعت و دین توجه داشته و تلاش کرده در سروده‌های خود از آیات الهی و نورانی قرآن بهره ببرد.

عطار تاثیری کم نظیری بر عرفان اسلامی و فرهنگ ایرانی داشته و او نخستین شاعری است که عرفان را به طور مبسوط به زبان شعر بیان کرد و داستان‌های عارفانه را به شعر رواج داد.

آرامگاه عطار در سال ۱۳۴۲ در فهرست آثار ملی قرار گرفته است و در تقویم رسمی ایران، روز ۲۵ فروردین را به نام او روز ملی عطار نیشابوری نامگذاری کرده اند.

گزارش از تکتم زارعی