روایت بازیگران محلی از توافق قره‌باغ؛ ایران، ترکیه، و روسیه چه می‌گویند و چرا تهران مضطرب است؟

تقابل با ترکیه در آینده

بعضی از کارشناسان می‌گویند که جمهوری آذربایجان دیگر استقلال عمل ندارد و ترکیه حرف آخر را می‌زند. بسیاری از کارشناسان و مفسران نظامی می‌گویند که کشور باید برای درگیری آتی نه تنها با جمهوری آذربایجان، بلکه با ترکیه نیز آماده شود.

تقریبا همه در ارمنستان از نقش روسیه به عنوان پاسدار صلح تقدیر می‌کنند. تصاویر ورود، استقرار و تجهیزات نظامی روسیه مکررا پخش می‌شود. تلویزیون دولتی در عین حال بازگشت پناهجویان به استپاناکرت را که تحت محافظت روس‌ها انجام می‌گیرد پوشش می‌دهد و درخواست آن‌ها از دیگران برای بازگشت به آرتساخ را پخش می‌کند.

ترکیه

"قره‌باغ حالا آزاد است"

مقامات و رسانه‌های ترکیه، مانند جمهوری آذربایجان، این قرارداد صلح را "پیروزی" باکو و "تسلیم" ایروان معرفی می‌کنند.

• چرا ترکیه از جمهوری آذربایجان حمایت می‌کند؟
• آیا ترکیه به طور مستقیم وارد درگیری ارمنستان و جمهوری آذربایجان می‌شود؟

آنکارا در عین حال حس می‌کند که این توافق فرصتی برای افزایش نفوذش در جنوب قفقاز است، جایی که از ابتدای شروع جنگ به شکلی بی‌شائبه از کشور "برادر" حمایت کرد.

شبکه آ خبر که شدیدا طرفدار دولت است روز ۱۰ نوامبر، هنگامی که آتش‌بس اعلام شد، گزارش کرد "جمهوری آذربایجان مشتی آهنین نثار ارمنستان کرده است. قره‌باغ که ۳۰ سال تحت اشغال بود حالا آزاد است و خبری از اشغالگر نیست."

در جریان این جنگ، تمرکز رسانه‌های دولتی و حامی دولت بر "آزادسازی" روستاها توسط جمهوری آذربایجان بود، و موضع‌گیری‌هایشان شدیدا ضدارمنی بود، از جمله تیترهایی نظیر "ارمنستان دارد شهروندان ترک آذری را قتل‌عام می‌کند".

لحن رسانه‌ها در قبال روسیه نسبتا خنثی بوده است.

"بعضی از کارشناسان می‌گویند که جمهوری آذربایجان دیگر استقلال عمل ندارد و ترکیه حرف آخر را می‌زند"قراردادهای انرژی و نظامی در سال‌های اخیر این دو کشور را به یکدیگر نزدیکتر کرده است، هر چند که بر سر سوریه و لیبی با یکدیگر اختلاف دارند.

ترکیه "عنصری مهم در معادلات منطقه‌ای خواهد بود"

ناظران حامی دولت می‌گویند که نتیجه این جنگ جای پای ترکیه را در جنوب قفقاز محکمتر کرده است، و در عین حال جبهه جدیدی برای همکاری و رقابت با روسیه گشوده است.

طلحه کوسه، ستون‌نویس روزنامه صباح که حامی دولت است، می‌گوید "دستاوردهای استراتژیک روسیه در این منطقه باعث محبوبیت بیشتر این کشور نخواهد شد و پیامدهای بلندمدتی خواهد داشت. اما ترکیه که دارد حضورش در منطقه را علنی می‌کند نشان داده است که از این به بعد عنصری مهم در معادلات منطقه‌ای خواهد بود."

گزارش‌ها حاکی از تضاد منافع احتمالی است.

آنکارا و مسکو قرار است که مرکزی مشترک برای نظارت بر آتش‌بس در جمهوری آذربایجان تاسیس کنند، اما جزئیات فنی کارکرد این مرکز هنوز مشخص نیست. ادعاهای متضاد درباره نقش نیروهای ترکیه نشانه وجود تنش‌های اساسی بین مسکو و آنکارا در منطقه است.

ارمنستان و کرملین می‌گویند که حضور نیروهای ترکیه‌ای در منطقه مورد مناقشه در قرارداد صلح پیش‌بینی نشده است. آنکارا اما تلاش کرده است که نقش خود را افزایش دهد و مولود چاووش‌اوغلو، وزیر خارجه ترکیه، می‌گوید که این کشور "نقشی مشابه روسیه" در مرکز نظارت بر صلح خواهد داشت.

خبرگزاری دولتی آناتولی روز ۱۹ نوامبر تحلیلی منتشر کرد که می‌گفت حضور سربازان ترکیه در جمهوری آذربایجان باعث "رنجش روسیه، ایران و فرانسه" خواهد شد.

طرح ترکیه و جمهوری آذربایجان برای ساخت راه‌آهن در نخجوان نه تنها آنکارا را به دریا خزر متصل خواهد کرد، بلکه جایگاه ترکیه را در فضای پساشوروی مستحکمتر می‌کند و بر پیچیدگی روابطش با مسکو می‌افزاید.

اسماعیل کاپان، ستون‌نویس روزنامه ترکیه که حامی دولت است، روز ۱۲ نوامبر نوشت "از لحاظ نظامی، حضور فیزیکی در منطقه قره‌باغ بسیار مهم است... گشایش مسیر ارتباطی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان به خودی خود رخدادی تاریخی محسوب می‌شود.

در نتیجه ترکیه فرصت پیدا می‌کند که مستقیما و از کوتاهترین راه به آسیای مرکزی دسترسی پیدا کند."

روسیه

"صلحی شکننده"

رسانه‌های دولتی روسیه این توافق را یک پیروزی بشردوستانه معرفی کردند که تحت نظر شخص ولادیمیر پوتین محقق شد.

منبع تصویر،

EPA

توضیح تصویر،

پیام تلویزیون دولتی این است که روسیه با موفقیت برتری منطقه‌ای خود را حفظ کرده است

چیزی که پوشش مثبت شبکه‌های تلویزیونی را تکمیل کرد مصاحبه با ولادیمیر پوتین در روز ۱۷ نوامبر بود. به گفته او "مهمترین دستاورد" توقف خون‌ریزی است.

با این حال، مجریان سرشناس رسانه‌های دولتی خیلی سریع به شکنندگی وضعیت اشاره کردند، و یکی از آن‌ها با عنوان "صلحی شکننده" از آن یاد کرد.

• روسیه و ترکیه، برندگان جنگ قره‌باغ
• انتقاد تحلیلگران روس از توافق قره‌باغ؛ 'شکست استراتژیک' نصیب پوتین شد

نقش سربازان روس در پاسداری از صلح و بازسازی منطقه شدیدا برجسته شده است، و آمار پناهجویانی که از ایروان با اتوبوس به خانه‌هایشان بازگردانده می‌شوند به صورت روزانه منتشر می‌شود.

شبکه یک تلویزیون دولتی روز ۱۹ نوامبر به بینندگان گفت که "ورود نیروهای پاسدار صلح روس به منطقه برای مردم موید پایان جنگ و امکان شروع مجدد زندگی صلح‌آمیز بود."

نگرانی بابت مجاورت آنکارا

بیشتر صداهایی که از تلویزیون دولتی به گوش می‌رسید این توافق را پیروزی ژئوپلیتیک مسکو معرفی می‌کردند، اما برخی نیز حضور ترکیه در منطقه را دلیلی برای احتیاط می‌دانستند.

بلافاصله بعد از حصول توافق، مجری یکی از برنامه‌های تلویزیونی از این که ارتش ترکیه در سال‌های بعد از جنگ جهانی اول هیچگاه تا این اندازه به روسیه نزدیک نبوده است گلایه کرد.

مجری دیگری از این بابت نگران بود که ترکیه، بر خلاف گفته‌های کرملین، از علاقه‌اش به شرکت داشتن در پاسداری از صلح می‌گفت.

اما این نگرانی‌ها چیزی جز یک پاورقی ساده برای پیام اصلی تلویزیون دولتی نبودند - روسیه با موفقیت برتری منطقه‌ای خود را حفظ کرده بود.

"پذیرفته شدن تسلط" پوتین از طرف ارمنستان و جمهوری آذربایجان

پیوتر تولستوی، جانشین رئیس دوما، به یکی از برنامه‌های تلویزیونی گفت که این توافق "ثابت کرد که همه چیز در فضای پساشوروی در حیطه منافع ما است". به گفته او مشخص شد که مردم ارمنستان و جمهوری آذربایجان جایگاه مسلط پوتین را "پذیرفته‌اند".

چند برنامه مختلف سخنان سرگی ناریشکین، رئیس سرویس اطلاعات خارجی، را برجسته کردند که ایالات متحده و متحدان اروپاییش را به حسادت به نقش روسیه و تلاش برای دمیدن در احساسات ناسیونالیستی دو طرف به منظور تضعیف توافق صلح متهم می‌کرد.

سخنان ناریشکین باعث طرح این ایده شد که مسکو با آنکارا روابط حسنه ایجاد کرده است تا مانع از نفوذ غرب به قفقاز جنوبی شود.

آغاز انتقاد از غرب

در روزهای پس از توافق، جاه‌طلبی‌های منطقه‌ای ترکیه موضوع اصلی نگرانی‌ها بود. اما با گذشت چند روز بخش اعظم انتقاداتی که متوجه ترکیه بود به طرف غرب چرخید.

یکی از مظنونان اصلی در این بین ریچارد مور، رئیس ام‌آی۶ و سفیر سابق بریتانیا در ترکیه، بود که گفته می‌شود با افزایش عرض اندام ترکیه در منطقه ارتباط دارد. یکی از مهمانان تلویزیونی حتی مدعی شد که لندن عروسک‌گردان "جنگ اطلاعاتی" ناسیونالیست‌های ارمنی است که در شبکه‌های اجتماعی از این توافق انتقاد می‌کنند.

بعد دیگر این توافق که مخالفت‌هایی در پی داشته است طرح یک راه ارتباطی است که جمهوری آذربایجان را از طریق ارمنستان به نخجوان وصل می‌کند.

"گشایش مسیر ارتباطی بین نخجوان و جمهوری آذربایجان به خودی خود رخدادی تاریخی محسوب می‌شود"بعضی‌ها می‌گویند که این راه توازن ژئوپلیتیک منطقه را به ضرر روسیه تغییر خواهد داد.

"شکست استراتژیک" ارمنستان و روسیه

رسانه‌های مستقل و غیردولتی روسیه می‌پذیرند که دخالت این کشور باعث پایان خون‌ریزی‌ها شد، اما به طور کلی منتقد این توافق بوده‌اند و به نظر خیلی از آن‌ها امتیاز ژئوپلیتیک بی‌سابقه‌ای به آنکارا داده شده است.

یکی از ستون‌نویس‌های سرشناس مدعی شد که روسیه به ایروان خیانت کرده است و این توافق را "رفتاری جدید از طرف روسیه که تا پیش از این در فکر نمی‌گنجید" معرفی کرد. فرد دیگری نیز گفت که این نتیجه "شکست استراتژیک" ارمنستان و روسیه است.

مفسران متعددی گفتند که نقش انفرادی روسیه در پاسداری از صلح دست ترکیه را در منطقه باز خواهد گذاشت، و یکی از آن‌ها به خوانندگان گفت که وقایع اخیر قفقاز جنوبی را از حوزه نفوذ روسیه خارج کرده است. برخی از ناظران نیز به پیامدهای عضویت ترکیه در ناتو برای توازن قدرت در منطقه اشاره کردند.

ایران

استقبال توام با اضطراب

وزارت خارجه ایران از فعالیت‌های دیپلماتیک روسیه که به توافق صلح منجر شد استقبال کرد، چرا که به نظرش بر همان اصولی بنا شده بود که ایران در ابتکاراتش دنبال می‌کرد.

آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر این کشور، پیش از آن از "آزادی" اراضی جمهوری آذربایجان حمایت کرده بود و عباس عراقچی، دیپلمات کهنه‌کار، فرستاده مخصوص این کشور برای میانجی‌گری بین دو طرف درگیر بود. حسن روحانی، رئیس‌جمهور، نیز از یافتن پایانی "دیپلماتیک" برای درگیری‌ها ابراز خرسندی کرد. عباس موسوی، سفیر ایران در باکو، نیز آغاز فصلی نو در روابط دو کشور را ستود.

به نظر می‌رسد که این واکنش نقطه عطفی در دیپلماسی قره‌باغ تهران باشد که در طول جنگ تلاش کرده بود هم از ادعای مالکیت جمهوری آذربایجان بر قره‌باغ حمایت کند و هم روابط دوستانه خود با رهبران این منطقه را حفظ کند - سیاستی که از نظر جمهوری آذربایجان به معنی هم‌سویی ایران با ایروان بود.

اما این احساسات خوش‌بینانه چندان در مخفی کردن اضطراب مقامات درباره برخی نتایج موفق نبوده است.

یکی از موضوعات حضور نیروهای جهادی در جمهوری آذربایجان است.

سعید خطیب زاده، سخنگوی وزارت خارجه، روز ۱۶ نوامبر گفت که نیروهای افراطی "باید منطقه را ترک کنند". او در ادامه با لحنی محتاطانه گفت "به ما گفته شده است" که این نیروها دیگر در منطقه مستقر نیستند.

سردرد جغرافیایی ایران

مساله دیگری که باعث نگرانی می‌شود طرح مسیرهای ارتباطی داخل خاک ارمنستان است که شاید باعث تغییر در مرزهای ایران شود.

• عراقچی: تغییری در مرزهای ایران با ارمنستان و جمهوری آذربایجان به وجود نمی‌آید
• ایران: همچنان با ارمنستان مرز خواهیم داشت

طبق ماده ۹ توافق صلح، ارمنستان قرار است مسیری ارتباطی بین آذربایجان و جمهوری نخجوان مهیا کند و تامین امنیت آن نیز به عهده روسیه خواهد بود. تا پیش از این توافق، جمهوری آذربایجان باید برای دور زدن ارمنستان و دسترسی به نخجوان از خاک ایران استفاده می‌کرد.

این تغییر نه تنها از نفوذ ایران در باکو می‌کاهد، بلکه انگیزه رجب طیب اردوغان برای ایجاد ارتباط ریلی با نخجوان را نیز بیشتر کرده است. این تحولات مشخصا با دیپلماسی "پان‌ترکی" اردوغان هم‌راستا است.

عباس عراقچی اما با رد "شایعات غلط و فریبنده" گفته است این ادعاها که مرز ایران با ارمنستان شاید از بین برود، یا شاید دالانی در ارمنستان، یا حتی در خاک ایران، ایجاد شود، "صحیح نیست و اهداف سیاسی و تبلیغاتی بسیار جانبدارانه‌ای را دنبال می‌کند".

محمود احمدی بیغش، نماینده مجلس ایران، همین نگرانی‌ها را با صدایی بلندتر عنوان کرد و از مجلس خواست که ترکیه، اسرائیل، ایالات متحده و بریتانیا را به خاطر بلااستفاده کردن مسیر ترانزیتی که ایران در اختیار جمهوری آذربایجان می‌گذاشت و تحلیل بردن برتری ژئوپلیتیک ایران محکوم کند.

او اضافه کرد که نزدیکی باکو به اسرائیل شاید به مجوزی برای "حضور ناتو، اسرائیل و ایالات متحده در منطقه دریای خزر" تبدیل شود.

احمد کاظمی، کارشناس مسائل اوراسیا، در سایت مشرق گفت که "اتصال خط جغرافیایی پان‌ترکیسم" در واقع "نقشه" اسرائیل و غرب برای "نابودی پتانسیل‌های ژئوپلیتیک ایران" است.

استدلال او این بود که اگر چنین شود مسیر صدور گاز ترکمنستان به ترکیه از طریق جمهوری آذربایجان و ارمنستان باز خواهد شد و برتری ژئوپلیتیک ایران از بین می‌رود. ایران درآمد ناشی از تبادل گاز با نخجوان، فروش گاز به ترکیه و ترانزیت گاز ترکمنستان به ترکیه را از دست خواهد داد.

"حسن روحانی، رئیس‌جمهور، نیز از یافتن پایانی "دیپلماتیک" برای درگیری‌ها ابراز خرسندی کرد"حتی صدور گاز به ارمنستان و طرح صدور گاز به اروپا نیز با خطر روبه‌رو خواهد شد.

به گفته او امتیاز ژئواستراتژیک ایران به خاطر "اشتباه محاسباتی" روسیه و افتادن در "دامی" که غرب با استفاده از سیاست‌های پان‌ترکی اردوغان و به منظور محدود کردن رشد ایران، روسیه و چین گسترده است از بین خواهد رفت.

تهدیدات "توسعه‌طلبانه" از نگاه تندروها

رسانه‌های دولتی ایران مواضع رسمی این کشور را تکرار می‌کنند، اما رسانه‌های متعلق به محافظه‌کاران تندرو نسبت به سیاست‌های "توسعه‌طلبانه" ترکیه در مرزهای شمال غربی کشور هشدار می‌دهند و برخورد ترکیه با روسیه را با آمریکا مقایسه می‌کنند.

رسانه‌های میانه‌رو اما خوش‌بینی بیشتر به این توافق دارند. به نظر آن‌ها انتقال حاکمیت مناطق جدید به جمهوی آذربایجان و باز شدن مسیرهای ارتباطی، مانند راه‌آهن نخجوان-ایراوان، می‌تواند فرصت مناسبی برای افزایش تجارت و ارتباطات باشد.

• خبرهای بیشتر را در کانال تلگرام بی‌‌بی‌سی فارسی دنبال کنید