زلزله‌های مشا و فیروزکوه و ریسک زلزله تهران

به ویژه آنکه  در پسلرزه ۷ خرداد ۹۹ با بزرگای ۴ در میانه روز نیز  بسیاری از مردم تهران و شهر های پیرامون آن را حس کردند و بعضا هراسناک شدند. این زلزله های روی گسل مشا در محدوده ۵۰ کیلومتری شرق تهران رخ داد . در همین هفته  و از بامداد ۲۲ تیر نیز زمینلرزه هایی که بزرگترین آنها با بزرگای ۴ ثبت شد، روی گسل فیروزکوه و در فاصله ۲۰ کیلومتری جتوب غرب شهر فیروزکوه، و در ۱۰۰ کیلومتری شرق تهران رخ داد. البته هیچکدام از زلزله های اخیر روی گسل فیروزکوه موجب خرابی نشدند ، ولی همچنان به عنوان زنگ هشدار  در مورد زلزله های تهران و احتمال رخداد یک زلزله شدید عمل کردند.

مطالعه نگارنده در هفته های بعد از زلزله ۱۹ اردیبشت  مشا نشان داد که احتمال رخداد یک زلزله با بزرگای ۷ روی همین گسل بعد از این زمینلرزه اخیر با بزرگای ۵  افزایش یافته است. ولی باید یادآوری شد که اولا اصل احتمال رخداد زلزله شدید بر روی گسلهای مشا، فیروزکوه و شمال تهران، حتی بدون در نظر گرفتن زلزله های اردبهشت تا تیرماه ۹۹ وجود داشته و قابل ملاحظه است.

"به ویژه آنکه  در پسلرزه ۷ خرداد ۹۹ با بزرگای ۴ در میانه روز نیز  بسیاری از مردم تهران و شهر های پیرامون آن را حس کردند و بعضا هراسناک شدند"و نکته بعد آن است که تمام این لرزه خیزی گسل مشا و مورد بحث به قطعه شرقی گسل مشا مربوط بوده که از روستای کلان (در لواسانات) در غربی ترین نقطه خود آغاز می شود و از روستای مشا می گذرد و در نهایت در  جنوب غرب فیروزکوه  با گسل فیروزکوه تلاقی می یابد.

البته در مورد شهر تهران ، باید به قطعه مرکزی گسل مشا نیز توجه کرد که از روستای کلان لواسانات آغاز می شود و از شمال فشم و از محل شهر میگون در شمال تهران عبور میکند. این قطعه مرکزی گسل مشا علارغم آنکه فعال است، ولی فعلا زلزله ای نشان نداده است و گروهی از همکاران زمین شناس و زلزله شناس بر این باورند که این قطعه مرکزی گسل مشا در حالت سکوت لرزه ای ناشی از قفل شدگی گسل قرار گرفته است. بنابراین این قطعه گسل از نظر رخداد یک زمینلرزه شدید با بزرگای بیش از ۶ و توان لرزه زایی که تا بزرگای  ۷.۵ نیز می تواند برسد، در مورد ریسک زلزله در تهران بسیار حائز اهمیت است.

بخشهایی از قطعه مرکزی گسل مشا از فاصله حدود ۱۰ تا ۱۵ کیلومتری بخش خای شمال و شمال شرقی تهران (بخش های منتهی الیه شمال مناطق ۴ و یک شهرداری تهران، در ناحیه  حکیمیه، قنات کوثر، سوهانک، شهید محلاتی و دارآباد ) عبور میکند. بنابراین بخشهایی از شمال تهران در محدوده حوزه نزدیک قطعه مرکزی گسل مشا نیز قرار میگیرد (علاوه بر اینکه خود در پهنه گسل شمال تهران قراردارند). از سوی دیگر گسله "فیروزکوه" نیز از دید خطر زمین‌لرزه، توان لرزه‌زایی برای زلزله شدیدی با بزرگای بیش از ۶ را دارد.

منطقه فیروزکوه محل تغییر روند گسل "مشاء" (شمال غرب – جنوب شرق) به پهنه گسل "فیروز کوه" (شمال شرق- جنوب غرب) در حدود ۲۵ کیلومتری جنوب غربی فیروز کوه و ۱۰۰ کیلومتری شمال سمنان است. این ناحیه از دید خطر زمین‌لرزه دارای توان لرزه‌زایی برای زلزله شدید است.

اینکه کاندید رخداد زلزله  مهم  بعدی کدام یک از پهنه گسل‌های "فیروزکوه"، یا گسل "مشا" (و اینکه کدام قطعه از گسل مشا؟) است، با اطلاعات موجود دقیقا مشخص نیست، ولی لازم است همه پهنه‌های گسل "عطاری"، "آستانه"، "گرمسار"، "فیروزکوه" و "مشاء"، و همچنین پهنه گسل شمال تهران در شبکه های لرزه نگاری و شتابنگاری موجود دقیقا پایش شوند. قطعات گسل "مشا" با طولی بیش از ۱۸۰ کیلومتر از شمال کوه‌های توچال می‌گذرد و در غرب به گسل "طالقان" می‌پیوندد .وجود محل تلاقی دو گسل "مشاء" و "شمال تهران" در روستای "کلان" در شمال شرق سد "لتیان" از نکات بسیار مهم در تعیین محدود با خطر بالا از دید لرزه زمین‌ساختی در استان تهران است.

به نظر می‌رسد که زمین‌لرزه ۱۸۳۰ دماوند- شمیرانات که در پایان زمان حکومت فتحعلی‌شاه قاجار رخ داد آخرین رخداد لرزه با بزرگای بیش از ۷ مرتبط با این گسل باشد. نزدیکترین فاصله این گسل با شمال‌شرق تهران، محل روستای کلان است (در حدود ۳۵ کیلومتری شمال شرق تهران‌پارس) که در همین محل تلاقی گسل "مشاء" با گسل "شمال تهران" هم رخ می‌دهد، و به واسطه همین تلاقی یک پتانسیل خطر مهم برای شمال تهران محسوب می‌شود از این رو ضروری است تعداد ایستگاه‌های لرزه‎‌نگاری در جنوب البرز برای رصد این گسل‌ها به ویژه گسل‌های آستانه، فیروزکوه، عطاری و گرمسار و مشا افزایش یابد.

در پایان تاکید می کنم که باید تکلیف قطعه مرکزی گسل مشا و میزان و نحوه فعالیت آن دقیقا معلوم شود. نگارنده در سال ۱۳۷۴ در پژوهشی در پژوهشگاه زلزله نشان داد که میزان لغزش عمومی روی گسل مشا در نمحل دره مشا حدود ۴ میلیمتر در سال است.

"در همین هفته  و از بامداد ۲۲ تیر نیز زمینلرزه هایی که بزرگترین آنها با بزرگای ۴ ثبت شد، روی گسل فیروزکوه و در فاصله ۲۰ کیلومتری جتوب غرب شهر فیروزکوه، و در ۱۰۰ کیلومتری شرق تهران رخ داد"ولی ادامه  این بررسی ها روی قطعه مرکزی گسل مشا تا کنون به دلایل مختلف از جمله کمبود بودجه و کم شدن همکاری های بین المللی ، به تاخیر افتاده است، ولی اکنون بیش از هر زمان دیگر نیاز به بررسی جامع برای یافتن پاسخ برای ابهام در مورد قطعه مرکزی گسل مشا و نبود لرزه ای حداقل ۱۲۰۰ ساله و بر روی آن احساس می شود. جواب این سوالات برای ارزیابی آسیب پذیری و ایمنی زلزله در استان و شهر تهران بسیار مهم است.

* استاد پژوهشگاه بین المللی زلزله شناسی و مهندسی زلزله، و عضو وابسته فرهنگستان علوم جمهوری اسلامی ایران