گردشگری، پیشران اقتصاد رکودی؛ در گفتگو با محمدعلی شادی/ متین مصطفایی

هرانا - ۱۲ اسفند ۱۴۰۲

خانه > slide, اندیشه و بیان, فرهنگی > گردشگری، پیشران اقتصاد رکودی؛ در گفتگو با محمدعلی شادی/ متین مصطفایی

خبر اختصاصی
تاریخ : ۱۴۰۲/۱۲/۱۲
دسته : slide,اندیشه و بیان,فرهنگی
لینک کوتاه :
کد خبر : ۸۸۴۲

چاپ خبر

گردشگری، پیشران اقتصاد رکودی؛ در گفتگو با محمدعلی شادی/ متین مصطفایی

ماهنامه خط صلح _ از تمام اقلیم‌های موجود در سیاره‌ی ما تنها چند کشور معدود هستند که اکثریت جغرافیا و اقلیم‌های ممکن را دارا هستند. کشور ترکیه سه، ایران چهار و آمریکا پنج اقلیم مختلف دارند. در جهان هم پنج اقلیم گوناگون وجود دارد. علاوه بر آن ایران و آمریکا ۲۴ محل ثبت شده به عنوان میراث جهانی یونسکو دارند و ترکیه ۱۶ محل. هم‌چنین ایران احتمالاً مکان مناسب‌تری برای گردشگری مذهبی است تا آمریکا یا ترکیه.

"علاوه بر آن ایران و آمریکا ۲۴ محل ثبت شده به عنوان میراث جهانی یونسکو دارند و ترکیه ۱۶ محل"درباره‌ی ظرفیت‌های تاریخی هم که اصلاً صحبت نکنیم بهتر است. یکی دیگر از همسایگان ما امارات است که تنها یک اقلیم دارد، آن هم بیابان است. در امارات یا زمستان است یا تابستان و این کشور تنها یکی از میراث‌های جهانی یونسکو را در خود جای داده است. با این حال، امارات سالانه ۱۶ میلیون گردشگر دارد و ۳۸ میلیارد دلار درآمد.

حال پرسش اساسی این‌جاست که چرا کشور ما با داشتن امکانات و‌ ظرفیت‌های بی‌نظیر گردشگری از قافله عقب افتاده است؟ برای پاسخ به این پرسش و سوالات دیگر در این زمینه با دکتر «محمدعلی شادی» استاد دانشگاه، کارآفرین و مدیرعامل موسسه‌ی تحقیقات و مطالعات متخصصین گردشگری ایرانیان به گفتگو نشستیم.

براساس آمارهای موجود سهم ایران از گردشگری جهانی کم‌تر از نیم درصد برآورد می‌شود. با توجه به جاذبه‌های تاریخی و گردشگری کشورمان چه موانع و مشکلاتی باعث شده تا گردشگری در ایران توسعه پیدا نکند؟

همان‌طور که می‌دانید جاذبه‌های گردشگری کشور ما فوق‌العاده بی‌نظیر است و ایران جزو ۱۰ کشور نخست دنیا در جذب گردشگر به شمار می‌رود، چرا که در هیچ کجای دنیا تنوع آب و هوایی به صورت چهار فصل و تنوع گردشگری از جمله بهره‌مندی از کویر، جنگل‌ها، آثار باستانی هفت هزار ساله و غیره به شکلی که در ایران وجود دارد، مشاهده نمی‌شود.

با این حال متأسفانه هیچ‌گاه از گردشگری استفاده‌ی بهینه نکرده‌ایم. در این رابطه موانع و مشکلات متعددی وجود داشته که هر یک به نحوی مانع توسعه گردشگری در کشور بوده است. من معتقدم که گردشگری هم صنعت است، هم بازرگانی و هم فرهنگ.

موانع توسعه گردشگری در ابعاد کلان شامل محدودیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است که صنعت گردشگری را مختل نموده است. گردشگری، صنعتی با آهنگ رشد فزاینده در دنیاست که سهم بزرگی از توسعه اقتصادی کشورها را به خود اختصاص می‌دهد. کشورهای مختلف با ارائه‌ی انواع تسهیلات گردشگری سعی در رونق هرچه بیش‌تر آن دارند.

"در امارات یا زمستان است یا تابستان و این کشور تنها یکی از میراث‌های جهانی یونسکو را در خود جای داده است"مشکلات و موانع توسعه گردشگری از منظر محیط کلان شامل عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است:

موانع سیاسی اولین و شاید تأثیرگذارترین موانع پیش روی توسعه صنعت گردشگری محسوب می‌گردد. زیرا عملکرد کلیه‌ی بخش‌ها به صورت مستقیم و غیرمستقیم تحت تأثیر سیاست‌گذاری‌ها و خط‌مشی‌های کلان یک کشور است.

تحریم‌های بین‌المللی و چالش‌های ایران با غرب، تبلیغات منفی علیه ایران، مدیریت صنعت گردشگری به صورت دولتی و نهادی، مدیریت بیش‌تر هتل‌ها توسط بخش دولتی و نهادها، وابستگی شرکت‌های هواپیمائی به دولت، نبود احساس امنیت برای گردشگران به دلیل فضاسازی سیاسی صورت گرفته از جمله این عوامل محسوب می‌شوند.

موانع اقتصادی گردشگری که برنامه‌ریزی برای شناسایی آن‌ها از اهمیت فراوانی برخوردار است شامل عواملی چون فرسودگی صنعت حمل و نقل و عدم تناسب آن با نیازها، عدم امکان رزرو هتل و خرید بلیت، نبود تبادلات بانکی مناسب با نظام بانکی جهانی، نبود سرمایه‌گذاری‌های مناسب دولت برای ایجاد زیر ساخت‌ها و بسترهای لازم، نبود زیرساخت‌های لازم برای توسعه گردشگری است.

علاوه بر موانع سیاسی و اقتصادی موانع اجتماعی و فرهنگی نیز در توسعه‌نیافتگی صنعت گردشگری در کشور نقش بسیار مهمی دارد. در شرایط کنونی به نظر می‌رسد فرهنگ عمومی کشور پذیرای گردشگران خارجی نیست. افراط در مهمان‌نوازی و برخورد رودرو و تفریط در اذیت و آزار گردشگران در خفا حقیقتی غیرقابل کتمان است. رعایت نکردن نظم اجتماعی و قوانین و مقررات، وجود قوانین اسلامی در ایران که گردشگران را وادار به پوشش و پرهیز از برخی تفریح‌ها می‌نماید، کم بودن رویدادهای فرهنگی از جمله تئاترها، فستیوال‌ها و جشنواره‌ها، رفتارهای منافی جذب گردشگر توسط مردم از جمله موانع فرهنگی و اجتماعی توسعه گردشگری هستند.

مطابق اسناد بالادستی مثل سند چشم‌انداز ۲۰ ساله‌ی توسعه گردشگری و برنامه هفتم توسعه مقرر گردیده ۲۵ میلیارد دلار درآمد از بخش گردشگری به دست آید.

این در حالی است درآمد فعلی بخش گردشگری کشورمان در بهترین شرایط یک چهارم این میزان است. چه اشکالاتی در برنامه‌ریزی یا اجرای احکام اسناد توسعه وجود دارد؟

ماده‌های قانونی و احکام لایحه برنامه هفتم توسعه در بخش گردشگری، در مقایسه با برنامه ششم توسعه و برنامه‌های قبلی، تفاوت چندانی ندارد. همه‌ی احکام و امتیازها که مثل برنامه‌های قبلی است. با این وصف معتقدم اگر با چنین برنامه‌ای پیش برویم به ۱۵ میلیون نفر که هیچ، به ۱۰ میلیون گردشگر هم نخواهیم رسید. در برنامه‌ی هفتم توسعه در بخش مالیات‌ها امتیاز، معافیت و مشوق جدید و ترغیب‌کننده و پیش‌رویی برای گردشگری در نظر گرفته نشده است.

"در این رابطه موانع و مشکلات متعددی وجود داشته که هر یک به نحوی مانع توسعه گردشگری در کشور بوده است"معافیت‌ها و مشوق‌های مالیاتی همان قبلی‌هاست که مطالبه‌ی ما به عنوان بخش خصوصی، اصلاح و ارتقاء آن بود. علاوه ‌بر این، هیچ اقدام تبلیغاتی برای جذب گردشگر تعریف نشده و دستور کار مشخص و واضحی برای جذب گردشگر خارجی و یا چگونگی بهبود و ارتقاء زیرساخت‌های گردشگری وجود ندارد. برای سایر سازمان‌ها، ‌وزارتخانه‌ها و نهادهای دخیل و مؤثر در گردشگری، هیچ احکامی در نظر گرفته نشده است. برخی بندهای این لایحه، بعضی اختیارات را از وزارت میراث فرهنگی، گردشگری و صنایع دستی گرفته است.

برنامه‌ی هفتم توسعه در بخش گردشگری ضعیف است و معلوم نیست عدد ۱۵ میلیون گردشگر خارجی بر چه اساسی تعیین شده است؟ وقتی ما به عنوان بخش خصوصی و مجریان گردشگری، طرف مشورت نبوده‌ایم چطور انتظار دارند این برنامه را اجرا کنیم؟ آن هم در شرایطی که برای مشکلات ریز و درشت گردشگری هیچ راه‌حلی پیش‌بینی نکرده‌اند. البته همین حالا هم گردشگرانی که به ایران سفر می‌کنند و آمارهایی که اعلام می‌شود ارتباطی با برنامه‌ها و اقدامات وزارتی ندارد.

در حالی که دولت وظیفه‌ی تسهیلگری و نظارتی دارد بگویند در کدام رسانه‌ی خارجی، ایران را تبلیغ می‌کنند، بودجه تبلیغات گردشگری چقدر است و با آن چه اقدام تبلیغاتی برای ایران و جذب گردشگر انجام داده‌اند؟ مشخص نیست که رویکرد برنامه‌ی توسعه گردشگری کشور با تأکید بر کدام محور قرار دارد و آینده‌ی ایده‌آل بر مبنای گردشگری ورودی بنا نهاده شده است که دارای آمار و تخمین است و یا گردشگری داخلی که غیرقابل ارزیابی باقی مانده است.

سند چشم‌انداز ۲۰ ساله مصوب ۱۴ دیماه ۱۳۸۳ هیأت دولت وقت است که بر اساس آن، ایران باید ۱.۵ درصد از سهم گردشگران جهان را تا سال ۱۴۰۴ به خود اختصاص دهد و ۷ صدم درصد درآمدی که از ورود گردشگران خارجی در سال ۱۳۸۳ به دست آورده بود، تا پایان برنامه به ۲ درصد برساند، به گونه‌ای که در سال ۱۴۰۴ نزدیک به ۲۵ میلیارد دلار از ورود گردشگران خارجی درآمد کسب شود. سند چشم‌انداز ۲۰ ساله در چهار دوره‌ی زمانی پنج ساله هدف‌گذاری شده بود که بر آن اساس از سال ۱۳۸۴ تا ۱۴۰۴، لازم بود گردشگری ایران با نرخ رشد سالیانه ۳۰ درصد و نزولی پیش رود تا پایان برنامه، شمار گردشگران ورودی به ۱۵ میلیون نفر با درآمدی بالغ بر ۲۵ میلیارد دلار برسد.

مزایای گردشگری برای کشورها چیست و چرا بایستی اقتصاد گردشگری را جدی گرفت؟

گردشگری یک پدیده‌ی اجتماعی، فرهنگی و اقتصادی است که منجر به جابجایی مردم به کشورها یا مکان‌هایی خارج از محیط معمول زندگی آن‌ها برای اهداف شخصی یا تجاری می‌شود. همه‌ی ما احتمالاً در دوره‌های مختلف زندگی تجربه‌ی گردشگر بودن را در ابعاد کوچک با یک سفر حداقل یک روزه داشته‌ایم. با وجود گستردگی درک ما از این مفهوم، تعریف گردشگری کار ساده‌ای نیست. امروزه ما در اکثر کشورهای پیشرفته‌ی دنیا، به موازات رشد اقتصادی این کشورها، رشد گردشگری را نیز شاهد هستیم.

"من معتقدم که گردشگری هم صنعت است، هم بازرگانی و هم فرهنگ.موانع توسعه گردشگری در ابعاد کلان شامل محدودیت‌های سیاسی، اجتماعی و فرهنگی است که صنعت گردشگری را مختل نموده است"در واقع این دو بخش لازم و ملزوم یکدیگرند. در جهان امروز، بسیاری از کشورهای دنیا که با محدودیت منابع ارزی مواجه هستند، درآمدهای حاصل از گردشگری را به عنوان یکی از منابع مهم کسب درآمد ارزی خود قرار داده‌اند. بدیهی است که در صورت داشتن پتانسیل‌ها و منابع ارزشمند گردشگری می‌توان به بخش‌های مختلف این حوزه به عنوان منبع کسب درآمد نیز نگریست. رشد اقتصادی و برخوداری از سطح رفاه بالاتر، رشد فعالیت اقتصاد گردشگری را نیز تضمین خواهد کرد. حرکت رو به گسترش این چرخه می‌تواند منجر به توسعه هر چه بیش‌تر این کشورها شود.

بایستی در نظر داشت که گردشگری در حد وسیعی اشتغال ایجاد می‌کند و یکی از بزرگ‌ترین صادرات نامرئی جهان را تشکیل می‌دهد.

جاذبه‌های گردشگری به لحاظ منابع طبیعی، فرهنگی، باستانی، مذهبی و حوزه‌ی سلامت از توانمندی به سزایی در جذب گردشگران برخوردارند. با سرمایه‌گذاری مناسب در بخش‌های نرم‌افزاری و سخت‌افزاری این صنعت و نیز با حفظ مزیت‌های رقابتی در جهان می‌توان میلیاردها دلار از این بخش کسب درآمد کرد. نکته‌ی حائز اهمیت این است که گردشگری نسبت به سایر صنایع از لحاظ سرمایه‌گذاری نیاز به منابع درآمدی و منابع ارزی کم‌تری دارد و به نسبت سرمایه‌گذاری انجام شده منافع و درآمدهای بیش‌تری را در مقایسه با سایر بخش‌ها نصیب دولت‌ها می‌کند. علاوه بر این سرعت ایجاد اشتغال در بخش گردشگری حدود ۲.۵ برابر بخش‌های دیگر اقتصاد است. تعداد ایرانیان شاغل در بخش گردشگری در دو دهه‌ی اخیر نزدیک به ۹۲ درصد افزایش یافته است.

"گردشگری، صنعتی با آهنگ رشد فزاینده در دنیاست که سهم بزرگی از توسعه اقتصادی کشورها را به خود اختصاص می‌دهد"در ابتدای دهه‌ی ۸۰، ۹۰۰ هزار نفر در این بخش مشغول بودند و این تعداد به ۱ میلیون و ۷۳۰ هزار نفر در سال ۱۳۹۸ رسید.

گردشگری و صنایع دستی حوزه‌ای با زنجیره‌ای گسترده از مشاغل و کسب و کارهاست که ظرفیت بسیار ارزآوری و اشتغال دارد. رشد این صنعت با رشد زنجیره‌ای صنایع وابسته شامل حمل و نقل، اقامت، خوراک و صنایع دستی همراه است. بنابراین گردشگری پیشران اقتصادی بخش‌های زیرساختی و ارزآور کشور محسوب می‌شود که با توسعه آن سایر بخش‌های اقتصادی به حرکت در می‌آید. بخش‌های کمی در اقتصاد هستند که می‌توانند نقش پیشران و محرک را برای اقتصاد ایفا کنند مانند بخش مسکن که دارای پیوندهای گستردهای با صنایع و مشاغل گوناگون است. اما بخش مسکن برخلاف گردشگری به سرمایه‌گذاری زیادی نیاز دارد و پیچیدگی ساختاری آن و وجود عوامل متنوع در مدیریت این بخش می‌تواند اهداف اقتصادی را مطابق دلخواه سیاست‌گذار تأمین نکند.

اما بخش گردشگری برخلاف مسکن از چنین پیچیدگی ساختی و نهادی برخوردار نبوده و بنابراین کار دولت‌ها را برای دستیابی به اهداف خود ساده‌تر می‌کند. برای اقتصاد ایران که در شرایط رکودی به سر می‌برد بخش گردشگری فرصت بی‌نظیری است که بایستی آن را مغتنم شمرد.

به عنوان سخن پایانی، اقتصاد گردشگری ایران چه ظرفیتی برای درآمدزایی دارد و آیا گردشگری می‌تواند به عنوان پیشران، اقتصاد ایران را از شرایط رکود تورمی خارج نماید؟

مجمع جهانی اقتصاد در گزارشی اعلام کرده که ایران رقابت‌پذیرترین کشور جهان در گردشگری از نظر قیمت است. گردشگری صنعتی پربازده و کم خرج است که با کمی سرمایه‌گذاری و هزینه می‌توان خروجی چندین برابری از آن به دست آورد. در اشتغال‌زایی نیز بخش گردشگری مزیت ویژه‌ای دارد به طوری که سریع‌تر از هر بخش دیگری می‌تواند اشتغال ایجاد کند. بنابراین گردشگری می‌تواند به عنوان پیشران در اقتصاد ایران مطرح گردد به طوری که مهم‌ترین بخش اقتصاد به لحاظ سهم در تولید ناخالص داخلی یعنی خدمات، به طور ویژه‌ای با گردشگری دارای پیوندهای پسین و پیشین خواهد بود.

تعداد گردشگران ایران به نسبت ظرفیت‌های کشور بسیار کم است.

"مشکلات و موانع توسعه گردشگری از منظر محیط کلان شامل عوامل مختلف سیاسی، اقتصادی و فرهنگی است:موانع سیاسی اولین و شاید تأثیرگذارترین موانع پیش روی توسعه صنعت گردشگری محسوب می‌گردد"مثلاً در سال ۱۳۹۸، ۸ میلیون و ۵۰۰ هزار نفر گردشگر خارجی از ایران دیدن کردند. ترکیه سالانه بالغ بر ۵۰ میلیون گردشگر و امارات نزدیک به ۱۷ میلیون گردشگر دارند. با مقایسه‌ی ایران و کشورهای همسایه و غیر همسایه به سادگی می‌توان فهمید که ایران از قافله‌ی گردشگری جا مانده است. هم‌چنین سهم ایران از گردشگری ۶ میلیارد دلار ناقابل است. راستی درآمد نفتی ایران هم در این سال ۸ میلیارد دلار بود.

مطابق گزارش WTTC (شورای جهانی گردشگری) در سال ۲۰۱۹ گردشگران خارجی در ایران نزدیک به ۱۷ میلیارد دلار خرج کردند.

در سال ۲۰۲۲، هزینه‌کرد گردشگران ورودی به ایران ۶۳ درصد کاهش داشته و به حدود ۶ میلیارد دلار رسیده است. اگر به میزان فروش نفت در سال گذشته نگاهی داشته باشیم درخواهیم یافت که تفاوت چندانی با این میزان درآمد کشور از گردشگری نداشته است. پیش‌بینی می‌شود در سال ۲۰۳۳ میزان هزینه‌ی گردشگران خارجی در ایران به ۲۱ میلیارد دلار برسد. این ارقام، بدون در نظر گرفتن تورم و نسبت دلار به ریال است.

اساساً آمار و پیش‌بینی‌های مذکور چندان برای صنعت گردشگری ایران دلخوش‌کننده نیست. نیاز ایران به ورود سرمایه‌ی خارجی از یک سو و ظرفیت‌های گوناگون ایران در این صنعت، ایجاب می‌کند تعداد گردشگر ورودی، تکثر و تنوع گردشگران و میزان هزینه‌کرد آنان افزایش یابد.

این ارقام نمایی از وضعیت کل گردشگری خارجی ایران است که هنوز نحیف به نظر می‌آید.

با تشکر از فرصتی که در اختیار خط صلح قرار دادید.