ترسالی از احتمال تا واقعیت/راه دراز «زاینده‌رود» تا «زاینده بودن»

خبرگزاری مهر - گروه استان‌ها: بارش‌های سال ۹۸ از همان ابتدای بهار آن‌قدر شدید بود که با به راه افتادن سیلاب در نقاط مختلف کشور، حتی مدیریت بحران که با خشک‌سالی‌ها خو گرفته بود را نیز غافلگیر کرد و نمی‌دانست با این حجم از بارش در این وسعت از پهنه کشور باید چه‌کار کند.

در بحبوحه بحران، عده‌ای این سیلاب‌ها را به فال نیک گرفتند و از عامه مردم گرفته تا کشاورزان را مژده دادند که دوران تاریک خشک‌سالی به پایان رسیده و طبیعت رویِ خوشِ ترسالی خود را به ایران نشان داده است و از همان ابتدا این نظریه موافقان و مخالفان بسیاری به خود گرفت.

بعضی‌ها آن‌قدر حتمی از ترسالی سخن می‌گفتند که تردیدی برای آسانی بعد از سختی سیلاب باقی نمی‌ماند و بعضی دیگر امر به صبر می‌کردند؛ دسته دوم معتقد بودند باید منتظر ماند و میزان بارش‌ها و آثاری که به‌جای می‌گذارد را در بازه زمانی بیشتری مورد دقت قرار داد و از اظهارنظر آنی خودداری می‌کردند.

این تردید و تأییدها تقریباً تمام سال ۹۸ را فراگرفت و در ابتدای سال جاری نیز اگرچه در سایه شیوع کرونا چندان موردتوجه قرار نگرفت ولی بازهم سیلاب در نقاط مختلف کشور به راه افتاد و بارش‌های بی‌سابقه در بسیاری از شهرهای کشور ثبت شد تا بار دیگر امیدها را برای فرضیه آغاز دوره ترسالی زنده کند.

البته رویکرد دیگری نیز در این میان وجود دارد که چندان به مدت‌زمان و تداوم بارش‌ها وابسته نبوده و از اساس با پیش‌بینی قطعی هرگونه ترسالی مخالف است اما امیدوارانه از شرایط موجود سخن می‌گوید؛ جهانگیر پرهمت قائم‌مقام ستاد توسعه آب، خشک‌سالی، فرسایش و محیط‌زیست و معاون علمی و فناوری ریاست جمهوری در اظهارنظری با اشاره به برخی گفته‌ها در زمینه وارد شدن ایران از دوره خشک‌سالی به ترسالی با تأکید بر اینکه در حال حاضر نه در ایران بلکه در کل دنیا روش‌های پیش‌بینی خشک‌سالی و ترسالی ارائه نشده است، گفته بود: در این زمینه نمی‌توان به‌طور قطعی اظهارنظر کرد ولی روند موجود یک روند ترسالی را نشان می‌دهد و امیدواریم روند ترسالی رخ‌داده باشد.

رد ترسالی در اصفهان؛ از سرریز شدن سدهای استان تا جاری شدن آب در مادی‌ها

از طرف دیگر دیدگاه‌های علمی تأکید می‌کنند که وقوع دو سال ترسالی متوالی نمی‌تواند لزوماً حاکی از ورود به دوره ترسالی باشد و حتی مطالعات پیش نمایی ویژه‌ای نشان می‌دهد که خاورمیانه احتمالاً در آینده با دوره‌های خشک‌سالی طولانی‌تری مواجه خواهد شد.

بااین‌وجود، در دو سال اخیر نمونه‌های ریزودرشت بسیاری در استان اصفهان رخ داد تا امیدها به وقوع ترسالی رنگ تازه‌ای به خود گیرند؛ از سرریز شدن سدهای استان تا جاری شدن آب در مادی‌های مرکز استان نشانه‌های خوبی است تا بتواند رد ترسالی را بر پیکر اصفهان دنبال کرد.

مشاور رئیس سازمان حفاظت محیط‌زیست و فعال زیست‌محیطی معتقد است که ایران پیش از وقوع بارندگی‌های شدید اخیر حدود ۱۳ سال در خشک‌سالی بود و همین امر سبب شد فرضیه‌ای به وجود آید مبنی بر اینکه ایران چون در سیستم آب و هوایی خلیج‌فارس که یک سیستم گرم و خشک است قرار دارد، این خشک‌سالی را تجربه کرده است و این فرضیه طبیعی هم به نظر می‌رسید چون ایران در منطقه خشک و نیمه‌خشک جهان قرار دارد.

ورود به سیستم آب و هوایی اقیانوس اطلس

اسماعیل کهرم در گفت‌وگو با خبرنگار مهر، دراین‌ارتباط اضافه کرد: ایران به‌طور متوسط یک‌سوم بارندگی جهان را که ۸۵۰ میلی‌متر است دریافت می‌کند یعنی ۲۴۰ میلی‌متر که البته در دوره یادشده میزان بارندگی‌ها به نصف این میزان نیز رسیده بود.

وی تأکید کرد: پس‌ازاین چند سال که خشک‌سالی را تا حدی تأیید می‌کرد، فرضیه دیگری مطرح شد که اگر حدفاصل نوروز گذشته تا نوروز قبل‌تر از آن را در نظر بگیریم، میزان بارندگی به‌اندازه کافی به نظر می‌رسد و می‌توان از آن نتیجه گرفت ما وارد سیستم آب و هوایی اقیانوس اطلس شده‌ایم.

تحول آب و هوایی در سرتاسر ایران

بوم‌شناس سرشناس و فعال محیط‌زیست ایرانی ادامه می‌دهد: در این صورت دوره ترسالی را تجربه کرده و باران، برف و نزولاتی آسمانی به‌طور چشمگیری در این مدت‌زمان افزایش خواهد یافت. در شرق ایران میزان بارش ۴۰ درصد از آمار ۶۰ سال گذشته بیشتر است، سیلاب‌های سیستان و بلوچستان، بارش برف اواخر سال گذشته در گیلان و مازندران یا موارد مشابه دیگر این ظن را تقویت می‌کند که در سراسر ایران دچار تحول آب و هوایی شده‌ایم و البته امیدواریم که این تحول تداوم داشته باشد.

اینکه در تمام پهنه ایران شاهد بارندگی‌های مناسب بوده‌ایم نمود خوبی است تا بدانیم وارد ترسالی شده‌ایم چون این آمارها معمولی نیست؛ از طرف دیگر وقتی حیوانات چندقلو می‌زایند و آتش‌سوزی طبیعی جنگل‌ها کاهش پیدا می‌کند، دلیل محکم دیگری برای این ادعا پیش می‌آید

این فعال محیط زیستی می‌گوید: هرچند باوجوداین موارد هیچ تضمینی برای ادعای آغاز دوره ترسالی نیست اما آنچه سال گذشته در سیل آق‌قلا، معمولان یا دیگر نواحی دیدیم و سیلاب غرب و شرق کشور را پیمود گواهی خوبی برای آغاز دوره ترسالی است.

وی با تأکید بر اینکه شرایط آب و هوایی هیچ‌گاه قطعیت تمام ندارند که بتوان آن را پیش‌بینی کرد، افزود: ما به آمار ۶۰ ساله نگاه می‌کنیم تا برای نتیجه گرفتن راهنمایی‌مان کنند. ایران هفدهمین کشور پهناور دنیا است و اینکه در تمام این پهنه و بیش از سال‌های گذشته بارندگی را شاهدیم نمود خوبی است تا بدانیم وارد ترسالی شده‌ایم چون این آمارها معمولی نیست.

ضعف در مدیریت زاینده‌رود

کهرم با تاکید بر اینکه تصمیمات انحصاری و منطقه‌ای باعث شده اصفهان بی آب شود، می‌گوید: باید بدانیم که مدیریت زاینده‌رود مناسب نیست، چرا در یک استان خشک ذوب آهن و فولاد مبارکه ایجاد شده است؟ هر کیلو فولاد ۳۰ هزار لیتر آب مصرف می‌کند؛ چرا برنج کشت می‌شود؟ یک هندوانه ۶۰ لیتر آب مصرف می‌کند و ما آن را یک دلار می‌فروشیم، چرا باید ۶۰ لیتر آب را یک دلار بفروشیم؟

وی با انتقاد از برخی الگوهای زراعت در حاشیه زاینده‌رود، ادامه می‌دهد: اگر این رویه اصلاح شود و اگر ذوب آهن و فولاد مبارک به مکان دیگری انتقال پیدا کنند مثلاً به نزدیکی خلیج فارس برده شوند زاینده‌رود پرآب خواهد شد.

تأثیر انحصارطلبی‌ها بر خشکی زاینده رود

کهرم از انحصارطلبی‌ها گله کرده و آن را آسیب بزرگی دانست که بر زاینده‌رود همچنان اثرگذار است و اظهار داشت: زمانی که می‌گفتیم این تأسیسات معظم را کنار زاینده‌رود نگه ندارید می‌گفتند کارگر اصفهانی باید در همین استان بماند! کارگر اصفهانی را نگه داشتند، چه شد؟ چه اشکالی داشت کارگر اصفهانی به یک شهر دیگر می‌رفت؟ چرا به جای نگاه ملی، منطقه‌ای فکر می‌کنیم؟ در حاشیه زاینده رود الگوی کشت به هیچ عنوان مناسب نیست و حتی این خشکسالی هم نتوانسته این الگوها را اصلاح کند به حدی که هرچه آب موجود است در مسیر رودخانه مصرف می‌شود و چیزی به گاوخونی نمی‌رسد.

اقدامات کشاورزان اصفهانی بی‌سابقه است

البته برخلاف نظر کهرم شاید الگوهای کشت روی بدِ ماجرا نباشد زیرا، عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزی شهرستان اصفهان ادعای مطرح شده درباره نامناسب بودن الگوهای کشت کشاورزان اصفهانی را نمی‌پذیرد و در این ارتباط در گفت و گو با مهر اظهار داشت: کشاورز وقتی با شرایط چند سال اخیر مواجه می‌شود الگوی کشت و تکنیک‌های آبیاری خود را تغییر می‌دهد تا با کمترین آب بیشتر سطح را آبیاری کند؛ یکی از محاسن این موضوع همین بود که اکنون کشاورزان اصفهانی به بهترین نحو نسبت به استان‌های دیگر با اصلاح الگوی کشت کشاورزی می‌کنند.

حسین محمدرضایی افزود: با توجه به اینکه آب نسبت به قبل کم شده اما میزان برداشت محصول به همان اندازه است چون اصلاحات لازم در الگوی کشت انجام و میزان برداشت نسبت به سطح افزایش پیدا کرده است.

عضو هیئت مدیره نظام صنفی کشاورزی شهرستان اصفهان ادامه داد: با تمام این اقدامات اما هنوز حق‌آبه قانونی کشاورزان در نظر گرفته نمی‌شود، در این سال‌ها کشاورزان گاهی یک نوبت کشت و در برخی دیگر بدون کشت سال را گذراندند، کشاورزی که دو یا سه کشت پشت سرهم را ازدست بدهد وارد بحران شده است.

وی اضافه کرد: میزان بارش‌ها در سال زراعی گذشته به نسبت ۶۰ سال قبل از آن بی‌سابقه بود، سال قبل تر از آن، از میزان کم‌بارشی وضعیت کشاورزی اصفهان بی‌سابقه بود و امسال تاکنون حتی میزان بارش‌ها به میانگین بلندمدت هم نرسیده است بنابراین نمی‌توان گفت وارد ترسالی شده‌ایم یا نه؛ حتی اگر آب تابستانه نیز اختصاص پیدا کند، فقط جبران سال قبل را خواهد کرد و زیان‌های دوران خشکسالی جبران نمی‌شود.

ترسالی اتفاق افتاده باشد یا خیر وقتی برای اصفهان نان و آب می‌شود که زاینده‌رود را به روزهایی که یک رودخانه دائمی بود بازگرداند اما بیم آن می‌رود به با وضعیت موجود و مشکلاتی که در سال‌های گذشته در بالادست همواره بر موضوع جاری بودن آب بر زاینده رود تأثیر گذار بوده است از ترسالی احتمالی باز هم چیزی عاید زاینده‌رود نشود.

دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان با بیان این فرضیه در گفت و گو با خبرنگار مهر اظهار داشت: خشکسالی یا ترسالی طبیعی و تأثیر آن در حوضه‌های آبریز مانند زاینده رود به نسبت میزان بارش‌ها خواهد بود مثلاً وقتی بارش‌ها ۱۰ درصد نسبت به میزان معمول بیشتر باشد مستقیماً تأثیر آن را در حوزه آبریز می‌بینیم مشروط به آن است که تمام مسیرهای آبی نظیر رودخانه اصلی، سرشاخه‌ها، آبراهه‌ها، ارتفاعات و آب‌های زیرزمینی دستخوش اتفاقات غیرطبیعی قرار نگرفته باشد.

بدون گردش طبیعی آب ترسالی بر محیط زیست بی اثر خواهد بود

اسفندیار امینی تاکید کرد: بودن پمپاژها سیر طبیعی گردش آب را در حوزه زاینده‌رود به هم زده و وقتی به‌صورت غیرطبیعی این آب پمپاژ می‌شود، یعنی در مسیری هدایت شده که امکان بازگشت یا زه آب آن به حوزه وجود ندارد.

وی با اشاره به اینکه اکنون نزدیک به دو هزار نقطه برداشت پمپاژی در سرشاخه‌ها و طول رودخانه داریم، ادامه داد: این برداشت بالا اثر منفی روی حوزه آبریز می‌گذارد؛ بند و سدهایی مانند زاینده‌رود، نکوآباد، چم آسمان، آبشار و مروان این آثار را ایجاد و وجود دریاچه‌های قایقرانی، سنگ بندها، بندهای فولاد مبارک، ذوب آهن و صنایع نظامی، تأثیر منفی روی گردش آب را تشدید کرده و نمی‌گذارند ترسالی واقعی تأثیر خود را روی حوزه آبریز بگذارد.

دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان اضافه کرد: به واسطه تعداد زیاد چاه‌های که در حوزه زاینده‌رود به‌ویژه حریم و بستر رودخانه حفر شده، سطح آب زیرزمینی پایین‌تر رفته و بخش قابل توجهی از آب رودخانه زاینده‌رود که زمانی زایش بسیاری داشت اکنون در طول مسیر منصرف می‌شود.

وی تاکید کرد: بستر رودخانه عمدتاً توسط افراد تصرف و بستر فعال نیز تنگ‌تر شده است، خط القعر طبیعی رودخانه و دهانه مسیر هم تنگ‌تر شده و هدر رفت آب در مسیر بیشتر از قبل است و همه این موارد باعث شده وقتی سخن از ترسالی می‌کنیم نتوانیم رودخانه‌ای که اتفاقات مضر و غیرطبیعی در آن رخ داده را از اثرات آن بهره‌مند بدانیم.

دستگاه‌های اجرایی و نظارتی بزرگترین مانع برای ترسالی زاینده رود!

امینی ادامه داد: اگر این حجم از برداشت نبود با میزان بارندگی‌های اخیر باید چندین سیلاب به راه می‌افتاد و حجم بالایی از آب وارد گاوخونی می‌شد اما رودخانه همچنان در بخش‌هایی از سال خشک است در حالی که میزان بارندگی در ارتفاعات بسیار زیادتر شده است؛ پس می‌توان گفت بروز آثار ترسالی بر رودخانه زاینده‌رود به دلیل عملکردهای جانبی غلط مسئولان در پیاده کردن قوانین حوضه زاینده رود هنوز رخ نداده است.

وی تصریح کرد: راهی به جز ساماندهی رودخانه بنا بر قانون و مصوبات نداریم اما بزرگترین مانع برای دستیابی به این هدف، دستگاه‌های اجرایی و نظارتی هستند که بخشنامه‌های غیرکاربردی صادر می‌کنند یا نسبت به مصوبات و قوانین بی‌توجه‌اند؛ حتی اگر تونل کوهرنگ ۳ یا بهشت آباد افتتاح شود، وقتی رودخانه اینچنین دچار نابسامانی است مشکل زاینده رود حل نخواهد شد.

برنج‌کاری در لنجان با برنج‌کاری در کامفیروز فارس و یا مزارع خوزستان متفاوت است؛ ساختار آب و هوایی شمال کشور و لنجان اصفهان به شکلی است که یک هکتار برنج‌کاری کمتر از ۱۰ هزار متر مکعب آب نیاز دارد و کاشت برنج در این منطقه کارشناسی شده و بر اساس تجارب بوده است

پرداختن به کشاورزی حاشیه زاینده‌رود، سرپوشی بر اجرای نامطلوب قوانین

دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان پرداختن به موضوع کشاورزی حاشیه زاینده‌رود را جریانی انحرافی می‌داند که قصد دارد بر برداشت‌های غیرقانونی و اجرای نامطلوب قوانین سرپوش گذارد و در این زمینه تاکید کرد: سالیان سال است در کنار رودخانه صیفی‌جات، غله و برنج کشت می‌شده و کشاورزان اصفهانی اکنون بیش از هر جای دیگر کشور بالاترین بهره‌وری را از آب دارند.

وی با بیان اینکه یک هکتار در کامفیروز ۴۰ هزار متر مکعب آب مصرف می‌کند و نباید لنجان یا چنین جاهایی مقایسه شود، می‌گوید: برنج‌کاری در لنجان با برنج‌کاری در کامفیروز فارس و یا مزارع خوزستان متفاوت است؛ تصور این نباشد که شمال کشور چون آب زیاد وجود دارد کشت برنج بدون مانع است و این شرایط برای لنجان نیست؛ ساختار آب و هوایی این دو منطقه به شکلی است که یک هکتار برنج‌کاری کمتر از ۱۰ هزار متر مکعب آب نیاز دارد و در لنجان سالهاست این الگوی جواب داده اما در شرایطی که آب رودخانه برگشت داده شود، کاشت برنج در این منطقه از ابتدا کارشناسی شده و بر اساس تجارب کم مصرفی آبی بوده است.

امینی اظهار داشت: باید کشت باریک برگ و کشت پهن برگ هردو وجود داشته باشد زیرا اگر پشت سرهم قرار نگیرد، تأثیر منفی روی عملکرد کشت می‌گذارد؛ کشت زمستانه و بهاره باید همگام باشد و کشت یک ساله و چند ساله باهم توأمان باشد. الگوی کشت یعنی آب برای کشت محصولاتی که هم با اقلیم منطقه سازگار بوده هم در تناوب زراعی قرار می‌گیرد، در دسترس باشد.

وی ادامه می‌دهد: در طول این چند سال اقدامات تسطیح اراضی لیزری، ایجاد استخر، پوشش انهار، آبیاری قطره‌ای و سایر الگوهای کم آب انجام شده اما آب رودخانه مثل سابق نیست و قنوات خشک شده با این وجود حجم تولید محصول را در کنار زاینده‌رود بالاتر دیدیم چون روی این موضوع کار شده است.

امینی تصریح کرد: ۲۳۰ هزار هکتار زمین در حوزه زاینده رود وجود دارد که از این میزان ۲۰ هزار هکتار در سال‌هایی که کشت رونق داشت به برنجکاری اختصاص می‌یافت و حتی در سال‌های ۹۶ و ۹۷ کمتر از پنج هزار هکتار کاشت برنج در حاشیه زاینده‌رود اتفاق افتاده است.

اقدامات افزایش بهره‌وری آب کشاورزی اصفهان در سرتاسر کشور نظیر ندارد

دبیر اجرایی نظام صنفی کشاورزی استان اصفهان می‌گوید: باید بررسی شود که بخش کشاورزی بیشتر در این زمینه برای اصلاح خود کار کرده یا صنعت یا شرب؟ قطعاً در هیچ جای کشور اقداماتی که برای افزایش بهره‌وری آب کشاورزی اصفهان انجام شده، تاکنون تکرار نشده است.

بنا به آنچه گفته شد برای آنکه مزه ترسالی احتمالی زیر زبان اصفهان آید و نه تنها مادی‌های اصفهان بلکه تمام زیست بوم این شهر و تمام شهرهای ذی نفع از موهبت زاینده‌رود حیات دوباره یابند، راهی جز ساماندهی برداشت‌ها از رودخانه نیست؛ بدین امید که حتی اگر ترسالی هم در کار نبود، زاینده‌رود با قرار گرفتن در مسیر طبیعی خود بتواند به همان ویژگی اصلی خود یعنی زاینده بودن در مسیر بازگردد.