چهارباغ بر باد رفته اصفهان

به گزارش ایرنا، نتیجه تصمیمی که مسئولان دیروز گرفتند، کم‌کم رخ می‌نماید، زمان زیادی نگذشته است اما باید گفت زمان زیادی هم نمانده تا خیانتی که در حق چهارباغ این گذر تاریخی شد بیش از پیش هویدا شود.

برخی کارشناسان معتقدند عبور تونل مترو از زیر چهارباغ، اتفاقی که نباید می‌افتاد، در آینده نه چندان دور چهارباغ را  بی باغ و برگ می‌کند؛ زمین رطوبتش را از دست می‌دهد؛ انبوه درختانش می‌خشکند و این خیابان هم مثل خیابان ولی عصر تهران به تعبیر آنها از حیثیت  و اعتبار می‌افتد.

به اعتقاد آنان رفتار آب و خاک در چهارباغ تغییر کرده است، رگ‌های زمین و آنچه از  درختان چنار و نارون آن باقی مانده خشک می‌شوند، این اما یک سوی ماجراست، سوی دیگر آن معضل نشست زمین است؛ اتفاقی که  بناهایی مثل مدرسه چهارباغ  را در این گذر تاریخی دچار آسیب‌های سازه ای می‌کند.

میراثی که بتدریج بر باد رفت

چهارباغ یک اثر ملی است، میراثی تنیده از طبیعت و فرهنگ و معماری. تار و پود چهارباغ، از جنس درختان چنار، مدرسه چهارباغ و  بازار هنر است؛ میراثی که شوربختانه در سال‌های گذشته ذره ذره بر باد رفت، آنچه اما از چهره  این روزهای چهارباغ می‌بینید بیشتر چهره بزک شده است، جسمی از درون تهی شده که جمعی از کارشناسان امر می‌گویند دیر یا زود درختانش می‌خشکند و بناهایش می لرزند.

حسن محبعلی، معاون اسبق حفظ و احیا بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی، صنایع دستی و گردشگری معتقد است با عبور مترو از زیر چهارباغ خود به خود رطوبت زمین گرفته می‌شود و  فضای سبز چهارباغ از بین می‌رود.

محبعلی به خبرنگار ایرنا گفت:  شاید ۱۰ یا بیست سال دیگر کم‌کم  ببینید که چهارباغ هم مثل خیابان ولی عصر تهران از حیثیت می‌افتد، وقتی زیر چهارباغ را برای عبور تونل مترو کندند، خالی شد و این رطوبتی که باید زیر چهارباغ باشد از بین رفته است.

وی ادامه داد: ریشه‌های درختان چنار این محور عمق بیشتری می‌خواهند وقتی چهارباغ را از پایین خالی کردند خود به خود این خاک خشک می‌شود و این خشک شدن باعث خشک شدن درختان چنار آن می‌شود.

نخستین خیابان ثبتی ایران با سرنوشت نامعلوم

خیابان چهارباغ اولین خیابان ثبتی ایران است، جز ۲۱۰ بنایی که در دوران پهلوی اول به همراه آثاری مثل تخت جمشید به ثبت آثار ملی رسید، خیابانی که با چهار باغ در ۲ سو و میانه‌اش چهارباغ است، محبعلی در این ‌باره به خبرنگار ایرنا گفت: اطراف چهارباغ، باغ بوده و این خیابان با سبزی‌اش ارزش داشته است. چهارباغ  اولین خیابان ایران است که با این عرض و با فضای سبز و باغ های اطراف ارتباط داشته است.

وی بر این باور است که با اقدامی غیر کارشناسی و خلاف که در حق چهارباغ اصفهان شد شاید در بیست سال آینده چهارباغی وجود نداشته باشد و این گذر، یک خیابان پهن و سنگفرشی باشد که تنها بتوان چمن‌اش کرد.

خیانتی که در حق چهارباغ شد

محبعلی از سال‌هایی گفت که تونل مترو را از زیر چهارباغ گذراندند و ادامه داد: زمانی که معاون سازمان میراث فرهنگی بودم، سر ماجرای گذر مترو از زیر چهارباغ درگیری‌های زیادی داشتم و عاقبت هم مترو را که باید از زیر خیابان شمس آبادی عبور می‌کرد از زیر چهارباغ عبور دادند، اتفاقی که متاسفانه مشکلات عدیده ای را بوجود خواهد آورد و بوجود هم می‌آورد.

معاون اسبق حفظ و احیای بناهای تاریخی سازمان میراث فرهنگی گفت: زمانی که معاون بودم با مهندس بهشتی، رئیس این سازمان ۲ الی سه بار  به اصفهان رفتیم و با شورای شهر جلسه گذاشتیم که مترو از زیر چهارباغ نرود و از زیر شمس آبادی عبور کند، جایی که نه صدمه به چهارباغ بخورد و نه به سی‌و سه پل. شورای شهر هم تصویب کرد که مترو  از زیر چهارباغ عبور نکند، اما من که بازنشسته شدم و دولت احمدی نژاد آمد ورق برگشت، تمام آن صورت جلسه‌ها و مصوبه‌ها  را کنار گذاشتند و مترو را از زیر چهارباغ بردند. 

این کارشناس میراث فرهنگی افزود: مسلم است که با این تونلی که در زیر چهارباغ کار شد، رطوبت زمین کم می‌شود، زمین نشست می‌کند و  ساختمان‌های اطراف چهارباغ هم نشست پیدا می‌کنند، ترک می‌خورند؛ ممکن است ساختمان نریزد  ولی مشکلات سازه ای پیدا می‌کنند.

محبعلی باز گریزی به درختان چهارباغ زد، عناصری که چهارباغ را بدون آنها چهارباغ نمی‌داند یادآور شد:  اصفهان از زیر آب می‌کشید؛ برای چهارباغ از زیر زمین رطوبت می‌آمد، یعنی پل بندها را که می‌بستند آب تا  ۱۴ یا ۱۵ کیلومتر می‌رفت زیر اصفهان.

وی تصریح کرد: تفاوت چهارباغ با خیابان ولی عصر تهران همین‌جاست اما هر ۲ یک سرنوشت دارند، درختان چنار ولی‌عصر تهران از رو آب می گرفتند؛ از جوب‌ها که همیشه جاری بودند و حالا سراسر تا  بیخ درختان آسفالت کردند و درختان خشک شدند.

انتقاد این کارشناس میراث فرهنگی  باز به شهرداری‌هاست و گفت: شهرداری ها آسفالت و بتن را می‌برند تا بیخ درخت،  من نمی‌دانم شهرداری‌ها کارشناس ندارند که با درخت چنین برخوردی می‌کنند، اصل معماری سنتی ما ارتباط با طبیعت بوده است؛ یعنی منظر و طبیعت را با معماری عجین می‌کردند.

وی افزود : من پارسال برای بازدید چهارباغ رفتم؛ باور کنید که سنگفرش را چسبانده بودند به درخت. گفتم دست کم برای درخت سه متر باغچه بگذارید بعد سنگفرش کنید، اینجا که لشکر نمی‌خواهد بیاید، چهارباغ خیابان به این پهنی است؛ برای باغچه‌ها حداقل عرض سه متر بگذارید که درختان بتوانند تنفس کنند.

آینده مبهم درختان و سبزینگی چهارباغ 

همه آنچه محبعلی گفت، ابعاد تاریک و روشن عبور مترو از زیر چهارباغ است؛ ابراز نگرانی از آینده مبهم درختان و سبزینگی چهارباغ.

"در این‌باره  با سازمان مترو صحبت کردم و خواستم حداقل یک عمق قابل قبولی  بدهند که بتوانیم درخت کاشت کنیم؛ چون پیوستگی چهارباغ باید حفظ می‌شد"تاریک‌تر از این اتفاقات و روشن‌تر از این واضحات این است که درختان چنار چهارباغ را برای ایستگاه متروی انقلاب قطع کردند؛ حدفاصل میدان انقلاب تا سر خیابان عباس آباد؛ یعنی چیزی حدود ۲۰۰ متر از خیابان چهارباغ که بعدها شهرداری درختان چنار بیست ساله جایگزین آنها کرد، مرهم بر زخمی که کاری است و معلوم نیست امید به التیام آن باشد یا نه.

 در ارتباط با این موضوع خبرنگار ایرنا با یک کارشناس محیط زیست به گفت‌ و گو نشست، محمد کوشافر، از کسانی است که همیشه دغدغه چهارباغ را داشته و  شرایط  این گذر طبیعی و تاریخی را  دنبال کرده است.

کوشافر در این گفت‌ و گو ابتدا از اهمیت درختان چهارباغ گفت: چهارباغ ترکیبی جذاب از عناصر مختلف از جمله درختانی تنومند است، در واقع این درختان چهارباغ یکی از عناصر هویتی این گذر منحصر به فرد هستند و با توجه به حساسیت و اهمیت آنها در تمام محاسبات اجرایی و عمرانی آن باید مورد توجه خاص باشند.

این کارشناس و عضو هیات علمی دانشگاه آزاد اسلامی معتقد است که اگر درباره درختان چهارباغ این دیدگاه وجود داشته باشد که ممکن است درختی در اثر عملیات عمرانی، آسیب دیده و قطع شود و در این صورت می توان به جای آن یک درخت دیگر کاشت، این دیدگاه درست نیست، چون زیبایی منظر و کارکردهای زیست محیطی درختی که چند دهه از عمرش گذشته به مراتب بیشتر از یک درخت یک ساله است و نمی‌توان این فاصله چند ۱۰ ساله را هم از نظر کارکردهای زیست محیطی و هم از نظر زیبایی چهارباغ جبران کرد.

وی در گفت ‌و گو با خبرنگار ایرنا افزود: نکته دیگر این است که درختان چهارباغ در چند دهه گذشته که اصفهان شرایط آب و هوایی مناسب‌تری برای گیاهان داشته است به وضعیت فعلی رسیده‌اند و اکنون که اصفهان با آلودگی هوا و تنش‌های کمیت و کیفیت آب مواجه است، معلوم نیست که اگر درختی از بین رفت و  درختی به جای آن کاشته شود باز هم مثل درختان قبلی بشود یا خیر.

کوشافر درباره از دست رفتن رطوبت زمین چهارباغ  با عبور دادن تونل مترو و نگرانی‌هایی که درباره خشک شدن درختان آن وجود دارد گفت: به هر حال با عبور تونل مترو از زیر چهارباغ تغییرات آبی در خاک اتفاق خواهد افتاد، عبور تونل اتفاق جدیدی است که نسبت به گذشته در خیابان چهارباغ رخ داده و تاثیرات خودش را بر روی خاک و به تبع آن بر روی روابط آب و خاک و به دنبال آن بر روی درختان چهارباغ خواهد داشت که درباره چگونگی و میزان اثر آن نیاز به پژوهش‌های بیشتر می‌باشد.

وی با  اشاره به محل ایستگاه انقلاب در خیابان چهارباغ عباسی، جایی که درختان آن بریده و با درختان چنار چندساله جایگزین شد، افزود: یکی از قسمت‌های مهم، جایی است که سقف به ظاهر گنبدی شکل ایستگاه انقلاب به عنوان یک لایه غیر قابل نفوذ  قرار دارد؛ از میدان انقلاب تا خیابان عباس آباد. تغییرات روابط آب و خاک در  این منطقه اهمیت بیشتر می‌یابد؛ به خصوص که در زمان انجام پروژه، درختان در این منطقه بریده یا برداشته شده و پس از اتمام عملیات درختان چناری که گفته می‌شود چند ساله هستند به جای آنها قرار گرفته‌اند و به مراتب نگهداری بیشتری نیاز دارند.

کوشافر گفت: از یک طرف احتمال می‌رود شرایط رطوبتی خاک روی سقف ایستگاه مترو به عنوان لایه‌ای محدود کننده تغییراتی داشته باشد و از طرف دیگر درختان چندساله‌ای که به این محل منتقل شده‌اند، به دلیل انتقال، نیاز به مراقبت بیشتری دارند و همین الان هم مشخصات ظاهری آنها، نشان این موضوع است.

 نتیجه مهم از نگاه کوشافر این است که محیطی که ریشه درختان چهارباغ در آن قرار دارند نسبت به قبل تغییراتی پیدا کرده است؛ اتفاقی که می‌تواند امکان آسیب پذیری درختان را در مقابل تنش‌های محیطی بالا ببرد و باعث تضعیف آنها شود. 

این کارشناس محیط زیست در ادامه به ایرنا گفت: به هر حال درختان چهارباغ با تنش‌های زیادی مواجه اند؛  تنش آب و تنش آلودگی هوا، همچنین تنش فعالیت‌های عمرانی هم مثل عبور مترو در چهارباغ به آنها اضافه شده است، امیدواریم که روزی چهارباغ به خصوص در ناحیه‌ای که بر روی ایستگاه مترو قرار دارد را بدون درختان متناسب که ارزش خاصی در چهارباغ دارند نبینیم.

ضرورت توجه به درخت عنصر اصلی چهارباغ 

کوشافر با اشاره به آسیب‌هایی که در طول سال‌های گذشته از طریق طرح‌های عمرانی به درختان چهارباغ به عنوان یکی از عناصر اصلی این خیابان وارد شده است، گفت: در عملیات عمرانی چهارباغ  به خصوص در ۲ دهه اخیر که تونل مترو از زیر آن عبو کرد؛ هیچ وقت به درخت به عنوان یک عنصر اصلی چهارباغ نگاه نشد و هرگاه فعالیت عمرانی انجام شد، شاید درخت آخرین چیزی بود که به آن توجه شد.

وی بدترین اتفاق برای چهارباغ  را ماجرای درختانی دانست که  به خاطر ایستگاه چهارباغ بریده یا برداشته شدند، اما کوشافر بازسازی خیابان چهارباغ را هم دور از نگاه نمی دارد و گفت: دقت در سلامت درختان در بازسازی چهارباغ عباسی اهمیت زیادی داشت ولی در این ناحیه هم برخی درختان تا حدودی آسیب دیدند.

کوشافر افزود: عظمت چهارباغ آنقدر زیاد است  که هرکاری نسل ما در چهارباغ انجام داد، هنوز عظمت‌اش را حفظ کرده است اما درباره درختان به نظر می‌رسد که برغم بی توجهی‌های موجود در پروژه های انجام شده، اکنون سازمان پارک‌ها در حال تلاش برای حفظ درختان این قسمت است ولی باید صبر کنیم و ببینیم در آینده چه اتفاقی خواهد افتاد.

چاره اندیشی لازم را نداشتند

برای بررسی بیشتر وضعیت کنونی درختان چهارباغ با فروغ مرتضایی‌نژاد، مدیرعامل سازمان پارک‌ها و فضای سبز شهرداری اصفهان گفت‌ و گو کردیم. مرتضایی‌نژاد در مورد وضعیت درختان چهارباغ  با وجود عبور تونل مترو از زیر چهارباغ  و کشیده شدن رطوبت خاک به ایرنا  گفت: این تصمیمی است که مدیران قبلی‌ گرفتند و کاری است که انجام شده و مترو را انتقال دادند.

وی اظهار امیدواری کرد با وجود این نگرانی‌ها، اتفاق خاصی نیفتد و گفت: اگر اتفاقی رخ داد به طور قطع ما دیگر کار ویژه‌ای نمی‌توانیم انجام بدهیم؛ به هرحال این تصمیم دوستانی است که از قبل چاره‌اندیشی لازم را نداشتند و این مسیر را انتخاب کردند.

این مقام شهرداری اصفهان افزود: برنامه‌ای که برای چهارباغ با توجه به پیاده‌راه بودن آن داریم، دستورالعمل‌های ویژه‌ای است؛ هم در بحث گلکاری‌ها و هم با توجه به گونه‌های گیاهی خاص مثل چنارها  یا درختانی که حساس هستند تا آنجایی که بشود ما درختان را مراقبت می‌کنیم  اما به هر حال جلوی خیلی از موارد بنیادیین را ما نخواهیم توانست گرفت.

درختان چناری قدیمی‌ که به دلیل ساخت ایستگاه انقلاب، حدفاصل میدان انقلاب تا عباس آباد قطع شد؛ در زمان مدیریت مرتضایی‌نژاد با درختان چنار بیست ساله نهالستان سازمان پارکها جایگزین شد.

مرتضایی‌نژاد جایگزین شدن درختان بریده شده چهارباغ را ریسکی دانست که مسئولیت‌اش را با ورود به سازمان پارک‌ها پذیرفت و افزود: وقتی سه سال پیش مسئولیت سازمان پارک‌ها را قبول کردم، این ناحیه از چهارباغ  خالی از درخت بود. در این‌باره  با سازمان مترو صحبت کردم و خواستم حداقل یک عمق قابل قبولی  بدهند که بتوانیم درخت کاشت کنیم؛ چون پیوستگی چهارباغ باید حفظ می‌شد. بنابراین با عمق ۲ متر و به صورت تونلی خاکریزی کردیم و درختانی را به صورت درختان بیست ساله جابه جا کردیم، ریسک زیادی داشت؛ اما مسئولیت‌ آن را پذیرفتیم.

وی با اشاره به لزوم عمیق بودن خاک درختان چنار افزود: موقع کاشت از تکنیک‌هایی مثل استفاده از قارچ‌های مایکوریزا( قارچ ریشه) که درختان چنار در این عمق ریشه‌زایی انجام بدهند؛ استفاده کردیم.

خوشبختانه چیزی حدود ۴۰ تا ۵۰ تا درخت چنار در چهارباغ کاشتیم و در این ۲ سال مگر برای یک یا  ۲ درخت، مشکل خاصی نداشتیم.

این مقام شهرداری اصفهان یادآور شد: درختانی مطابق با الگوی درختان چهارباغ کاشت شده و مرتب با کوددهی، آبیاری‌ها و سم پاشی‌های منظم کنترل می‌شود. حتی برای اینکه درختان رطوبت کافی را در تابستان‌ها حفظ کنند، بر روی درختان  مه پاشی انجام گرفته است تا آسیب جدی به سرشاخه درختان وارد نشود.

چهارباغ یک اثر ملی است و فلسفه وجودی و سرزندگی‌اش آمیزه‌ای از عناصر باغ و حیات اجتماعی است؛ پیکری که اگر امروز در آن روح نباشد زنده نمی‌ماند؛ هر چقدر که آن را به لباس دیگر درآوریم. گذشته از آنکه دردهای چهارباغ هر روز افزوده و افزوده‌تر می‌شود؛ اما در چند سال گذشته تصمیماتی برای چهارباغ گرفته شده که همه عناصر وجودی‌اش را تحت شعاع قرار داده است.

اکنون به تاکید کارشناسان کار از کار گذشته و دردناک این است که باید منتظر بود و دید تصمیم دیروز مدیران شهری اصفهان چه سرنوشتی را برای خیابان یگانه ایران رقم زده است.

چهارباغ اصفهان از صفوی تا قاجار و از پهلوی تا امروز دستخوش تغییرات زیادی بود و در همه ادوار پوست انداخته است، گرچه چهارصد سال فراز و فرود زیادی را پیمود اما اکنون برآنچه مدیران شهری اتخاذ می‌کنند، گردن نهاده و شهروندان این شهرموزه منتظرند ببینند عاقبت با حافظه تاریخی آنها از چهارباغ چه می‌کنند.

استان اصفهان به عنوان قطب گردشگری کشور دارای ۱۰۷ شهر و یکهزار و ۹۳۴ روستاست؛ بیش از ۲۲ هزار بنا و اثر تاریخی در این استان شناسایی شده و یکهزار و ۸۵۰ مورد آن به ثبت ملی و چهار اثر آن به نام های میدان امام (نقش جهان)، کاخ چهلستون، باغ فین کاشان و مسجد جامع به ثبت جهانی رسیده است.