آب حیات از قلمم می‌‌چکد؛ نگاهی به نمایشگاه خوشنویسی و معنویت در موزه‌ بریتانیا

"آب حیات از قلمم می‌‌چکد"

مصرع بالا از شعری است که میرزا حسین اصفهانی‌، معروف به مشکین قلم، شاعر، نقاش و خطاط سروده و به خط نستعلیق در سال ۱۲۸۳ هجری قمری نوشته است. این روزها در موزه بریتانیا نمایشگاهی برپاست با عنوان "خوشنویسی و معنویت" که این اثر مشکین قلم هم در آن به نمایش درآمده است.

بیشتر آثار این نمایشگاه کوچک، در سال ۲۰۰۹ به موزه‌ اهدا شده و آثار آن هنوز مورد مطالعه قرار نگرفته است. تعدادی از آثار هم از یک مجموعه شخصی‌ امانت گرفته شده اند.

آثار این نمایشگاه کارهای دو خوشنویس معاصرند که هر دو رابطه نزدیکی‌ با بهاء الله (۱۸۹۲-۱۸۱۷)، بنیانگذار بهائیت داشتند.

میرزا حسین اصفهانی‌، معروف به مشکین قلم (۱۸۲۶-۱۹۱۲) خطاط معروف دربار ناصرالدین شاه، و میرزا محمد علی‌ نوری (۱۸۵۳-۱۹۳۷) فرزند بهاء الله بود. بر اساس شواهد و قرائن بیشتر آثار این نمایشگاه در حدود اواخر قرن نوزدهم و اوایل قرن بیستم در شهر عکه به زبان فارسی و عربی‌ نوشته شده اند.

مشکین قلم در سفرش به حلب با آموزه‌های بهاء الله آشنا شد و تصمیم گرفت مهارت خطاطی‌اش را برای مستند نگاری و نسخه برداری از سخنان و آثار او به کار گیرد. سپس در شهر ادرنه به بهاء الله پیوست و منشی‌‌ او شد.

بیشتر آثار خوشنویسی محمد علی‌ در دوران تبعیدش در شهر عکه تحریر شده اند اما امروز در مجموعه‌های شخصی سراسر دنیا پراکنده اند.

آثار این مجموعه نسبتاً ناشناخته، بخشی از تاریخ معاصر خوشنویسی ایرانی‌ را بازگو می‌‌کنند.

ریشه‌های رواج این هنر در میان بهائیان، به پدربزرگ محمد علی‌ می‌رسد. او نیز خطاطی برجسته بود که در دربار فتحعلی شاه قاجار ارج و قرب خاصی‌ داشت تا جایی‌ که لقب میرزای بزرگ نصیبش شد.

عنوان این نمایشگاه هم بر همین اساس انتخاب شده است؛ نگاهی‌ به رابطه خط و معنویت، این که چگونه بهائیان از خوشنویسی برای بیان عقایدشان استفاده کرده اند، و چگونه باورهایشان را با فرهنگ اسلامی و ایرانی‌ از راه هنر خطاطی پیوند زدند

آثار این نمایشگاه نه فقط از جهت فرم و مهارت‌های خوشنویسی که از نظر روایت داستان هنر و هنرمندان بهائی از سالها سفر و فشار و تبعید، اهمیت دارد.

از مهمترین آثار این نمایشگاه، سه تابلو از آثار مشکین قلم با محتوایی یکسانی از بهاء الابهی (ای روشن‌ترین روشنایی‌ها) است.

این عبارت یکی‌ از مشهور‌ترین دعاهای بهائیان است، اثری که در خانه بسیاری از بهائیان وجود دارد و تبدیل به سمبلی‌ فراتر از حوزه خوشنویسی شده است.

تابلو چشمگیر دیگری در این مجموعه تصویر دو خروس است که رو به روی هم ایستاده اند و هر یک کتابی‌ باز در دست دارند و در میان این دو درخت سروی ایستاده است.

بدن دو خروس با عبارات عربی‌ پوشیده شده، کتاب و درخت سرو هم کاملا با متون عربی‌ که احتمالا آموزه‌های بهاء الله است، پوشیده شده اند.

پایین صفحه هم امضای خطاط است و تاریخ؛ "بنده باب بهاء، مشکین قلم، سنه ۱۳۰۷ (هجری قمری)." مشکین قلم به این سبک خاص یعنی‌ ترسیم حیوانات و چهره انسان با حروف علاقه خاصی‌ داشته است.

در میان گالری محفظه‌ای است که موضوعش اهمیت مشق و ممارست در خوشنویسی است. این مجموعه شامل چند نمونه سرمشق و نامه‌ای درباره خوشنویسی و احوال بهائیان است.

طبیعت آثار ایجاب می‌کند که از بقیه خوشنویسی‌ها ساده تر باشند. همه بر کاغذ سفیدند، یکی از سرمشق‌ها اشتباه دارد و نقطه راهنمای تناسبات خطاطی را می‌توان روی یکی‌ دو حرف دید. سرمشق ها، به فارسی و عربی‌، پر از اندرز به شاگردان است، که چطور باید از همنشینی با بدان بپرهیزند و روزها به کسب هنر بپردازند و شب‌ها در خانه نزد پدر و مادر بمانند.

نامه اما داستان دیگری است. گوشه ای است از زندگی‌ بهائیان دور از وطن که با خط ریز خوش نوشته شده و از لزوم همراهی و همدلی در "بلاد غریبه" می‌گوید.

نویسنده، خود خطاط بوده که طی‌ نامه‌ای از او خواسته اند برایشان سرمشق بنویسد و بفرستد و او می‌گوید که چطور با وجود کمبود‌ها قصور را جایز ندیده و با "کاغذ بینور و مرکب کهنه و قلم مکسور" چند سطری سر مشق نوشته است، چرا که صرف کاغذ و قلم سبب تحسین خط نمی‌شود.

از سیاه مشق گرفته تا نستعلیق و شکسته نستعلیق، اندرزها از بهاء الّله تا امام اول شیعیان‌ و سعدی موضوع غالب آثار نمایشگاهند.

اینها همه اشاره‌ای است به همان هدف نمایشگاه که رابطهٔ میان خط و معنویت است.

مشکین قلم از آن هم فراتر می رود و می‌گوید که مرکب برایش چون "آب حیات" است. در این تابلوی چلیپایی شکسته نستعلیق، بنده باب بهاء، مشکین قلم، به مهارتش در شاعری و خطاطی می بالد و می‌گوید: "شاعر نادر سخن ساحرم/ در فن خط نیز بسی ماهرم."

بازدید از این نمایشگاه رایگان در موزه بریتانیا تا نوزدهم ژوئن ادامه دارد.