شیلی چگونه با کودتا و پیامدهایش روبه‌رو شد؟

سالوادور آلنده (در سمت راست)، ژنرال آگوستو پینوشه را به عنوان فرمانده ارتش منصوب کرد.

چهل سال پس از کودتای ارتش علیه دولت سالوادر آلنده و ۲۳ سال پس از گذار به یک دولت غیرنظامی هنوز هم شیلی در کشاکش بررسی پرونده دیکتاتوری دوران پینوشه است. عوامل مختلفی در این راه بازدارنده بوده‌اند.

روز ۱۹ آذر ۱۳۸۵ وقتی که آگوستو پینوشه، دیکتاتور معروف شیلی فوت کرد شکاف اجتماعی در ارزیابی کودتا و حکومت او بیش از هر زمان دیگری خود را به نمایش گذاشت.

در حالی که بخشی از مردم از این رویداد شادمان و سرخوش بودند، بخشی دیگر در برابر بیمارستان نظامی شیلی که جسد پینوشه در آن بود گریه و زاری می‌کردند.

در مراسم سوگواری برای پینوشه نیز رئیس جمهور وقت، خانم میشله باچلت که پدرش قربانی حکومت کودتا بود و خود نیز در این حکومت شکنجه شده به خاطر رعایت نظر بخشی از جامعه که همچنان هوادار پینوشه است و نیز برای برنیانگختن خشم افسرانی در ارتش که پینوشه همچنان اسطوره آنهاست مجبور شد یکی از وزرای خود را به این مراسم بفرستد.

"پینوشه؛ تشکر"

"ده سال پس از مرگ پینوشه نیز همچنان بخش قابل اعتنایی از جامعه شیلی نظر مثبتی به کودتا و رژیم نظامی او دارد."

ده سال پس از مرگ پینوشه نیز همچنان بخش قابل اعتنایی از جامعه شیلی نظر مثبتی به کودتا و رژیم نظامی او دارد.

بنا به نظرسنجی‌ها سه چهارم جامعه نیز معتقد است که پینوشه و دوران او همچنان بر گستره سیاست شیلی تاثیر (مثبت یا منفی) می‌گذارد. به عبارتی هنوز هم گذشته دیکتاتوری شیلی مسئله حی و حاضر در ساحت‌های مختلف جامعه این کشور است.

عواملی که بازدارنده شده‌اند

وارسی حقوقی، روشنگرانه و غیرانتقا‌م‌جویانه گذشته استبدادزده هر کشور در دوران معاصر، اعادئه حیثیت از قربانیان و توجه و مرهم‌گذاشتن بر زخم و رنج قربانیان و بستگان آنها به عنوان محملی مهم در راه ارتقای فرهنگ دمکراتیک جامعه و افزایش حساسیت‌های آن نسبت به حقوق فردی و اجتماعی خویش تلقی می‌شود.

در شیلی این وارسی همچنان نیمه‌کاره مانده و برای مثال در قیاس با سایر کشورهای آمریکای لاتین، از جمله آرژانتین، با گشایش‌ها و موفقیت‌ قابل اعتنایی همراه نبوده که به عوامل متفاوتی مربوط می‌شود.

واقعیت این است که روند گذار به دمکراسی در شیلی پس از ۱۷ سال حکومت کودتا، دیرتر از همه کشورهای همسایه و بعد از روندی دشوار از چانه‌زنی میان جامعه مدنی و مخالفان با رژیم شروع شد.

در رفراندومی که سال ۱۹۸۸ برای انتقال قدرت به یک دولت غیرنظامی برگزار شد هواداران ادامه زمامداری پینوشه گرچه شکست خوردند ولی بیش از ۴۰ درصد آرا را به دست آوردند. این در حالی بود که ارتش هم بر خلاف مثلا آرژانتین که بر اثر جنگ فالکلند (مالویناس) تضعیف شده بود همچنان اقتدار بالایی داشت و محافل سیاسی نزدیک به دولت نظامی توانستند به سرعت خود را در قالب احزاب سیاسی سازماندهی کنند و در روندهای سیاسی پس از کناررفتن پینوشه مشارکت داشته باشند.

این نیز هست که بر خلاف آرژانتین قربانیان حکومت کودتایی شیلی رقم کمتری را تشکیل می‌دهند و لذا طیف‌های اجتماعی کمتری را حساس و به خود مشغول می‌کند.

در آرژانتین مطابق با آمار رسمی ۱۲ هزار نفر و بنا به آمار غیررسمی تا ۳۰ هزار نفر سر به نیست شده‌اند و رقمی بزرگتر نیز آماج شکنجه و حبس قرار گرفته‌اند.

در گزارشی که یک کمیسیون دولتی در شیلی سال ۲۰۱۱ ارائه کرد رقم قربانیانی که درحکومت پینوشه به حبس رفته و شکنجه شده‌اند به چهل هزار و هیجده نفر می‌رسد که از این عده ۳۰۶۵ نفر جان خود را از دست داده‌اند.

"دیکتاتوری نظامی" یا "دولت نظامی"

"نقش رسانه‌های شیلی در نیمه‌کاره ماندن وارسی حقوقی و روشنگرانه روندها و رویکردهای دوران پینوشه نیز کم‌اهمیت نیست. تقریبا اکثر رسانه‌های عمده شیلی برآمده از دوران کودتا هستند و از رژیم نظامی پینوشه حمایت کرده‌اند."

نقش رسانه‌های شیلی در نیمه‌کاره ماندن وارسی حقوقی و روشنگرانه روندها و رویکردهای دوران پینوشه نیز کم‌اهمیت نیست. تقریبا اکثر رسانه‌های عمده شیلی برآمده از دوران کودتا هستند و از رژیم نظامی پینوشه حمایت کرده‌اند.

حداکثر فعالیت‌های این رسانه‌ها در بررسی فجایع و جنایات‌های دوران کودتا به گزارش مختصر محاکماتی مربوط می‌شود که اینجا و آنجا برخی از موارد جنایت‌های یادشده را به بررسی می‌گیرند.

تلاش‌ها و اقدامات جامعه مدنی در ارتباط با روشنگری نسبت به زیر و بم دوران دیکتاتوری معمولا کمتر بازتابی در این رسانه‌ها پیدا می‌کند.

لفظ دیکتاتور یا رژیم نظامی هم در این رسانه‌ها کمتر به کار گرفته می‌شود، بلکه بیشتر از پینوشه به عنوان "رئیس جمهور سابق" یا "ژنرال سابق" یاد می‌شود.

دولت راستگرایی که از سال ۲۰۱۰ در شیلی بر سر کار است و بخشی از اعضای آن را الیت دوران پینوشه تشکیل می دهند نیز بخشی از اصلاحات در کتاب‌های درسی را معطوف به تبدیل اصطلاح "دیکتاتوری نظامی" کرده که تا کنون برای توصیف حکومت پینوشه به کار می رفته. دولت به جای این اصطلاح "دولت نظامی" را پیشنهاد کرده است.

واقعیت این است که در شیلی نیز بسان برخی دیگر از کشورهای جهان پس از گذار به دولت غیرنظامی برای بررسی و کنکاش در باره جنایات و نقض حقوق بشر در دوران دیکتاتوری کمیسیون حقیقت یاب تشکیل شده، روزهای یادبود و بزرگداشت قربانیان تعیین شده و برخی محاکمات نیز علیه دست اندرکاران سرکوب و قتل و شکنجه به جریان افتاده است.

ولی مشکل آنجاست که گذار یادشده به دنباال توافقی شکل گرفت که بسیاری از امتیازهای نظامیان و امنیتی ها و الیت سیاسی دوران پینوشه در آن حفظ شده است.

این الیت که اینک در احزاب محافظه کار متشکل شده همچنان با استناد به قانون اساسی‌ای که با تاثیرگذاری شدید ارتش در ساال ۱۹۸۰ تصویب شده و نیز به پشتوانه حمایت از سوی بخشی از جامعه گشایش روشنگرانه پرونده دوران کودتا را با مانع و ناپیگیری مواجه می سازد.

سایه کودتا بر انتخابات جدید ریاست جمهوری

سالگرد کودتای شیلی، هنوز در این کشور محل مناقشه است.

اخیراً یکی از نظامیان پا به مرگ دوران پینوشه برای "داشتن وجدانی آسوده‌تر در ترک این دنیا" قبل از مرگ از نحوه کشتن مخالفان و به دریا ریختن آن‌ها پرده برداشت و محل این جنایت را نیز فاش کرد.

این رویداد به علاوه اقدام بی‌سابقه اخیر انجمنی از قضات شیلی که به نقض تعهد اعضای خود در پاسداری از حقوق شهروندان در دوران پینوشه اذعان کرد و از مردم شیلی خواهان بخشش شد از جمله مواردی بوده‌اند که بازخوانی و بررسی پرونده سربی دوران پینوشه را دوباره گوشزد کرده‌اند و مدافعان حقوق بشر و انجمن‌های مدنی حامی قربانیان و آسیب‌دیدگان آن دوران را انگیزه‌‌ای تازه برای پیگیری خواست‌های خود بخشیده‌اند.

طرفه این که انتخابات ریاست جمهوری شیلی که در ماه نوامبر برگزار می‌شود نیز بیش از همیشه زیر سایه سنگین کودتای نظامی ارتش و سال‌های دیکتاتوری پس از آن است و شاید بازخوانی و درس‌آموزی از آن دوره را برای بخش‌های بیشتری از جامعه به موضوعی جدی‌تر بدل کند.

انتخابات ریاست جمهوری پیش رو به نحوی بی‌سابقه به بحث‌های مربوط به سال‌های حکومت پینوشه شدت بخشیده است.

در این باره از رقابت میشله باچلت و اولین ماتای کلیک بیشتر بخوانید که پس از پایان حکومت کودتا در سال ۱۹۸۹ دوباره با یک دیگر روبرو شدند و این روزها نیز هر چه که انتخابات ریاست جمهوری نزدیک می‌شود این گذشته مشترک و نسبت هر دو نامزد با کودتا و دیکتاتوری پس از آن بیش از پیش به موضوع بحث بدل می‌شود.