جشنواره فیلم فجر؛ فیلم‌هایی برای زنان یا علیه زنان؟

نخستین روز سی و هشتمین دوره جشنواره فیلم فجر، با اکران سه فیلم در ژانر اجتماعی به پایان رسید؛ "عامه پسند"، "سه کام حبس" و "قصیده گاو سفید"، سه فیلم نمایش داده شده در روز نخست جشنواره بودند.

آنچه این سه فیلم درام را به هم پیوند می‌داد، نقش محوری داستان بود؛ در هر سه فیلم، زن قهرمان است، زنی که باید بار زندگی را به تنهایی به دوش بکشد.

فیلم سینمایی "عامه پسند" از سهیل بیرقی داستان چالش‌های زنی است که پس از ۲۸ سال زندگی مشترک به دلیل علاقه همسر به زنی دیگر، طلاق می‌گیرد.

فیلم "سه کام حبس" به کارگردانی سامان سالور داستان زندگی "زنی است چشم و گوش بسته از طبقه فرودست که از رازهای شوهر موادفروشش بی‌خبر است تا روزی که بار زندگی به دوشش می‌افتد".

فیلم "قصیده‌ گاو سفید" به کارگردانی بهتاش صناعی‌ها داستان زنی است که شوهرش بی‌گناه اعدام شده، زن باید در غیبت او ادامه دهد، "جامعه پذیرای تنهایی زن نیست".

نمایش این سه فیلم در روز نخست جشنواره، انتقادها و واکنش‌های زیادی را همراه داشت، از جمله اعتراض‌ها به اینکه در تمامی داستان‌ها مرد خانواده معتاد، مواد فروش یا متعهد به خانواده نیست.

سامان سالور کارگردان "سه کام حبس" در واکنش به این انتقادها گفته است، که قصدش بیان یک معضل اجتماعی بوده است و نه زیر سئوال بردن مردان. سهیل بیرقی کارگردان "عامه پسند" هم از معترض بودن زنان در جامعه امروز ایرانی سخن گفته است و اینکه داستان فیلم پرداختن به این مسئله بوده است.

"پدران ایرانی موجوداتی خشن و هوس‌باز و ... مادران، ناآگاه و هوس‌باز و ..."

روزنامه کیهان از جمله رسانه‌هایی است که بر این سه فیلم تاخته است. این روزنامه در نوشته‌ای با نام "معضل بی‌هویتی و جدایی جشنواره از آرمان‌های انقلاب" به تحلیل محتوای آثار جشنواره پیش که از سوی مرکز بررسی‌های استراتژیک ریاست جمهوری منتشر شد، اشاره می‌کند و می‌نویسد: «[آن گزارش] نشان می‌داد، این آثار نه تنها در جهت انقلاب نیستند بلکه حتی رویکردی ضدملی دارند. مردان و پدر ایرانی در سینمای جشنواره [۹۷] موجوداتی خشن، هوس‌باز و منحرف هستند ... و (مادران) ناآگاه به دغدغه جوانان، غریبه با فرزندان، خرافاتی، خائن در امانت، هوس‌باز و اغواگر، منفعل و ...هستند». کیهان جمع‌بست فیلم‌های جشنواره ۳۷ را "از هم گسسته، فاقد کارکردهای اجتماعی، نمودی از واپس‌ماندگی و دست و پاگیر..." و سینمای امروز ایران را "فاقد رویای ملی" و ناکام در برساخت امید اجتماعی" توصیف می‌کند. رویکردی که به اعتقاد نویسنده این مقاله در جشنواره ۳۸ هم ادامه دارد.

منتقدانی هم که روزنامه کیهان به سراغشان رفته است، همین نقد را دارند؛ منتقدانی که از گرایش‌‌های "علیه انقلاب" در جشنواره می‌گویند و پررنگ بودن "سبک زندگی غربی" و خالی بودن از "سبک زندگی اسلامی و ایرانی".

کیهان در اعتراض به تصویر ارائه شده از مرد در فیلم‌های جشنواره‌ای و بری بودن جشنواره از روح زندگی ایرانی و اسلامی، تنها نیست. منتقدان دیگری هم در رسانه‌هایی چون تسنیم و مشرق به فیلم‌های روز نخست تاخته‌اند.

"حمله به قوه قضائیه و بازنمایی تصویری سیاه از زنان"

مشرق نیوز هم در نقدی بر فیلم‌های روز نخست جشنواره، در کنار "ضعف ساختاری" سه فیلم، به "ویژگی‌های مشترک یه فیلم" پرداخته است و می‌نویسد: «هر سه فیلم در کنار نمایش اغراق‌آمیز معضلات اجتماعی، زنان را قربانی جامعه و حکومت ایران معرفی می‌کنند. همچنین در سه فیلم مذکور، تاکید و اصرار زیادی بر مصرف سیگار و قلیان از سوی زنان می‌شود.»

نویسنده معتقد است، «فیلم "قصیده گاو سفید"، به طور آشکار بیانیه‌ای شعارزده علیه حکم الهی قصاص است. این فیلم همچنین علیه قوه قضائیه است و به سیاه‌نمایی علیه این بخش از حاکمیت می‌پردازد و در فیلم "عامه‌پسند" هم قوه قضائیه هدف هجمه قرار گرفته است.»

شاید همین نقدهاست که باعث شده، مهدی خرم‌دل، منتقد سینما در توییتر پیش‌گویی کند:« قصیده گاو سفید به لحاظ فنی فیلم متوسطی است اما با توجه به جوی که پس از نمایشش به وجود آمد، احتمال می‌دهم توقیف شود.»

خبرگزاری تسنیم هم به نقل از رضا مافی، منتقد سینما، فیلم "عامه‌پسند" را ضدزن و "در روایت بسیار پیش‌پاافتاده می‌داند". "قصیده‌ی گاو سفید" به اعتقاد او فیلمی "تلخ، با سویه‌های جدی ضددینی و نتیجه‌گیری اخلاقی غیرمنطقی و غیرواقعی" است  و فیلم "سه کام حبس" هم "بی‌اندازه تلخ، بی‌منطق و سست است".

منتقدان دیگر چه می‌گویند؟ "تهش مردی لازم است"

اما جدا از واکنش‌ها و نقدهای تندی که روزنامه‌های اصولگرا یا نزدیک به جریاناتی خاص از این سه فیلم داشتند، فیلم‌های روز نخست در روزنامه‌های دیگر هم از نظر داستان و ساختار چندان ستایش نشده‌اند.

روزنامه اعتماد در نقدی بر فیلم "عامه‌پسند" به دو فیلم دیگر سهیل بیرقی یعنی "من" و "عرق سرد" اشاره می‌کند و می‌نویسد، «"عامه پسند" می‌تواند سه‌گانه او درباره زنانی را که تصمیم به تغییر شرایط پیرامون خود گرفته‌اند، کامل کند». به اعتقاد نگارنده‌ی مقاله "سرخوردگی‌های زنی ۵۷ ساله" اما فیلم جدید بیرقی نتوانسته به جذابیت‌های فیلم‌های پیشین این کارگردان نزدیک شود و از کاستی‌هایی هم رنج می‌برد. نگارنده، حضور معتمدآریا را به عنوان برگ برنده و بهره‌ای برای فیلم می‌داند که کاستی‌های کاراکتر نقش بسته بر روی کاغذ را پوشش می‌دهد.

دویچه وله را در تلگرام دنبال کنید

خسرو نقیبی منتقد دیگری است که در روزنامه ایران در مورد سه درام مصائب اجتماعی با محوریت شخصیت زن در روز نخست جشنواره نوشته است. او درباره فیلم "عامه‌پسند" از زنی می‌نویسد که پس از ۲۸ سال به جبر بیرون زده و می‌خواهد مستقل شود اما "جبر مردانه هنوز روی سرش است". به اعتقاد این منتقد، "این نگاه قابل تعمیم سینمای ایران به زنان است"؛ "زنانی که می‌خواهند از پیله بیرون بیایند اما جبر جامعه نمی‌گذارد". نقیبی می‌افزاید: «در روتین سینمای ایران این زنان قرار نیست بتوانند پیش بروند. تهش مردی لازم است و این‌جاست که فیلم‌ها علیه آن چیزی که پایه گذاشته‌اند، عمل می‌کنند.» او با اشاره به فیلم‌های موفق پیشین کارگردان "عامه پسند"، حاصل فیلم کنونی را ناامیدکننده دانسته است.

در نقدی که در روزنامه ایران بر فیلم "سه کام حبس" نوشته شده، نویسنده از داستانی می‌نویسد، "که هیچ‌کجا شروع نمی‌شود"؛ داستانی که "سیر مسلسل‌وار بدبختی است" و از "تک تک پلان‌ها و دیالوگ‌هایش پوچی می‌چکد". مقاله ایران، اکران چنین فیلمی روی پرده جشنواره در حالی که فیلم‌های بهتری بیرون مانده‌اند را سئوال‌برانگیز می‌داند.

سرتراشیده‌ی پانته‌آ بهرام

اما در کنار نقدها و واکنش‌ها بر فیلم‌های روز نخست، این حاشیه‌های جشنواره از روز نخست تا کنون است که بیشتر از فیلم‌ها خبرساز شده است. از میان واکنش‌ها به فیلم‌های اکران شده در روز دوم جشنواره اما آنچه بازتاب بیشتری در رسانه‌های داخلی و در شبکه‌های اجتماعی داشته است، سرتراشیده پانته‌آ بهرام است بازیگر فیلم شنای پروانه به کارگردانی محمد کارت و اینکه برای لحظاتی روسری از سری که بر آن کلاه گذاشته، بر می‌دارد. این عمل بهرام در شبکه‌های اجتماعی موجی از انتقادها را به ویژه از سوی کاربران موسوم به ارزشی برای او به ارمغان آورده است که بر "کشف حجاب" او تاخته‌اند.

انصراف نداده اما سیاه‌پوشیده

جشنواره سی و هشتم در حالی آغاز شد که برخی از هنرمندان، سینماگران و دست‌اندکاران تولید و تهیه فیلم، پس از سرنگونی هواپیمای اوکراینی و برخی در اعتراض به کشتارهای آبانماه امسال خورشیدی، اعلام کردند، در جشنواره شرکت نمی‌کنند.

به این ترتیب برای مثال نشست خبری فیلم "عامه‌پسند"، بدون حضور معتمدآریا برگزار شد و جای هایده صفی‌یاری تدوینگر این فیلم نیز که پیش‌تر انصراف داده بود هم خالی بود.

کاربری هم در توییتر با انتقاد از حضور و شرکت هنرمندان در جشنواره پس از رویدادهای ماه‌های اخیر، نوشت: «هنرمند گرامی، لطفا هنگام عبور از فرش قرمز جشنواره، مراقب باشید، پایتان خونی نشود.»

آنها که انصراف ندادند و در جشنواره شرکت کردند، بر پایه گزارش‌های منتشرشده، با لباس مشکی در نشست‌های خبری ظاهر شدند: برای مثال در نشست رسانه‌ای "سه کام حبس" ساخته سامان سالور. سازندگان این فیلم همچنین در ابتدای نشست خبری‌ یک دقیقه به احترام قربانیان سقوط هواپیمای اوکراین سکوت کردند. همین موضوع موجی از انتقادها را برای عوامل این فیلم‌ها در شبکه‌های اجتماعی به همراه داشت. برخی آنها را "سلبریتی‌های غربزده" نامیدند و برخی عملشان را "نان به نرخ روز خوری‌ لاکچری مدعی مردمی بودن" نامیدند.