توافق ادلب؛ آتش بس شکننده به 'نفع' روسیه

حق نشر عکس Getty Images

روسای جمهور ترکیه و روسیه پس از گذشت هفته‌ها نبرد و خشونت در ادلب سوریه سرانجام روز پنجشنبه "توافق آتش بس" امضاء کردند، توافقی که دست کم بر روی کاغذ انتظار می‌رود پس از ناکار آمدی توافق ایجاد منطقه عاری از تنش در ادلب(موسم به معاهده سوچی مورخ سپتامبر ۲۰۱۸) بتواند به جنگ ایران، روسیه، ترکیه و متحدانشان در ادلب پایان دهد.

اردوغان در شرایطی به دیدار پوتین در مسکو رفت که از ژانویه تا روز اجلاس در مسکو(پنجشنبه گذشته) دست کم ۶۰ سرباز ترک در جریان درگیری های نظامی کشورش درادلب کشته شده بودند. اردوغان اگرچه بنظر می‌رسید با چراغ سبز روسیه برای استفاده ارتش ترکیه از پهپاد و جنگنده های کشورش بر فراز آسمان ادلب توانسته بود ضربات مهلکی به ارتش سوریه و حتی نیروهای شبه نظامی مورد حمایت ایران وارد کند، اما بی گمان نسبت به سازش ناپذیری و سرسختی همتای روس خود در دادن امتیاز به آنکارا تجربه و شناخت داشت.

از سوی دیگر ولادیمیر پوتین که بنظر می رسید به لطف پیشروی های گسترده ارتش سوریه و نیروهای تحت حمایت ایران در شرق و جنوب استان ادلب خیال اش بابت تسلط دمشق بر جاده استراتژیک "ام ۵"(حلب - دمشق) راحت بود و بر این باور بود که کنترل شاهراه "ام ۴" نیز دیر یا زود بازپس گرفته خواهد شد، در کمال خونسردی نه تنها به ترکیه امتیاز ویژه‌ای نداد بلکه در کنفرانس خبری با اردوغان بر خلاف میل و خواسته ترکیه حتی از بکار بردن واژه "آتش بس" در توصیف توافق حاصل شده میان طرفین خودداری کرد.

با گذشت دو روز از امضای "پروتکل الحاقی به یادداشت تفاهم برای برقراری ثبات در ادلب"، آرامش نسبی در آخرین پایگاه مخالفان اسد فعلا برقرار است. با توجه به ابهام ها و پرسش های بی پاسخ فراوان موجود در متن توافق آتش بس اما می توان اینگونه استنباط کرد که نشست حدودا ۶ ساعته روسای جمهور ترکیه و روسیه و هیئت های همراهشان در مسکو خروجی مشخص و مطمئنی نداشته است.

مضاف بر اینکه طرفین به هیچ گونه مکانیسم راستی آزمایی قابل اتکا و نیز راهکارهای موثر برای مراقبت از آتش بس و اطمینان خاطر نسبت به پایبندی تمامی گروه های درگیر اعم از نیابتی و دولتی در ادلب به آتش بس دست یافته باشند. مجموعه این ابهامات در کنار تجربه منفی پیشین از عدم پایبندی طرفین به توافق سوچی احتمال اینکه این توافق آتش بس نیز موقتی باشد و در کوتاه مدت یا میان مدت نیز دوام نیاورد را تقویت میکند.

• اسد از آتش‌بس روسیه و ترکیه حمایت کرد
• روسیه و ترکیه برای آتش‌بس در ادلب به توافق رسیدند

مفاد آتش بس، ابهام ها و چالش ها حق نشر عکس Getty Images

با نگاهی به متن توافق ادلب می توان اینگونه برداشت کرد که این سند دارای سه رکن اصلی است: ۱) اتمام تمامی اقدامات نظامی طرفین درگیر از ساعت ۲۴:۰۰ روز جمعه ششم مارس. ۲) ایجاد منطقه حائل ۶ کیلومتری در دو سوی جاده ام ۴(حلب-لاذقیه) و تعیین چارچوب این منطقه امن ظرف هفت روز آینده. ۳) آغاز گشت زنی مشترک نیروهای ارتش سوریه و پلیس نظامی روسیه از طروبما واقع در غرب شهر سراقب تا عین الحور در بزرگراه ام ۴ از تاریخ ۱۵مارس(یکشنبه ۲۵ اسفند ماه).

این در حالیست که در متن توافق موارد گنگ و پرسش برانگیز بسیاری به چشم می خورد. بارزترین این موارد عبارتند از:

۱) در متن به هیچ وجه به سرنوشت پست های دیده بانی ارتش ترکیه که تعداد آن به ۳۴ پاسگاه افزایش پیدا کرده است و بسیاری از آن ها در محاصره نیروهای ارتش سوریه قرار دارند اشاره نشده است.

اگرچه اردوغان در بازگشت از مسکو بیان داشت مراکز دیده بانی ارتش ترکیه در استان ادلب باقی خواهند ماند اما ذکر نشدن این مساله در توافق با روسیه می تواند این پرسش را مطرح سازد که شاید روسیه با باقی ماندن نقاط دیده بانی ارتش ترکیه در دراز مدت موافق نیست. مضاف بر اینکه اساسا بدلیل تحت محاصره بودن این مراکز نظامی توسط ارتش سوریه این احتمال دور از ذهن نیست که نیروهای مورد حمایت اسد و ایران و نیز نیروهای ترکیه پس از مدتی آرامش نسبی و تجدید قوا و در نبود یک مکانیسم سفت و سخت در اجرای مفاد آتش بس، مجددا دچار اصطکاک و درگیری نظامی با یکدیگر شوند.

۲) جالب است که در توافق ادلب به وضعیت شاهراه ترانزیتی ام ۵ حتی اشاره تلویحی نیز نشده است. ترکیه بر خلاف اظهارات پیشین اردوغان مبنی بر اینکه کشورش نیروهای ارتش سوریه را وادار به عقب نشینی به مرزهای تعیین شده در توافق سوچی خواهد کرد، این را پذیرفته که ارتش سوریه و روسیه این شاهراه حیاتی برای بازسازی سوریه را به هیچ وجه مورد معامله قرار نخواهند داد. مهمتر از این مساله، وضعیت مبهمی است که در متن توافق درباره سرنوشت بزرگراه ام۴ به چشم می خورد.

حق نشر عکس Getty Images

روسیه و ترکیه بر تشکیل کوریدور امن در دو سوی این جاده توافق کرده اند اما گشت زنی مشترک طرفین حدود ده روز دیگر آغاز خواهد شد. از این رو باز هم بنظر میرسد هیچ ضمانتی وجود ندارد که تا روز برگزاری اولین گشت نظامی مشترک و حتی پس از آن تاریخ، هیچ گونه درگیری نظامی از سوی گروه هایی که در این توافق حاضر نبودند صورت نپذیرد.

ذکر این نکته نیز ضروری است که ترکیه در جنوب استان ادلب و در نواحی اطراف کوریدور امن مورد اشاره، پایگاه های نظامی دارد و نیروهای تحریرالشام(جبهه نصره سابق وابسته به القاعده) نیز در این مناطق حضور دارند، نیروهایی که بارها از همین نواحی(حومه جسر الشغور) پایگاه هوایی حمیمیم متعلق به روسیه را در لاذقیه هدف حملات پهپادی خود قرار داده اند.

بنابراین در نگاه اول بنظر می‌رسد که ترکیه در عمل دریافته که هیچ گونه تسلطی بر بزرگراه ام۴ نخواهد داشت چرا که نیروهای لشکر پنجم ارتش سوریه که توسط روس ها اداره می شوند در اطراف آن منطقه حضور دارند و مهمتر آنکه ترکیه در تاریخ پنجشنبه ۸ اسفند زمانی که دست کم ۳۴ تن از سربازان خود را در حین اعزام یک گردان به جنوب ادلب در اثر حمله هوایی جنگنده های ارتش روسیه از دست داد دریافت که جنوب ادلب جزو خطوط قرمز روسیه است.

بنابراین چالش بزرگ فراروی روسیه و ترکیه در دو سوی جاده ام۴ این است که پیش از آغاز هرگونه پیشروی ارتش سوریه در جنوب استان ادلب، نیروهای تحریرالشام خنثی شوند و وضعیت پست های دیده بانی ارتش ترکیه در این منطقه نیز مشخص شود.

۳) توافق ادلب به جز اشاره مختصر به جلوگیری از تشدید وخامت اوضاع برای پناهجویان و آوارگان سوری، هیچ گونه نقشه راه مشخصی برای مهار بحران انسانی در ادلب ارائه نمی دهد. اگرچه اردوغان فعلا از عدم پیشروی ارتش سوریه به سوی شهر ادلب اطمینان خاطر دارد، اما آنچه واضح بنظر می‌رسد این است که هیچ گونه توافقی بین روسیه و ترکیه بر سر ایجاد منطقه امن در امتداد مرز مشترک ترکیه با استان ادلب وجود ندارد.

با توجه به اظهارات بشار اسد رییس جمهور سوریه مبنی بر اینکه "دمشق داشتن اختلافات عمیق با آنکارا را غیر منطقی می داند"، می توان نتیجه گرفت که روسیه و اسد قصد دارند ترکیه را در نهایت امر به برخورداری از منطقه ای حائل به عمق ۱۰ تا ۱۵ کیلومتر طبق توافقنامه آدانا مورخ سال ۱۹۹۸برای مبارزه با پ.ک.ک/ی.پ.گ در شرق و غرب فرات و نیز جهت اسکان آوارگان و مهاجران در شمال ادلب راضی کنند.

• جنگ سوریه؛ فصل آخر درگیری‌ها در ادلب
• ۳۳ سرباز ترکیه در حمله هوایی در ادلب کشته شدند

برنده و بازندگان توافق شکننده آتش بس

بنا بر آنچه بیان شد، توافق ادلب با در نظر گرفتن ابهامات و پیچیدگی‌های بسیار، در بهترین حالت یک توافق موقت و سند آتش بسی بسیار شکننده است که ممکن است در طول چند روز، هفته و یا چند ماه آینده از سوی هر یک از طرفین و یا توسط نیروهای نیابتی و جهادی درگیر که سهم عمده ای در میز مذاکره اردوغان و پوتین نداشته اند، نقض شود.

بی گمان برنده اصلی این توافق روسیه است و بازندگان اصلی مهاجران و آوارگانی که از سوی ترکیه به اهرم فشار این کشور بر اتحادیه اروپا بدل شده اند. روسیه ای که سوریه را دروازه ای برای پروژه نظم سازی خود در خاورمیانه می بیند، تاکتیک زمان خریدن از ترکیه و تسلیم کردن آبرومندانه این کشور در معادلات ژئوپلیتیک سوریه را به شکل هوشمندانه ای با موفقیت به اجرا در آورده است.

همچنانکه روسیه با تبدیل کردن نیروهای مورد حمایت ایران به سیبل حملات اسرائیل در سوریه، بهره برداری حداکثری از فشار تحریم آمریکا بر اقتصاد و مداخلات منطقه ای ایران و نیز گام برداشتن برای به حاشیه راندن نیروهای تحت حمایت جمهوری اسلامی ایران، سعی بر تضعیف نفوذ این کشور در سوریه دارد، ترکیه را نیز در منگنه ژئوپلیتیک خود قرار داده است.

روسیه اگرچه نمی خواهد مناسبات اقتصادی، نظامی و سیاسی اش با ترکیه دچار بی ثباتی شود، در عین حال بر ضعف آنکارا در اجرای تمامی تعهدات مندرج در توافق سوچی سرمایه گذاری می کند تا با گرفتن بهانه از ترکیه، ارتش سوریه را به انجام عملیات نظامی ترغیب سازد. بدین ترتیب، روسیه ترکیه را مدتی در گوشه رینگ قرار می دهد تا از این کشور امتیاز بگیرد و به محض اخذ حداکثر امتیازات، فرصتی برای طرفین جهت بازیابی قوا و تنفس فراهم می ساز.

حق نشر عکس Getty Images

روسیه اما نمی خواهد آنچنان ترکیه را تحت فشار قرار دهد که اردوغان موفق شود پای ناتو و آمریکا را مستقیما در بحران ادلب باز کند. از این رو همواره راهبرد تعامل با ترکیه را در پیش گرفته است. کرملین اما به محض آنکه ارتش سوریه پس از سه ماه نبرد بی وقفه جان تازه ای بگیرد، مجددا ترکیه را در شرایط از پیش تعیین شده قرار خواهد داد تا جایی که ارتش سوریه به تدریج و به صورت مرحله ای کنترل استان ادلب را در دست بگیرد و ترکیه را نیز در ایده آل ترین حالت از داشتن منطقه ای حائل به عمق نهایتا ۱۰ تا ۱۵ کیلومتر برای اسکان آوارگان سوری محروم نسازد.

• عملیات شورشیان تحت حمایت ترکیه برای بازگشت به ادلب
• سازمان ملل متحد: ادلب در آستانه بدترین فاجعه انسانی قرن است

قمار سخت ترکیه

نظر به آنچه گفته شد، انتظار می رود که ادلب پس از مدتی آرامش نسبی مجددا آبستن درگیری و خشونت میان قدرتهای درگیر در جنگ سوریه شود. ترکیه بر آن است که پای آمریکا و اروپا را به مناقشه ادلب باز کند تا از این طریق بر روسیه اعمال فشار کند. اگر چه می توان هم اینک نیز رد پای ایالات متحده در برخی عملیات های نظامی ارتش ترکیه در ادلب برای ترور فرماندهان و نیروهای مورد حمایت ایران دید اما بعید بنظر می رسد که ناتو در شمال سوریه اعلام منطقه پرواز ممنوع کند و یا سیستمهای پدافند موشکی پاتریوت در اختیار ترکیه قرار دهد.

پوتین شاید به خوبی می داند که این روزها اردوغان از حمایت فوری و عینی ناتو برخوردار نیست و به لطف همین اهرم فشار، حداکثر امتیاز را از همتای ترک خود در ادلب گرفت.

رییس جمهور ترکیه اما در بازگشت از مسکو شاید به این موضوع می اندیشید که دیگر بازی بالانس قدرت روسیه و آمریکا در سوریه جواب نمی دهد و او دست آخر باید فقط یک قدرت بزرگ را به عنوان هم پیمان خود انتخاب کند.