انتشار «دانشنامه تبرستان‌ومازندران»/دو میلیارد به مولفان بدهکاریم

خبرگزاری مهر، گروه فرهنگ: از سال ۱۳۹۰ در فرهنگخانه مازندران ساختار مبنایی و نظامند برای تدوین دانشنامه‌ای درباره مازندران و تبرستان به سرپرستی مردم‌شناس برجسته ایران جهانگیر نصری اشرفی شکل گرفت. هرچند که پیش از این تاریخ نیز تألیف مدخل‌هایی از این دانشنامه آغاز شده بود.

از آن تاریخ نصری اشرفی برای تألیف مدخل‌ها با بسیاری از فرهنگ‌نویسان و پژوهشگران منطقه‌ای، ملی و فراملی، قراردادهای مکتوب به امضا رساند و کارگروه‌های تخصصی برای پژوهش و تألیف، تشکیل شد. طراحی ساختار این دانشنامه خبر از تولید یک اثر درخشان و ماندگار درباره منطقه‌ای می‌داد که تاریخ کهنی دارد و به تبع آن صاحب میراث فرهنگی و معنوی بسیاری است.

منطقه تبرستان رخدادهای مهم تاریخی را به خود دیده که در برهه‌های مختلف این رخدادهای تأثیر مهمی در نظام سیاسی، اقتصادی و فرهنگی ایران زمین داشتند. همچنین شخصیت‌های مهمی نیز در طول تاریخ از این خطه برخاسته‌اند که صفحات مهمی را از تواریخ رسمی ایران زمین به خود اختصاص داده‌اند. بنابراین ضرورت داشت که دانشنامه‌ای بر مبنای اصول آکادمیک برای این منطقه تدوین شود.

پس از سال‌ها کار مدام نویسندگان به سرپرستی نصری اشرفی اکنون این دانشنامه در پنج مجلد و با شمارگان سه هزار و ۳۰۰ نسخه توسط نشر نی منتشر شده است. این آماده سازی بدون هیچ‌گونه حمایت دولتی تدوین شد و کار آماده سازی آن نیز مدتی پیش به پایان رسیده بود، اما مشکلات مالی مانع از انتشار عموم آن شد. خبرگزاری مهر پیشتر از این عدم حمایت خبری را منتشر کرده بود که از این نشانی قابل مطالعه است. متأسفانه انتشار این مجموعه نفیس و ارزشمند با گرفتاری جامعه ایران به ویروس کرونا مصادف شد و همین مساله باعث شد تا پوشش خبری این اتفاق مهم با مشکل مواجه شود.

جلد نخست «دیباچه» این دانشنامه است و شامل این مباحث و مدخل‌ها: «سازوکار دانشنامه»، «فهرست تشریحی»، «مقالات تبرستان و مازندران شناسی»، «پرداخت‌های هنری» و ترجمه انگلیسی این مباحث. جلد دوم شامل مدخل‌های «تاریخ، اقوام، جغرافیای طبیعی و محیط زیست، باستان‌شناسی، معماری»، جلد سوم شامل مدخل‌های «شهرستان‌ها و شهرها، نظام‌های اداری، آموزشی، فرهنگی، اقتصاد، نام‌آوران»، جلد چهارم شامل مدخل‌های «فرهنگ و مردم‌نگاری (ناملموس و ملموس)» و در نهایت جلد پنجم نیز شامل مدخل‌های «زبان، ادبیات، موسیقی، رسانه و ارتباطات، افزوده‌ها» هستند. قیمت این مجموعه ۸۵۰ هزار تومان تعیین شده است.

به مناسبت انتشار این دانشنامه با جهانگیر نصری اشرفی گفت‌وگویی داشته‌ایم که در ادامه خواهید خواند. نصری اشرفی یکی از چهره‌های شاخص مردم‌شناسی، قوم‌شناسی و دانشنامه‌نویسی میان اهالی فرهنگ ایران است. مجلداتی از پژوهش‌های او را انتشارات سوره مهر منتشر کرده که از میان آنها می‌توان به «ققنوس: پیش‌خوانی‌ها، نوحه‌ها، گوشه‌ها و مرثیه‌ها در تعزیه‌ی نواحی ایران» و «گوسان پارسی: بررسی نقل‌های موسیقایی ایران» اشاره کرد.

«از آئین تا نمایش»، «فرهنگ شکار در مازندران»، «امیر پازواری از دیدگاه پژوهشگران و منتقدان»، «خنیا: بررسی موضوعات آئینی نمایشی و موسیقایی ایران»، «نمایش و موسیقی در ایران» و «بازی، متل و نمایش‌های مراسمی، آئینی، مذهبی» از دیگر پژوهش‌های منتشر شده این مردم شناس است.

همچنین «فرهنگ واژگان تبری: با همانندهای مازندرانی، استاربادی، گیلی، قصرانی» و «وازیگاه (فرهنگ آئین، بازی، نمایش و سرگرمی‌های مردم ایران)» نیز از دیگر فرهنگنامه‌های تدوین و منتشر شده با سرپرستی نصری اشرفی هستند.

استان‌های دیگر ایران نیز هرکدام تلاش‌هایی برای تدوین دانشنامه استانی انجام دادند، اما تا جایی که اطلاع دارم صرفاً چند استان از جمله سمنان توانستند موفق شوند که البته نتیجه کار آکادمیک نبود. تنها استان مازندران بود که توانست با اصول علمی دانشنامه‌نویسی کار را به سامان برساند. روند تدوین چند سال طول کشید و اینکه چرا در این وضعیت بحرانی کشور کار منتشر شد؟

این دانشنامه مبتنی بر تعاملات اجتماعی، سیاسی و فرهنگی تبرستان است از دوره باستان تا به امروز و به لحاظ گستره جغرافیایی از حوزه قزوین تا گلستان را در موضوع میراث معنوی پوشش داده است. ما کار جدی را از اوایل ۹۰ شروع کردیم و حدود ۶ ماه پیش هم کار تألیف تمام شد. نشر نی هم کار را منتشر کرده، اما به دلیل شرایط کشور و فصل سرما هنوز کار توزیع نشده و فعلاً در انبار است. ما قرار بود که در یازده شهر آئین رونمایی این دانشنامه را برپا کنیم. نخستین رونمایی نیز قرار بود مورخ ۲۰ اسفند ۱۳۹۸ در سالن سید رسول حسینی ساری انجام شود. سالن اجاره شده بود و مهمانان بسیاری نیز از ایران و خارج از کشور به مراسم دعوت شده بودند. همچنین تنی چند از مدخل نویسان غیرایرانی این دانشنامه نیز قرار بود در این آئین سخنرانی کنند که متأسفانه به دلیل شرایط کشور این مراسم لغو شد.

ما هر پژوهشگری که در هر جای دنیا کار جدی در حوزه البرزشناسی داشت، جذب کردیم و آنها نیز حضور فعالی داشتند. نویسندگانی از آلمان، گرجستان، تاجیکستان و… در این دانشنامه مدخل نوشته‌اند همچنین قرار بود در شهرهای تهران، کرج، گرگان، تنکابن، بابل و آمل هم رونمایی داشته باشیم، اما جملگی این برنامه‌ها لغو شدند و ترجیح دادیم که فعلاً از مجموعه رونمایی و توزیع نشود. به دلیل فعال نبودن جامعه نگرانی سواستفاده از آن را هم داشتیم.

چه تعداد نویسنده با شما همکاری کردند؟ اشاره کردید که نویسنده غیرایرانی هم داشتید.

ما هر پژوهشگری که در هر جای دنیا کار جدی در حوزه البرزشناسی داشت، جذب کردیم و آنها نیز حضور فعالی داشتند. نویسندگانی از آلمان، گرجستان، تاجیکستان و… در این دانشنامه مدخل نوشته‌اند. به طور کل ۱۲۰۰ نویسنده و آگاه قومی در روند نگارش با ما همکاری کردند که رزومه آنها در جلد پنج درج شده است. جلد نخست هم که مداخلی چون روابط ایران و روس و… را دارد به صورت دو زبانه منتشر شده. ما کانالی را هم برای ترجمه راه اندازی کردیم و در آن فراخوان دادیم که در صورت نیاز به ترجمه مداخل به خود ما مراجعه شود.

مرحوم زنده‌یاد حسن انوشه هم در روند تدوین همکاری داشتند؟

آقای انوشه ابتدا قرار بود که سرپرست این دانشنامه باشند که این اتفاق رخ نداد. ایشان آثار مهمی را درباره تاریخ منطقه انجام داده بودند و به دلیل برجستگی نام و شخصیتش مدخلی در دانشنامه به نام او تألیف شد. پس یکی از مداخل این دانشنامه «حسن انوشه» است.

نهادهای آکادمیک یا فرهنگی حمایتی از دانشنامه کردند؟

خیر. آقای سید عباس صالحی زمانی که پست معاونت وزارت را بر عهده داشت به دفتر دانشنامه در ساری آمد و در جریان کار بود و حمایت معنوی زیادی هم از ما کرد. زمانی که دانشنامه به معرض چاپ رسید، قرار بود تسهیلات و کمک‌هایی برای ما در نظر بگیرند اما متأسفانه مساله تحریم‌ها پیش آمد و کمکی به ما نشد. با این اوصاف اما در روند صدور مجوز کمک شایانی به ما کردند و در سریع‌ترین زمان ممکن این مجوز صادر شد.

دانشنامه تبرستان و مازندران نخستین دانشنامه در ایران است که ۱۳ هزار سند و ۱۲۰ هزار عکس دارد. ما از مدل دانشنامه بریتانیکا و آمریکانا و… بهره بردیم و ده‌ها دانشنامه قومی منتشر شده در سطح جهان دیدیم و از آنها الگو گرفتیم نشر نی حدود یک‌ونیم میلیارد بودجه گذاشت و بنیاد دانشنامه در ساری و فرهنگخانه مازندران نیز چند میلیارد بودجه گذاشتند تا کار منتشر شود. ما هنوز دو میلیارد و صد میلیون تومان به مؤلفان بدهکار هستیم و طبق قرارداد باید سه ماه پس از انتشار این مبالغ را پرداخت کنیم. بجز این دو میلیارد تومان هم هزینه تدوین شد که بخشی از آن را از طریق گرفتن وام با بهره‌های ۲۰ تا ۳۰ درصد تأمین کردیم. هیچ گونه کمک دولتی به ما نشد و این یک حسن بزرگ هم داشت و آن عدم دخالت در مداخل این دانشنامه بود.

کشور ما بی‌تردید از پیشگامان دانشنامه نویسی در جهان است و آثاری چون دانشنامه علایی در تاریخ کشور ما پدید آمده‌اند. همه سیاستمداران و حکومتداران افتخارشان این است که در موضوعات منطقه‌ای و ملی دانشنامه‌هایی را چه تخصصی و چه عمومی به ثبت برسانند، چرا که بازتاب فرهیختگی یک ملت است. ما واقعاً متاسفیم که از هیچ کمکی برخوردار نبودیم و از این نظر فشار زیادی به ما وارد شد. با این اوصاف این اولین دانشنامه است که در موقعیت بومی، ساختمانی برای خود پدید آورد و این ساختمان برای دانشنامه وقف شد. خداوند را شکر می‌کنیم که این کار به نتیجه رسید و مقامات عالی استان نیز البته به ما لطف داشتند و تلاش بسیاری برای به سرانجام رسیدن کار از خود به خرج دادند.

الگویی هم برای تدوین دانشنامه داشتید؟

دانشنامه تبرستان و مازندران نخستین دانشنامه در ایران است که ۱۳ هزار سند و ۱۲۰ هزار عکس دارد. ما از مدل دانشنامه بریتانیکا و آمریکانا و… بهره بردیم و ده‌ها دانشنامه قومی منتشر شده در سطح جهان دیدیم و از آنها الگو گرفتیم. این کار از جنبه بصری نمونه است. پیشتر همه دانشنامه‌های ایران در سیاق کار علامه دهخدا منتشر شده‌اند. اما دو سوم این کار رنگی است و از این لحاظ یک اثر نمونه در حوزه قوم شناسی است.

قرار بر ادامه کار دارید؟

ما چون بنیاد دانشنامه را به وجود آوردیم صد در صد کار را ادامه خواهیم داد. هم اکنون نیز مشغول هستیم و مدخل‌ها را اضافه خواهیم کرد، چرا که به هر حال حوزه البرز چون ۶ قوم بزرگ ایرانی در آن ساکن بودند، دانش تاریخی بسیار مهمی به شمار می‌رود. به هر حال تعاملات در مازندران تا قرن دهم هجری تعاملات خاصی بوده و دو حکومت نیمه مستقل شیعی هم در این منطقه تشکیل شدند که در تاریخ ایران اهمیت خاصی دارند. اسپهبدان هم بازماندگان ساسانی بودند. بنابراین هنوز هم دانش‌ها و داده‌های تاریخی بسیاری وجود دارد که باید روی آن کار شود و امیدواریم در مجلدات بعدی به مقوله‌های کار نشده بپردازیم.