روز بختیاری و موضوع انتقال آب

شیوه‌ی خوبی است که در سال‌های اخیر، برای کوه‌ها، رودها، شهرها، و حتی روستاها، روزهای ویژه یا «شب‌های فرهنگی» در نظر گرفته می‌شود و به این بهانه، مردم منطقه به نکوداشت میراث‌های طبیعی و فرهنگی خود می‌پردازند و در پاسداشت این میراث‌ها راهکارهایی ارایه می‌دهند. روزهایی مانند روز ملی دماوند، روز علم‌کوه، روز شیراز، روز اصفهان، روز شهرکرد، روز رشت، روز قزوین، روز روستای لاسم، و همایش‌هایی مانند شب شهر دماوند، شب فرهنگی روستای طبر، شب توچال و... سبب افزایش علاقه‌ به این نقاط شده است.

منطقه‌ی بختیاری که کم‌وبیش در میانه‌ی «حوزه‌ی ایران فرهنگی » قرار دارد، منطقه‌ای کوهستانی است که از چکادها و دامنه‌های پرمهر آن هزاران جویبار و صدها رودک و ده‌ها رودخانه می‌جوشد؛ چنان‌که سرچشمه‌ی بزرگ‌ترین رودخانه‌ی ایران (کارون) و پرآوردترین رودخانه‌ی فلات مرکزی کشور (زاینده‌رود) کوهستان زردکوهِ سرزمین بختیاری است. به دلیل همین رواناب‌های زندگانی‌بخش بوده که از چندهزار سال پیش، در منطقه‌ی بختیاری که با خوزستان و میانرودان (بین‌النهرین) پیوندی ژرف دارد، یکی از مهم‌ترین کانون‌های تمدن ایرانی و بشری شکل گرفته و ادامه یافته است. قوم بختیاری، نقش مثبت و مهمی در میان سپاهیان کوروش هخامنشی، در نبردهای ایرانیان برضد سپاه اسکندر مقدونی، در رویارویی با مغولان، در نبرد با عثمانی‌ها، در جنگ‌های ایران و روس، در جنبش عدالت‌خواهانه‌ی مشروطیت، و در مبارزه با متجاوزان بعثی داشته است.

انتقال آب از سرچشمه‌های کارون و زاینده‌رود، در دو سه دهه‌ی اخیر به یکی از چالش‌های جدی استان چهارمحال بختیاری بدل شده و اگر این دستکاری‌های گسترده در طبیعت منطقه ادامه یابد، مردمی که نسل‌اندرنسل پشتیبان استقلال و یکپارچگی ایران بوده‌اند، گرفتار اختلاف‌های خطرآفرین با ساکنان فلات مرکزی خواهند شد. در شرایطی که بسیاری از نقاط استان چارمحال بختیاری و خوزستان دچار کمبود آب است، چندین طرح بسیاربزرگ و پرهزینه برای انتقال آب از رودخانه‌های این دو استان به  استان‌های اصفهان، یزد، کرمان، و حتی خراسان در دست مطالعه یا اجرا است. یکی از خطرناک‌ترین این طرح‌ها، پروژه‌ی انتقال آب بهشت‌آباد است؛ در این طرح قرار است یک سد مخزنی با حجم یک میلیارد و هشتصد میلیون مترمکعب و یک تونل به طول شصت‌وپنج کیلومتر ساخته شود. این سازه‌ها به‌اضافه‌ی تأسیسات دیگر و هزینه‌های سنگین نگهداری، بهای آب انتقالی به اصفهان و کرمان را (مطابق برآوردهای محافل بازرگانی، در سال گذشته) به بیش از دوهزار تومان برای هر مترمکعب خواهد رساند که برای تولید هیچ محصول کشاورزی و غیرکشاورزی توجیه ندارد.

سازمان بازرسی کل کشور در سال ۱۳۹۰ در نامه‌ای به نامجو وزیر نیرو، بر توجیه‌ناپذیر بودن طرح بهشت‌آباد تأکید کرده و ازجمله گفته بود که استان‌های اصفهان و کرمان می‌توانند با تصفیه‌ی فاضلاب‌ها حدود هشتصدمیلیون مترمکعب، و با اصلاح الگوی کشت حدود سیصدمیلیون مترمکعب آب تأمین کنند. همچنین در نامه آمده است که اگر استانداردهای مصرف در استان اصفهان رعایت شود، آب آشامیدنی استان با همین منابع تخصیص‌یافته‌ی کنونی، و بدون طرح‌های بهشت‌آباد و کوهرنگ ۳،  تا ۳۵ سال آینده (افق ادعایی طرح بهشت‌آباد) کافی است. در نشست‌هایی هم که شماری از کارشناسان مستقل و کنشگران حوزه‌ی آب و محیط زیست در سال ۹۸ در سازمان بازرسی داشتند، کارشناسان این سازمان بر این عقیده بودند که برنامه‌ریزیِ طرح‌های بزرگ سدسازی و انتقال آب، در فضایی که الزام‌های اجتماعی و محیط زیستی را در نظر نمی‌گیرند، به تصویب می‌رسد.

اهالی استان‌های چهارمحال بختیاری و خوزستان، و نمایندگان این استان‌ها در مجلس و شوراها، در سال‌های اخیر به دلیل آن که دست‌اندازی بر منابع آبی منطقه از حد گذشته و در طرح‌های آبی حتی الزام‌های قانونی (مانند مصوبات برنامه‌های توسعه‌ در زمینه‌ی اصلاح ساختار مصرف آب)، لزوم ارزیابی محیط زیستی، و حکم‌های قضایی نادیده گرفته می‌شود، به‌شدت مخالف انتقال آب هستند. لازم به یادآوری است که فعالان منطقه‌ی بختیاری نه‌تنها با طرح‌های انتقال آب به بیرون از استان (مانند طرح بهشت‌آباد و طرح ونک - سولگان) مخالف هستند، بلکه حتی پروژه‌هایی مانند انتقال آب «بن – بروجن» را که توجیه آن رساندن آب به شهرکرد و شهر سامان و... در داخل استان است، غیراصولی می‌دانند. موضوع نگران‌کننده این که گویا قرار است طرح بهشت‌آباد که در پی اعنراض‌های گسترده‌ی مردمی و با رأی دادگاه تعطیل شده، دوباره فعال شود؛ در همین هفته‌ها که کشور، هم درگیر بیماری کرونا است و هم از نظر منابع مالی سخت در مضیقه است، کارگاه تونل بهشت‌آباد از سمت اصفهان (چرمهین) در حال تجهیز است.

بازی بزرگ و خطرناک انتقال آب، مصداق تراژیک «از این ستون به آن ستون کردن» در موضوع چاره‌اندیشی برای کمبود آب است؛ هزینه‌های مالی و اجتماعی و محیط زیستی هنگفتی صورت گرفته و در حال صورت گرفتن است، اما نتیجه فقط انتقال مشکل از یک منطقه به منطقه‌ای دیگر برای یک مدت کوتاه بوده است. مدیران کشور باید بپذیرند که در هیچ نقطه‌ای از ایران، آب مازاد وجود ندارد که به جایی دیگر منتقل شود. چاره‌ی معضل آب، نه در «خریدن زمان» و جابجا کردن آب از این نقطه به آن نقطه (و ریختن پول به جیب ساخت‌وسازگرایان) بلکه در پذیرفتن واقعیتِ کم‌آبی ایران، تطبیق دادن خویش با طبیعت هر منطقه، و کاستن از تقاضای آب است.

روز بختیاری، فرصتی است برای یادآوری لزوم هم‌اندیشی و همکاری ملی در موضوع آب، رهاسازی سرنوشت این ماده‌ی حیاتی از چنگ گروه کم‌شمارِ محفل‌های ساخت‌وساز، و احترام به قانون طبیعت و چیدمانی که خلقت برای ما فراهم ساخته است.

* کنشگر محیط زیست

۴۷۴۷