ضرورت فقه هوشمند در سرعت تحولات جهانی

به گزارش خبرنگار مهر، به همت پژوهشگاه علوم و فرهنگ اسلامی و همکاری دانشگاه‌های امام صادق (ع) و باقرالعلوم (ع)، هفتمین وبینار کرونا با موضوع «چالش‌های نظری کرونا در علوم اسلامی» ۲۴ فروردین ماه با حضور آیت الله احمد مبلغی، حجج اسلام رضا برنجکار و علی امینی‌نژاد برگزار شد.

آیت الله احمد مبلغی عضو مجلس خبرگان رهبری و رئیس مرکز پژوهش‌های اسلامی مجلس شورای اسلامی در این نشست یک مقدمه، دو فرصت، و دو چالش کرونا را برای فقه مطرح کردند.

وی در مقدمه به چهار نکته اشاره کرد:

۱. ویروس کرونا فرصت‌ها و چالش‌های زیادی را در زمینه‌های مختلف به وجود آورده است و از آنجا که فعلاً در درون این وضعیت هستیم، شاید امکان رصد و تحلیل جامع از آن کاری دشوار باشد و باید منتظر شد تا بتوان بعد از کرونا بحث‌های جدی‌تری را دنبال کرد. در این میان، یکی از دانش‌هایی که در معرض کرونا قرار گرفته، دانش فقه است که فراروی آن فرصت‌ها و چالش‌های تازه‌ای را گشوده است. در این باره ضرورت دارد فرصت و چالش‌ها باهم در نظر گرفته شود تا بتوان نقطه‌های چالشی را کم کرده و فرصت‌ها ایجاد شده را برای تعالی اجتماعی فقه و دین، و همین‌طور افزایش تجربه فقهی فعال کرد.

۲. چالش‌های به وجود آمده برای فقه، نه متوجه شریعت است و نه متوجه جان‌مایه‌ها و اصالت‌های فقهی. چالش‌های برآمده از کرونا، متوجه تجربۀ فقهی و میراث فقهی و نگرش برخی از علمای فقیه است. از این رو باید تفکیک کرد بین جان‌مایه‌های فقهی و تجربه فقهی که در حال صیرورت و شدن است.

۳. این چالش‌ها، هرچند چالش هستند ولی بسیار مبارک بوده و زمینه را برای تکامل تجربه فقهی هموار می‌کند. مسائل نوظهور در برابر فقه، موجب می‌شود فقها فعالیت بیشتری بکنند، افق‌های جدیدی بگشایند، و لایه‌های عمیق‌تر و بیشتری از فقه را عرضه کنند. در این صورت، چالش‌ها نه به بحران بلکه به تکامل و تعالی فقه می‌انجامد.

۴. تکامل فقه هرگز به معنای دست کشیدن از اصالت‌های فقه، یا تضعیف شریعت، و یا خروج از دامنه و دایره واقعیت و جوهره فقه نیست. شریعت تمامیت‌ها و اصالت‌هایی دارد که فقه در تجربه و تفکر فقهی‌اش باید به آن نزدیک‌تر بشود.

فرصت‌ها (دو فرصت)

فرصت اول: انتقال ذهنیت و تجربه فقهی به فضاها و مسائل کلان جهانی و انسانی

فرصت دوم: امکان یابی فقه برای پرداختن آزادانه‌تر، دقیق‌تر، و مناط‌محورتر به جنبه‌های آئینی و مراسمی

توضیحِ فرصت‌ها

۱. کرونا زمینه‌ها و فرصت‌هایی را پدید آورده است که درآن فقیهان و پژوهشگران فقهی از خاستگاه‌ها و جایگاه‌های محدود و معطوف به یک وضعیت خُردِ قومی و مذهبی انتقال پیدا می‌کنند به یک وضعیت اجتماعیِ کلان، گسترده، و جهانی و انسانی. این یک فرصت بسیار بزرگی است که فراروی فقه گشوده شده است. چرا باید این را فرصت دانست؟ چرا انسانی‌اندیشی برای فقه باید یک فرصت تلقی شود؟ فرصت بودن «جهانی و انسانی بودن» دلایلی دارد که من به یک دلیل از آن اشاره می‌کنم. آنچه دین و همین‌طور مذهب شیعه از مهدویت ارائه می‌کند، آمیخته است از نگاه‌های جهانی، انسانی، عدل‌محوری نسبت به همۀ ابنای بشر. عدالتِ مهدوی، عدالتی جامع و جهانی و انسانی خواهد بود فارغ از اینکه نفع‌برندگان و استفاده‌کنندگان از این عدل مسلمانان باشند یا غیر مسلمانان. بنابراین نگاه کلان و خارج از قومیت در دین و مذهب یک امر تعبیه شده و نهادینه شده در صلب و اساس دین است. برای همین زمینه برای جهانی‌اندیشی و انسانی‌اندیشی برای فقه یک فرصت است. بدین‌سان فقها باید یک پُرکاری متناسب با همین فرصت و ظرفیت داشته باشند، این فرصت‌ها را بهنگام درک کنند و آن را به بحث و گفتگو بگذارند و از آن در زیست دینی دینداران استفاده کنند.

۲. فرصت دیگری که با کرونا برای علم فقه به وجود آمده، امکان‌یابیِ فقهی آزادانه‌تر، دقیق‌تر، و با تمرکز بیشتر در مناط‌ها و قاعده‌های اساسی معطوف به جنبه‌های آئینی است. البته بخشی از این بحث مربوط به علم کلام است.

می‌توان دین را به سه بخش تقسیم کرد:

۱. بخش بینشی با محوریت اجتماعات دینی و شعائر دینی. این بخش را عمدتاً علم فقه تصدی و تنظیم می‌کند. فقه در این بخش به تنظیم شعائر و تأمین چارچوب و محتوای آنها و نسبت آنها با یکدیگر می‌پردازد.

۲. بخش دوم، بینشی با محوریت اعتقاد و و معرفت و دلدادگی به خداوند است. محور اصلی در این بخش، اعتقاد به خدا و دلدادگی به خداست.

۳. سومین بخش دین، بخش توقعی است. اینکه مردم چه توقعی از دین دارند. اینکه مردم توقع دارند که دین و نهادهای دینی و نمادهای دینی، شفا بدهند و مشکلات روزمره مردم را حل کند. شفاخواهی از نهادهای دینی و نمادهای دینی یک کارکرد خیلی فوری دین است که مردم توقع دارند که مشکلات، امراض، و گرفتاری‌ها را جبران و حل کند. این بخش (بخش توقعی) عمدتاً دست مردم است هرچند فقه و فقها نیز ممکن است در آن اثرگذار باشند. گاه زمام توقعات دینی مردم از دست عالمان گرفته می‌شود و خواست‌های متراکم و لحظه‌ای مردم خودش را بر فقه تحمیل می‌کند. مشکلی که در این میان هست، اینکه منطق دین و ابعاد این منطق در قبال تنظیم این توقعات مغفول واقع می‌شود.

ربط این سه‌بخش

این سه بخش چه ربطی به مدعای بحث دارد که کرونا فرصتی برای فقه پیش آورده است؟ در این باره چند نکته را باید در نظر گرفت.

الف) دامنه‌ها و ابعاد بخش دوم (ابعاد معرفتی) و سوم (ابعاد مردم و توقع آنها) گاه در کشاکش با هم قرار می‌گیرند. این کشاکش نوعاً نهان (البته با بازتاب‌های قابل رؤیت) و البته تدریجی است. بخش معرفتی و ارتباطی با خدا با بخش توقعی (که بخش فوریات است) در اصطکاک قرار می‌گیرد. البته این اصطکاک از حیث جوهر دین نیست. به لحاظ جوهری تضادی نیست بین با خدا بودن و از خدا خواستن و دعا کردن و توسل جستن. اصل دعا و توسل از اقتضائات مسلّم و غیرقابل انکار است. در قرآن هم این مسئله فراوان مورد تأکید قرارگرفته است؛ لیکن دامنۀ بخش توقعی که زمام آن به دست مردم و نه علما است موجب می‌شود توقعاتِ از دین دامنه‌هایی پیدا کند و این دامنۀ گسترده تضادی با قلمرو بخش دوم پیدا کرده و اختلاط و اختلالی در مرز بین این دو به وجود بیاید.

کشاکش بین بخش دوم و بخش سوم، دو چالش دیگر هم درست می‌کند: گاه همین بخشِ توقعی اصالت‌هایی پیدا می‌کند که این اصالتِ انتظارات از دین، موجب اصطکاک‌هایی با توجه به خدا و غرورشکنی در برابر خدا و تضرع در برابر خدا می‌شود. در این وضعیت، گویا دین غیر از حل مشکلات انسان کاری ندارد. در این صورت اساساً حل مشکلات اصالت پیدا می‌کند و حل مشکلات به جای معرفت خداوند می‌نشیند. دامنه‌گستریِ این توقعات و بی‌رویه بودن آن اصالت بُعد معرفتی را تحت‌الشعاع قرار می‌دهد. این چالش دومی است که با فربه شدن توقعات از دین، فضا برای ابعاد معرفتی و بخش دوم اساساً تنگ می‌شود.

ب) بخش اول که در اختیار فقه است متأثر می‌شود از کشاکش بین بخش دوم (معرفتی) با بخش سوم (بخش توقعات مردمی). اگر بخش سوم فضا را بر بخش دوم تنگ کند، در این صورت راه تنفس برای قابلیت‌های فقهی، مناط فقهی، اهداف فقهی بسته خواهد شد. چون یک وضعیت کلیشه‌ای را مردم به دین تحمیل می‌کنند و در این وضعیت کلیشه‌ای، قابلیت‌های فروخفته در فقه مجال ظهور پیدا نمی‌کند.

ج) آنچه در شرایط کرونایی رخ می‌دهد تقویت بینشی دین است. شاید اساسی‌ترین فایده مترتب بر بیماری‌های این گونه‌ای که همۀ مناسبات را متأثر می‌کند، تقویت بینشی دین به مثابه یک رهاورد است. بینش معرفتی و دینی در این وضعیت، بی پیرایه‌تر، جدی‌تر، معنادارتر، و عمیق‌تر می‌شود. به موازات این عمق‌یابی و معنایابیِ ابعاد معرفتی، بخش توقعی مردم از دین دچار تعدیل می‌شود. در این بستر آنچه که اهمیت پیدا می‌کند تخلق به اخلاق خدا و شکسته شدن غرور انسان در برابر خدا است.

چالش‌ها (دو چالش)

۱. برآمدن و آشکار شدن نیاز جامعه به پاسخ‌های دینیِ فراتر از پاسخ‌های صرفاً فقهی (جامعه کرونا زده به یک پاسخ‌های جامع الاطراف و فراتر از پاسخ‌های فقهی و صرفاً فقهی نیاز دارد) و ۲. نیاز جامعه به پاسخ‌های فوری و بهنگام و نه پاسخ‌های کند و بطئی.

توضیح چالش‌ها

۱. چالش اول این است که ما به پاسخ‌های جامع‌تر و کامل‌تری را لازم داریم. پیش از این فقه اصغر با فقه اکبر درهم تنیده و مرتبط با هم بدانیم. الان متأسفانه بین این دو فاصله افتاده است. در دوران قدیم، فقه معطوف به تهذیب نفس بود، فقه حاوی نگرش‌های معرفتی و کلامی بود. درحالی‌که اکنون این ظرفیت عمیق مدت‌هاست نافعال و یا کم‌فعال شده است. این درحالی است که جامعه کرونازدۀ امروز پاسخ جامعِ فقهی، کلامی، عرفانی می‌خواهد. در این میان فقه نباید از کل دین نمایندگی بکند. پاسخ‌های فقهی باید برآمده از نگاه‌های کلامی و عرفانی دقیق و تهذیب نفس و دعامحور باشد. این نه بدان معناست که یک جا نکته‌ای فقهی، و جای دیگر نکته‌ای کلامی، اخلاقی و یا عرفانی گفته شود، بلکه منظور آن است که فتوای فقهی به صورت هوشمند و چارچوب‌دار بتواند پاسخی جامع ارائه کند.

۲. چالش دوم اینکه، اساساً امروزه با عنایت به تحولات سریع و شتابنده، فقه باید بتواند پاسخ‌های فوری آماده کند. کرونا شیوع فوری دارد و مسئله‌هایش هم به طور متراکم و سریع در زمینه‌های مختلف بازتاب پیدا می‌کند و جامعه را فوراً متأثر از خود می‌کند. در این شرایط اگر فقه بخواهد تأخیر داشته باشد، امروز فردا بکند، نمی‌تواند در برابر این حادثه بزرگ پاسخ‌های مؤثر و لازم را ارائه بکند. اگر مباحث حقوقی بر زمین بماند، اگر قوانینی که باید به سرعت تدوین شود. فقه آن را معطل بگذارد، طبیعی است که مشکلات حل نخواهد شد. نباید گفت که ما تجربه نداشتیم، حوزه می‌باید بسیاری از کارهایش را تعطیل کند و به سرعت به سمت تهیه پاسخ‌های جامع و پاسخ‌های برخوردار از الگو حرکت کند.