کرونا؛ آیا مدرکی برای منشاء آزمایشگاهی ویروس وجود دارد؟

حق نشر عکس EPA Image caption دانشمندی در حال کار روی ویروس کرونا در آزمایشگاهی در یونان

مکاتبات وزارت امور خارجه آمریکا نشان می‌دهد که اعضای سفارت این کشور در چین نگران امنیت زیستی آزمایشگاه ویروس‌شناسی ووهان بوده‌اند. این آزمایشگاه در همان شهری واقع شده است که ویروس کرونا برای نخستین بار پدیدار شد.

از طرف دیگر، دونالد ترامپ هم اعلام کرده است که دولت ایالات متحده دارد گزارش‌های تاییدنشده درباره نشت این ویروس از یک آزمایشگاه را بررسی می‌کند.

آیا این مسائل کمکی به شناخت بهتر همه‌گیری فعلی خواهند کرد؟

موضوع این مکاتبات چیست؟

یک گزارش روزنامه واشنگتن پست شامل اطلاعات مندرج در مکاتبات دیپلماتیک است. این اطلاعات نشان می‌دهد که فرستاده‌های علمی سفارت آمریکا چندین بار در سال ۲۰۱۸ از یک مرکز پژوهشی در چین بازدید کرده بودند و مقامات سفارت دو بار بابت امنیت ناکافی این آزمایشگاه به واشنگتن هشدار داده بودند.

این گزارش می‌گوید که این مقامات نگران ضعف مدیریتی و امنیتی در موسسه ویروس‌شناسی ووهان بودند و درخواست کمک بیشتری کرده بودند.

ادعای دیگر این است که تحقیقات این آزمایشگاه روی ویروس‌های کرونای خفاشی باعث شده بود تا دیپلمات‌ها نگران بروز همه‌گیری دیگری مانند سارس شوند. این روزنامه می‌گوید که این مکاتبات به بحث‌ها در دولت آمریکا درباره نقش احتمالی این موسسه یا آزمایشگاه دیگری در ووهان در شیوع بیماری همه‌گیر فعلی دامن زده است.

• چرا تئوری آغاز کرونا از آزمایشگاهی در چین بالا گرفته؟
• مکرون مدیریت اپیدمی کرونا در چین را زیر سوال برد

شبکه خبری فاکس نیز گزارشی درباره منشاء آزمایشگاهی این ویروس منتشر کرده است.

شیوع این بیماری در پی بیماری افراد مرتبط با یکی از بازارهای گوشت تازه ووهان وارد خبرها شد، اما با وجود گمانه‌زنی‌های فراوان در فضای مجازی، هیچ مدرکی دال بر خروج تصادفی ویروس Sars-CoV-۲ از هیچ آزمایشگاهی وجود ندارد.

تمهیدات امنیتی رایج در آزمایشگاه‌ها

آزمایشگاه‌های تحقیقاتی هنگام مطالعه ویروس‌ها و میکروب‌ها از رویه‌ای استفاده می‌کنند که به استاندارد سطح امنیت زیستی معروف است.

این استاندارد چهار سطح دارد و چیزی که سطح لازم را تعیین می‌کند نوع عامل بیولوژیکی مورد مطالعه و تمهیدات محدودیتی لازم برای قرنطینه کردن آن است.

سطح امنیت زیستی ۱ پایینترین سطح است و در آزمایشگاه‌هایی استفاده می‌شود که با عوامل بیولوژیکی کاملا شناخته‌شده‌ای کار می‌کنند که خطری برای انسان ندارند.

هر چه سطح استاندارد بالاتر می‌رود، تمهیدات محدودیتی نیز بیشتر می‌شود. سطح امنیت زیستی ۴ که بالاترین سطح است در آزمایشگاه‌هایی استفاده می‌شود که با عوامل بیماری‌زای بسیار خطرناکی کار می‌کنند که درمان و واکسن مشخصی ندارند: ابولا، ویروس ماربورگ و - در تنها دو موسسه در آمریکا و روسیه - آبله.

این استاندارد بین‌المللی است و با اندکی تفاوت ظاهری در همه جای دنیا اعمال می‌شود.

دکتر فیلیپا لنتزوس، کارشناس امنیت زیستی در کینگز کالج لندن، می‌گوید "مثلا روس‌ها به بالاترین سطح محدودیت می‌گویند سطح ۱ و به پایینترین هم می‌گویند سطح ۴. یعنی دقیقا برعکس استاندارد رایج. اما نحوه کار و زیرساخت‌های موجود دقیقا همان است."

حق نشر عکس EPA Image caption آزمایشگاه‌هایی نظیر این در مجارستان بر اساس استاندارد امنیت زیستی مشخصی کار می‌کنند که ۴ سطح دارد

سازمان بهداشت جهانی دستورالعملی درباره این استاندارد منتشر کرده است، اما رعایت آن در هیچ معاهده‌ای اجباری نشده است.

دکتر لنتزوس می‌گوید "هدف از ایجاد این استاندارد امنیت در فضای کار، عدم ابتلای کارمندان آزمایشگاهی و جامعه و البته کاهش احتمال آلودگی محیطی به خاطر نشت تصادفی بوده است."

او در ادامه می‌گوید "چیزی که رعایت این استاندارد را اجباری می‌کند پول است. اگر بخواهید با شرکای بین‌المللی همکاری کنید، باید استانداردهای مشخصی را رعایت کنید. اگر محصولی دارید که قرار است به بازار عرضه شود، یا خدمات مشخصی مانند گرفتن تست ارائه می‌دهید، باید با رعایت استانداردهای بین‌المللی کار کنید."

نکته مهم در مورد موسسه ویروس‌شناسی ووهان این است که بخشی از بودجه‌اش از آمریکا تامین می‌شد و از مراکز تحقیقاتی آمریکایی کمک می‌گرفت. در این مکاتبات دیپلماتیک توصیه شده بود که این کمک‌ها بیشتر شود.

این مکاتبات به چه کمبودهایی اشاره کرده‌اند؟

پاسخ کوتاه این است که مقاله واشنگتن پست حرفی در این باره نمی‌زند. اما به صورت کلی، تمهیدات امنیتی را می‌توان به طرق مختلف در آزمایشگاه‌هایی که با عوامل بیولوژیکی کار می‌کنند نقض کرد.

به گفته دکتر لنتزوس مسائل مهم شامل این موارد می‌شود: "افرادی که به آزمایشگاه دسترسی دارند، آموزش دانشمندان و تکنسین‌ها و دوره مرتب موضوعات آموزشی، رویه ثبت وقایع، امضا، فهرست مواد بیماری‌زای موجود، شیوه اطلاع‌رسانی درباره حوادث و رویه برخورد با وقایع اورژانسی."

حق نشر عکس Reuters Image caption تعدادی از نخستین موارد ابتلا به بیماری کووید-۱۹ با بازار گوشت تازه ووهان ارتباط داشتند

اما نگرانی‌هایی که در این مکاتبات مطرح شده بودند تا چه اندازه غیرعادی بودند؟

حادثه امری عادی است. در سال ۲۰۱۴، در نزدیکی واشنگتن جعبه‌ای پیدا شد که داخلش شیشه‌های کوچک حاوی ویروس آبله بود. در سال ۲۰۱۵، ارتش آمریکا به جای هاگ مرده اشتباهی میکروب زنده سیاه‌زخم را به ۹ آزمایشگاه در سراسر کشور و یک پایگاه نظامی در کره جنوبی ارسال کرد.

آزمایشگاه‌های زیادی در سطوح پایینی استاندارد امنیت زیستی فعالیت می‌کنند و هر کدام هم خوانش خود را از این استاندارد دارند. از طرف دیگر موارد کوچک نقض این استاندارد اصولا خبری نمی‌شود.

اما تعداد آزمایشگاه‌هایی که در سطح ۴ این استاندارد فعالیت می‌کنند نسبتا کم است. ۵۰ مورد از این آزمایشگاه‌ها در دانشنامه ویکی‌پدیا ثبت شده است، از جمله موسسه ویروس‌شناسی ووهان، اما هیچ منبع رسمی کاملا معتبری وجود ندارد.

این آزمایشگاه‌ها باید طبق مشخصات بسیار سختگیرانه‌ای ساخته شوند، چرا که با خطرناکترین عوامل بیماری‌زای شناخته‌شده سر و کار دارند و عموما استانداردهای امنیتی را به خوبی رعایت می‌کنند. به همین خاطر هرگونه نگرانی بابت رویه کاری در هر کدام از این اماکن قطعا ارزش خبری زیادی خواهد داشت.

• گرم شدن هوا شیوع کرونا را متوقف خواهد کرد؟
• کرونا؛ ویروس‌ها چطور در دفاتر کار منتشر می‌شوند
• ویروس کرونا:‌ چرا بعضی کشورها از ماسک استفاده می‌کنند و بعضی نه؟
• این فیلم ده سال پیش ویروس کرونا را پیش‌بینی کرده بود؟

آیا قبلا هم ادعاهای مشابهی مطرح نشده بود؟

چرا، گمانه‌زنی‌ها درباره منشاء این ویروس کرونای جدید درست از زمان کشف آن شروع شد که عمدتا هم با بی‌اطلاعی همراه بود.

یکی از نظریاتی که در ماه ژانویه در فضای مجازی پخش شد ادعا می‌کرد که این ویروس به عنوان سلاح میکروبی در آزمایشگاه طراحی و ساخته شده است. اما این ادعا بارها توسط دانشمندان رد شده است. آن‌ها می‌گویند که مطالعات نشان می‌دهد که این ویروس منشاء حیوانی دارد و به احتمال زیاد از خفاش منتقل شده است.

ویروس‌ها را می‌توان صرفا برای مطالعات بنیادین علمی طراحی کرد و ساخت. برای مثال، مطالعات افزایش کارکرد ممکن است برای بررسی جهش‌های احتمالی یک ویروس در آینده صورت بگیرند و در عین حال توان بیماری‌زایی آن را هم افزایش دهند.

اما بررسی ژنوم این ویروس کرونا در آمریکا به کشف هیچ مدرکی که نشان دهد ساختگی است منجر نشد. کریستین اندرسن، کارمند مرکز پژوهشی اسکریپس، در ماه مارس گفت "مقایسه توالی ژنوم سویه‌های مختلف ویروس کرونا به اما اجازه می‌دهد تا با قطعیت بگوییم که ویروس Sars-CoV۰۲ ریشه در یک روند طبیعی دارد."

ادعای دیگری که مطرح می‌شود خروج تصادفی یک ویروس طبیعی از یک مرکز آزمایشگاهی است. فاصله کم بازار گوشت تازه ووهان، یعنی جایی که ارتباط نزدیکی با شیوع این بیماری داشته است، از حداقل دو موسسه تحقیقاتی که روی بیماری‌های مسری کار می‌کنند به این گمانه‌زنی‌ها دامن زد.

حق نشر عکس SPL Image caption گمان می‌رود که منشاء این ویروس حیوانات وحشی باشد – به احتمال خیلی زیاد خفاش

پژوهش درباره ویروس‌های کرونای خفاشی در موسسه ویروس‌شناسی ووهان اطلاعات سری نیست. این کاری کاملا مشروع است که نتایجش در مجلات علمی بین‌المللی منتشر شده است. چین در سال‌های ابتدایی قرن بیست و یکم شیوع بیماری سارس را تجربه کرد و به همین دلیل چنین تحقیقاتی اصلا عجیب نیست.

دکتر لنتزوس می‌گوید موضوع منشاء این ویروس "پرسش مشکلی است. در پشت صحنه و در بین کارشناسان امنیت زیستی مباحث زیادی پیرامون منشاء این ویروس شکل گرفته است که نقش بازار گوشت تازه ووهان را که از طرف چین مطرح می‌شود زیر سوال می‌برد."

اما در حال حاضر هیچ مدرکی نیست که نشان دهد این ویروس از یکی از موسسات پژوهشی ووهان خارج شده است.

ژائو لیجیان، سخنگوی وزارت خارجه چین، در این باره اظهار نظر کرده و به خبرنگاران گفته است که مقامات سازمان بهداشت جهانی "چندین بار اعلام کرده‌اند که هیچ مدرکی که نشان دهد این ویروس در آزمایشگاه ساخته شده است وجود ندارد."

دونالد ترامپ که به خاطر واکنش دولتش به همه‌گیری این بیماری مورد انتقاد قرار گرفته است از بررسی این نظریه توسط نهادهای دولتی خبر داده است.

چین بارها به عدم شفافیت در مراحل نخست شیوع این بیماری متهم شده است و مایک پومپئو، وزیر خارجه آمریکا، گفته است مقامات پکن "باید حقیقت را بگویند."

چیزی که صدر خبرها را به خود اختصاص خواهد داد قطعا این مرافعه بین کشورها است، اما کار پرزحمت علمی برای یافتن منشاء اصلی این ویروس به دور از چشم‌ها ادامه پیدا خواهد کرد.

خبرهای بیشتر را در کانال تلگرام بی‌‌بی‌سی فارسی دنبال کنید