آیا کرونا بر زلزله‌ها اثر گذاشته است؟

تعطیلات آموزشی و فاصله‌گذاری اجتماعی در بازه زمانی نسبتا مشابه در بسیاری از کشورهای دنیا اجرا شده است. در روزهای اخیر خبری منتشر شد که در آن نشان داده شده بود  دانشمندان در بلژیک، انگلستان و آمریکا گفته‌اند بعد از همه‌گیری کرونا و محدودشدن فعالیت‌های انسانی و صنعتی به دلیل فاصله‌گذاری اجتماعی در مناطق مختلف دنیا، تعداد زلزله‌های ثبت‌شده محدود شده است. گفته شد پژوهشگران رصدخانه سلطنتی در بلژیک اولین مشاهده را در این زمینه انجام داده‌اند. از طرف سایت بنگاه خبرپراکنی بریتانیا مطرح شد «کاهش لرزش پوسته و حرکات زمین در فرکانس‌های یک تا ۲۰ هرتز کمتر از دوره قبل از به‌اجراگذاشتن محدودیت‌های کرونایی است.

زلزله‌شناسان در نپال متوجه کاهش در فعالیت زمین شدند. یکی از کارکنان انستیتوی فیزیک زمین در پاریس گفته این کاهش در پایتخت فرانسه چشم‌گیر است و یکی از پژوهشگران انستیتوی تکنولوژی کالیفرنیا در آمریکا میزان این کاهش در لس‌آنجلس را «بسیار زیاد» توصیف کرد. در امپریال کالج دانشگاه لندن، این کاهش را در لندن به ترافیک کمتر در مسیر بزرگراه ام-۴ بین لندن و ولز نسبت دادند. این تغییر در سطح ارتعاشات پس‌زمینه نتیجه مستقیم اقداماتی از قبیل ماندن در خانه و قرنطینه است. 

دستگاه‌های ثبت امواج لرزه‌ای، ارتعاشات را در پوسته زمین شناسایی می‌کنند و کاهش‌هایی مشابه در پاریس، بروکسل، لس‌آنجلس و اوکلند کالیفرنیا گزارش شده است». ولی آیا این کاهش ارتعاشات در سطح زمین که در زلزله‌شناسی به عنوان
 cultural noise یا «نویزهای روزمره» شناخته می‌شوند، با زلزله‌های زمین‌ساختی و مشخصا زلزله‌های ناشی از فعالیت گسل‌ها مربوط‌اند؟ پاسخ صریح و سریع آن است زلزله‌هایی که با جابه‌جایی گسل‌های فعال ربط دارند، با تغییرات فعالیت‌های انسانی دچار تغییر زیادی نمی‌شوند؛ به‌ویژه هنگامی که از زلزله‌های با بزرگای ۳ به بالا صحبت می‌کنیم و وقتی زلزله‌های شدید (با بزرگای ۶ یا بیشتر) مد نظر است، عملا تعطیلی فعالیت‌ها و... یا افزایش فعالیت‌های شهری و صنعتی، نمی‌تواند مستقیما موجب وقوع زمین‌لرزه‌ای زمین‌ساختی شود. بنابراین آنچه به زمین‌لرزه‌های حاصل از فعالیت‌های انسانی –زلزله‌های مصنوعی، نویزهای روزمره، خردلرزه‌ها- مربوط می‌شود، با کم‌شدن نوسانات سطح پوسته زمین و عمدتا نواحی نزدیک به شهرها در اثر تعطیلات ناشی از همه‌گیری کرونا به‌ویژه در نواحی شهری کمتر شده‌اند، ولی زلزله‌های طبیعی که به گسلش و فعالیت‌ها و جابه‌جایی‌های ژرف در پوسته زمین مربوط است، با تعطیل‌شدن فعالیت‌های انسانی نه بیشتر می‌شوند و نه کمتر.

جالب آن است که اگر به بازه ۱۱۰روزه اخیر (از ۱۱ دی‌ ۹۸ به بعد) از نظر آمار لرزه‌خیزی نگاه بیندازیم، می‌بینیم ۱۹۵ زلزله با بزرگای بیش از ۳.۵ در ایران ثبت شده است که ۹تای آنها بزرگایی بیش از ۵ داشته‌اند. حال اگر به همین پنجره زمانی ولی برای سال قبل نگاه کنیم (از ۱۱ دی‌ ۱۳۹۷ به مدت ۱۱۰ روز) تعداد زلزله‌های با بزرگای بیش از ۳.۵ در ایران ۱۳۸ تا بوده که ۳تای آنها بزرگای بیش از ۵ داشته‌اند. این به آن معنی است که در بازه زمانی محدودشدن فعالیت‌های انسانی به دلیل کرونا در ایران، لرزه‌خیزی -به معنای تعداد رخداد زلزله‌ها که اکثرا کوچک بوده‌اند- ۱.۵ برابر بیشتر هم شده است!

این موضوع به معنی اثر کرونا بر بیشترشدن لرزه‌خیزی ایران نیست، بلکه نگارنده بر آن است که عملا وجود یا عدم همه‌گیری کرونا اثری بر این تغییرات در لرزه‌خیزی ایران نداشته است. حال اگر همین بازه زمانی ۱۱۰روزه از ابتدای سال ۲۰۲۰ را با زمان مشابه در ابتدای سال ۲۰۱۹ در محدوده سه کشور ترکیه، فرانسه و ژاپن مقایسه کنیم، تغییرات لرزه‌خیزی کمابیش شبیه ایران است: در ترکیه در ۱۱۰ روز اخیر ۱۱۰ زلزله با بزرگای بیش از ۳.۵ رخ داده است، ولی همین آمار در ۱۱۰ روز ابتدای سال ۲۰۱۹ به ۷۹ رخداد می‌رسد.

در ژاپن در ابتدای سال ۲۰۲۰ تعداد ۱۹۸ رخداد زلزله با بزرگای بیش از ۳.۵ ثبت شده که در مقایسه با ابتدای سال ۲۰۱۹ تعداد رخداد مشابه ثبت‌شده ۱۱۸ تا است و در فرانسه در ابتدای سال ۲۰۲۰ تعداد ۱۱ رخداد با بزرگای بیش از ۳.۵ رخ داده که برای ابتدای سال ۲۰۱۹ به هفت رویداد می‌رسیم. همین آمار از طبیعت نشان می‌دهد  در ابتدای سال کرونایی ۲۰۲۰ لرزه‌خیزی طبیعی ناشی از گسلش و زلزله‌های طبیعی در دنیا از ۱.۴ تا ۱.۷ برابر بیشتر نیز شده است! ارزیابی زلزله‌های رخ‌داده در کل جهان و تغییرات آن در ۳۰ سال ۱۹۹۰ تا ۲۰۱۹ نشان می‌دهد چه بسا سال ۲۰۲۰ شروع دوره‌ای با لرزه‌خیزی بالاتر در جهان با آمار رخدادهای فراوان‌تر و ثبت زلزله‌های شدید پرتکرارتر نیز باشد. چنین روند افزایش آماری در محدوده ایران نیز قابل مشاهده است.

* استاد پژوهشگاه بین‌المللی زلزله‌شناسی و مهندسی زلزله
* منتشر شده در روزنامه شرق | ۱ اردیبهشت ۹۹