دیپلماسی هوشمند در عصر کرونا

این فرصت در نتیجه شیفت کنونی از موضوعات اصلی عرصه سیاست بین الملل (بازیگری دولت ها در عرصه جهانی) به موضوعات عرصه روابط بین الملل (تعامل همزمان دولت ها و ملت ها) و شکل گیری حوزه های جدیدی در همکاری های منطقه ای است.

دو وظیفه مهم و سنتی یک سیاست خارجی موفق، برقرای تعادل بین رشد اقتصادی (تولید ثروت و رفاه برای شهروندان) و ایجاد امنیت (حفظ جان شهروندان و بقای کشور) است. هرچند سازه آرمان گرایانه بهم پیوستگی سیاسی-اقتصادی کشورها یا همان «جهانی شدن» همچنان طرفدارانی در عرصه بین المللی دارد، اما واقعیت این است که کشورها همیشه به حفظ منافع، رفاه و امنیت شهروندان خود اولویت می دهند. در این راستا، دستگاه دیپلماسی وظیفه دارد تا افکار عمومی جامعه خود را از روندهای سیاسی، اقتصادی و امنیتی واقعی و جاری در جهان آگاه کرده و با برقراری نوعی تعادل بین «منابع و امکانات ملی» و «محدویت های استراتژیک»، یک دیپلماسی هوشمند را در حوزه های نفوذ سیاسی، اقتصادی و فرهنگی-اجتمایی خود تعریف و عملیاتی کند.  

دولت ایران براستی خواهان تنش زدایی و تقویت همکاری سیاسی-اقتصادی در منطقه و جهان برای رشد اقتصادی است. اما معمای سیاست خارجی ایران این است که اصل رشد اقتصادی آن با اصل دیگر یعنی حفظ امنیت و بازدارندگی تهدیدها همانند تروریسم و تهدید مستقیم نظامی بیگانگان، که اتفاقا همگی از درون منطقه برمی خیزند، اغلب در تضاد قرار می گیرد. یک نگاه دقیق به تاریخ روابط بین الملل نشان می دهد که حفظ امنیت با تمامی امکانات موجود در شرایط بحران، بطور ذاتی در اولویت دولت ها قرار می گیرد.  

تمرکز اصلی تهدیدات اقتصادی و سیاسی-امنیتی در منطقه برای ایران، رژیم های دشمن و رقیب یا در اکثر موارد رهبران آنها مثل ترامپ، نتانیاهو، بن سلمان، بن زاید و غیره هستند، نه مردم این کشورها. به عنوان نمونه، ترامپ، حکومت های اروپایی را با تهدید به انتقام اقتصادی در صورت سرپیچی از تحریم های اقتصادی آمریکا علیه ایران می ترساند. یا به رهبران رژیم های سعودی، امارات و اسرائیل امید می دهد که با مهار قدرت منطقه ای ایران برای آنها تضمین های امنیتی فراهم می کند.

شیوع ویروس کرونا یک لحظه تاریخی در تقویت نزدیکی و بهم پیوستگی ملت هاست. اکنون یک سازه فکری جدید در نوع نگاه ملت ها به سیاست حکومت ها در مواجهه با بحران ناشناخته کرونا شکل می گیرد که اغلب هم توام با بدبینی و بی اعتمادی است. به واقع، جوامع انسانی اکنون خواهان نوعی «حکمرانی هوشمند» هستند، که در درجه نخست و در یک جریان دوطرفه، حکومت ها به مردم «موضوعیت» و «نقش» بیشتری بدهند و از آنها درخواست کمک و همکاری کنند. کرونا نشان داد که قوی ترین کشورها هم بدون کمک و اعتماد مردم، ظرفیت و امکانات کافی برای مواجهه با چنین بحران هایی را ندارند. به عنوان نمونه، نقش و همکاری مردم در استفاده درست از فناوری فضای مجازی برای تداوم زندگی روزمره در حفظ «امنیت هوشمند سلامت» یک ضرورت است.

همزمان شیوع این ویروس، یک نگاه نو در جوامع انسانی نسبت به ارزش همکاری های منطقه ای در شرایط بحران، به ویژه در حوزه امنیت سلامت و امنیت اقتصادی بوجود آورده است. به عبارت دیگر، جهانی شدن و وابستگی متقابل اقتصادی و سیاسی از شکل سنتی خود خارج شده و در قالب همکاری های جدید منطقه ای تجلی می یابد. به واقع، در نتیجه تجمیع همکاری های منطقه ای است که انباشت سلامت، اقتصاد و امنیت شکل می گیرد. این تحول، یک فرصت برای سیاست خارجی کشورمان برای حل معمای پیشبرد همزمان تنش زدایی و حفظ امنیت از طریق توسعه همکاری منطقه ای در حوزه های جدید است.

در دوران کرونا، دیپلماسی بهداشت، دیپلماسی پزشکی و سلامت، دیپلماسی سایبری و دیجیتالی، دیپلماسی فناوری، دیپلماسی محیط زیست و غیره فراتر از مفاهیم غالب و سنتی در منطقه همانند دیپلماسی جنگ و بحران، منازعه ژئوپلتیک، تروریسم، امنیت انرژی و غیره، معنا و ضرورت بیشتری می یابند. همکاری در این حوزه ها از حساسیت کمتری هم در محیط پر تنش سیاست خارجی و بین الملل کنونی برخوردارند. بی تردید در دوران پسا کرونا، بر ارزش توسعه سازمان های همکاری منطقه ای در حوزه های جدید و با تمرکز بر دولت های قدرتمند همانند ایران افزوده می شود.  

نهایتا اینکه رقبا و دشمنان، شیوع بحران کرونا در کنار تحریم های سخت اقتصادی آمریکا را عاملی برای تضعیف قدرت ملی کشورمان و به تبع تضعیف جایگاه منطقه ای آن می بینند. مهار سریع کرونا با یک رویکرد ملی قوی و از طریق حکمرانی هوشمند، که در بالا اشاره شد، بر اعتبار منطقه ای و جهانی ایران می افزاید. کرونا فضاهای جدیدی برای گسترش دیپلماسی کشورمان در حوزه های جدید فراهم می کند که می تواند زمینه ای برای پیشبرد یک دیپلماسی فعال تر و حل المسائلی در جهت تسریع ابتکارات صلح در سوریه، یمن، افغانستان و غیره باشد. در چنین شرایطی، یک دیپلماسی هوشمند بطورهمزمان می تواند به دو اصل «رشد اقتصادی» از طریق تقویت همکاری منطقه ای و «تولید امنیت» از طریق تقویت جایگاه منطقه ای کشورمان، البته با توجه به منابع و امکانات موجود، توجه کند. 

* دانشیار روابط بین الملل و مدیر گروه علوم سیاسی و روابط بین الملل واحد علوم و تحقیقات
* منتشر شده در روزنامه شرق | دوشنبه هشتم اردیبهشت ۹۹