شکوه رمضان در استان سمنان/ شوخوانی، کیسه مراد و عطر غذاهای محلی

خبرگزاری مهر، گروه استان‌ها – محمدحسن مقدم نیا: رمضان، در کنار عظمت و بزرگی که عید بندگی و طاعات و عبادات را می‌سازد و فیوضات گران‌قدرش ما را برای مدت‌ها بس است، ماه خاطرات نیز محسوب می‌شود، ماه یادآوری لحظاتی که در کودکی کنار مادربزرگ و پدربزرگ کنار سفره‌های افطاری که در سراسر اتاق مهمانی خانه عمو و خاله و دایی و عمه گسترده می‌شد و در گوشه‌اش عطر یاد خاطرات نقش می‌بست.

رمضان در استان سمنان حال و هوایی ویژه دارد. در کنار رنگین‌کمان غذاهای محلی در سفره‌های افطار و سحری، مجموعه‌ای از مراسم و آئین‌های رمضانی هم هستند که در طول این ماه عزیز و گران‌قدر، معنویت را به خانه‌های مردم کویرنشین دیار قومس هدیه می‌کنند.

مردمی که دل‌هایشان به بزرگی دشت کویر و سادگی‌شان به بلندای کوه‌های سر به فلک کشیده البرز جنوبی است و سفره خان الهی‌شان در ماه رمضان رنگین‌تر از همیشه زیرا این مردم به‌خوبی می‌دانند که رمضان فرصتی برای خاطره بازی و دلدادگی با یار است.

ساعتی به ذکر و شو خوانی

از جمله آداب و رسوم کهن استان سمنان و برخی دیگر از مناطق کشور شو خوانی یا همان شب خوانی است که امروز به‌صورت نمادین برگزار می‌شود هرچند در برخی از روستاها کماکان به‌صورت جدی به‌خصوص در شب‌های احیا برگزار می‌شود.

شو خوانی به این شکل است که یکی از سادات که سن و سال بیشتری دارد با همراهی چند نفر دیگر در کوچه‌ها راه افتاده و با خواندن اشعاری مردم را برای خوردن سحری بیدار می‌کنند این رسم در کشورهایی مانند لبنان و سوریه و … نیز با همراهی طبل و دهل برگزار می‌شود که در استان سمنان به‌جز در بخش کلاته خیج شامل مزج و جیلان، کمتر این موضوع دیده‌شده است.

از اشعار شو خوانی‌های قدیمی کمتر سندی در دسترس است و هرچه امروز وجود دارد سینه‌به‌سینه از پدران به پسران نقل‌شده اما می‌توان به اشعاری مانند: «الله تویی، مرد تویی، دانایی؛ از مورچه‌ای که دم زند در ته چاه. از دم زدن مور آگاه تویی یا الله؛ یا رب تو گناهان مرا دونیمه کن در عرصات، نیمی به حسن ببخش، نیمی به حسین» اشاره کرد.

چاووشی رسمی دیرین

محمد حسینی محقق بومی درباره این موضوع به خبرنگار مهر، می‌گوید: در تحقیقاتی که صورت گرفته و آن‌طور که در برخی منابع مثل آئین‌های استان سمنان ذکرشده اهالی روستای عشقوان در منطقه خوار توران بی ارجمند شاهرود مراسم شب خوانی را چووشی یا همان چاووشی می‌گویند.

مراسم شوخوانی، با ورود تکنولوژی، ساعت، رادیو، تلویزیون و پخش اذان از بلندگوی مساجد، کم‌کم رنگ‌باخته‌اند اما می‌توان آن‌را به‌صورت نمادین و برای حفظ رسوم کهن استان سمنان برای چند به اجرا درآورد حسینی بابیان اینکه چاووشی خوانی یکی از کارهای مهم درگذشته بود و به همین دلیل طایفه وسیعی در شهرستان شاهرود نام خانوادگی چاووشی دارند که به مجریان همین مراسم بازمی‌گردد، بیان داشت: درباره این مراسم آمده است هنگام غروب آفتاب و بگوش رسیدن صدای اذان، وقت افطار و باز کردن روزه است. زنان برای تهیه افطار از هنگام ظهر مشغول پخت غذا و تهیه سفره افطاری می‌شوند مرسوم است که پس از صرف افطار مردان وزنان خود را به مسجد محل رسانده و نماز مغرب و عشاء را به جماعت می‌خوانند. در برخی مساجد نیز نماز جماعت قبل از باز کردن روزه اقامه می‌شود.

وی می‌افزاید: در برخی روستاها و مناطق هم فردی که غالباً میرزا بوده یعنی فردی که اندک سوادی داشته و می‌توانسته تقویم بخواند شب اول ماه رمضان را با حضور بر روی پشت‌بام و کوبیدن قاشق به قابلمه یا فلز به پیت روغن یا استامبولی اعلام می‌کرده است که البته این مورد درباره کسوف و خسوف هم ذکرشده است.

این محقق بومی می‌افزاید: امروزه با ورود تکنولوژی، ساعت، رادیو، تلویزیون و پخش اذان از بلندگوی مساجد این مراسم کم‌کم رنگ‌باخته‌اند اما می‌توان آن را به‌صورت نمادین و برای حفظ رسوم کهن استان سمنان برای یک، دو نهایتاً سه شب به اجرا درآورد تا جوانان با این رسوم بیگانه نباشند.

غبارروبی مساجد

یک رسم دیگر که از دیرباز در استان سمنان مرسوم بوده، غبارروبی مساجد در آستانه ماه رمضان است. بعدازاینکه مردم آئین ویژه نیمه شعبان را در مساجد برگزار کردند معمولاً تا یک هفته به ماه رمضان مراسم شعبانیه، مناجات و … را در مسجد داشتند و در نزدیکی ماه رمضان به‌یک‌باره مردم محل گرد هم جمع شده با مدیریت امنا و بزرگان مساجد به غبارروبی مساجد می‌پرداختند.

علی‌رغم اینکه امسال مساجد به دلیل کرونا به روی اجتماعات مردمی هستند اما رسم غبارروبی مساجد از جمله مراسمی است که تاکنون در سطح استان سمنان به قوت خود باقی است و مردم هرساله برای غبارروبی و پاکیزه کردن مساجد در آستانه ماه مهمانی خدا مبادرت می‌ورزند.

این مراسم اما آئین‌های جالبی هم داشته است مثلاً قالی شوران یا قالی شویان مساجد در برخی نقاط دیباج دامغان، مهدی‌شهر و سرخه در پای چشمه انجام می‌شده و مردم قالی‌ها را تا مکان شستشو حمل می‌کردند که البته این رسوم هم در سال‌های اخیر رنگ باخته‌اند اما قاعدتاً می‌بایست شکوه و حلاوت خاصی با شور و حضور مردم در این آئین قالی شوران که البته اسناد کمی هم از آن به‌دست‌آمده، وجود می‌داشته است.

دوختن کیسه مراد

در ماه رمضان به‌خصوص لیالی قدر معمولاً بانوان استان سمنان در مساجد جمع شده و در کنار آماده کردن مساجد برای مراسم شهادت حضرت علی (ع) کیسه مراد می‌دوزند و با آب زعفران بر روی بشقاب‌ها و کیسه‌ها آیات قرآن کریم می‌نویسند تا منشأ برکت در ماه رحمت الهی باشد.

محمدعلی جلالی از پیر غلامان استان سمنان و از مطلعان مراسم دینی به خبرنگار مهر، می‌گوید: کیسه مراد در حقیقت روایت بیست و هفتمین روز از ماه مبارک رمضان مصادف با کشته شدن قاتل ملعون حضرت علی (ع) است و این آئینی بین زنان شاهرودی محسوب می‌شود که معتقدند می‌توان در این روز حاجت گرفت درنتیجه کیسه مراد می‌دوزند، سکه‌ای را به عنوان تبرک در میان آن گذاشته و تا سال آینده نزد خود نگه می‌دارند.

جلالی می‌افزاید: افرادی که با انجام این کار در سال‌های قبل نذرشان برآورده شده و به حاجت خود رسیده‌اند، در سال بعد مقداری پارچه، نخ و سوزن برای دوخت کیسه به مسجد آورده و آن را بین سایر نمازگزاران تقسیم می‌کنند و البته ریشه آن نیز در صدقه و این باور است که صدقه در اسلام مال را چندین برابر می‌کند. دوخت کیسه همراه با ذکر سلام و صلوات و در فاصله بین دو نماز ظهر و عصر انجام می‌شود

برخی افراد نذر می‌کنند که در صورت برآوردن حاجت خود در سال آتی پارچه، سوزن و سکه را در بین نمازگزاران توزیع کنند و اغلب افراد کیسه‌ها را نزد خود نگه می‌دارند چراکه آن را برکت مال و روزی خود می‌دانند همچنین باید گفت که دوختن کیسه مراد با ۳۰۰ سال قدمت در شاهرود و دامغان در حال ثبت میراث معنوی است.

حنا گذاشتن و مراسم شب قدر

یکی دیگر از آداب و رسوم ماه رمضان حنا گذاشتن است که مردم استان به‌خصوص زنان یکی در آستانه ماه رمضان و دیگر در شب بیست و هفتم ماه رمضان آن را برگزار می‌کنند معمولاً حنابندان قبل از ماه رمضان به مثابه آمادگی برای مهمانی خدا است و در شب بیست و هفتم نیز باوری پیرامون کشتن قاتل امام علی (ع) است.

گره زدن نخی همزمان با خواندن دعای صد بند و جوشن کبیر، درست کردن آب تبرک در شب قدر، سینه زنی و …

درباره مراسم شب قدر نیز گفتنی زیاد است اما آنچه مخصوص مردان وزنان استان سمنان باشد شاید بتوان به گره زدن نخی همزمان با خواندن دعای صد بند و جوشن کبیر، درست کردن آب تبرک در شب قدر، سینه زنی و … اشاره کرد.

معصومه داودیان کارشناس میراث فرهنگی درباره مراسم شب قدر و روزهای عزاداری امام علی (ع) در دامغان، به خبرنگار مهر، می‌گوید: در روستای جزن دامغان نیز در این شب‌ها دستجات زنجیرزن از مساجد و حسینیه‌های محل به راه افتاده و با گذر از معابر و کوچه‌ها به زنجیرزنی و عزاداری می‌پردازند.

وی می‌افزاید: در روستای کوه زر با فرار رسیدن ۲۱ رمضان برخی اهالی به نیت اموات خود نان فتیر پخته و بین سایرین تقسیم می‌کنند و همچنین اگر فصل شیر دادن گوسفندان و دام‌ها باشد توزیع شیر بین نیازمندان نیز از دیگر مراسم ویژه این روزها است.

ختم قرآن و عید فطر

از دیگر مراسمی که مردم استان سمنان در ماه رمضان برگزار می‌کنند ختم قرآن به‌صورت جلسات خانگی، مساجد و بقاع متبرکه است. بیشتر مردم استان در این ماه بیش از یک قرآن سر می‌گیرند و تلاوت‌هایشان را به اموات، پدرها و مادرها و رفتگان هدیه می‌دهند تا در قلوبشان تسکینی باشد.

عید فطر نیز در استان سمنان حال و هوای دیگری دارد ابراهیم پیاده کوهسار از محققان کالپوش درباره مراسم ویژه عید فطر در شرقی‌ترین نقطه استان سمنان به خبرنگار مهر، می‌گوید: در روستای نام نیک کالپوش به مناسبت عید فطر فردی که به تازگی پدر شده کفش‌های خود را وزن کرده و همان مقدار گندم یا برنج به فقرا می‌دهد.

در دیگر نقاط استان سمنان نیز عید فطر با شکوه خاصی برگزار می‌شود و همه خود را برای نماز آن آماده و مهیا می‌سازند در دامغان و مهدی شهر و به‌خصوص ایل سنگسر دیدار بزرگ‌ترین افراد یا پدربزرگ و مادربزرگ در این روز حتماً انجام می‌شود و در برخی شهرها مانند سمنان، ظهر عید فطر غذاهای محلی مخصوص مانند سبزی پلو با رشته طبخ می‌شود.

در غرب استان سمنان همچنین در روز عید فطر البته در سال‌های دور برای نوعروسی که نخستین سال در خانه همسر روزه داری کرده نیز هدیه‌ای تهیه می‌شود که معمولاً چادر سفید، نماز و یا خوراکی‌هایی مانند قطاب و یا نان پنجره‌ای و … است.

غذاهای ماه رمضان در استان سمنان

مردم استان کویری سمنان در کنار آداب و رسوم مختص به ماه رمضان، غذاهای ویژه‌ای را نیز در این ماه طبخ می‌کنند که عمدتاً در زمره غذاهای پرکالری و مقوی هستند. این غذاها را می‌توان به انواع نان‌ها، دسرها و مسهل ها، غذاهای اصلی و سوپ و آش ها تقسیم بندی کرد.

نان پیچو، سر قلیفی، کاک، رشته برشته، فتیر، نان سلم، جرغاله یا روغنی، دادچه، نان ماستی و … در زمره نان‌های بومی و محلی استان سمنان هستند که در جای جای استان از میامی تا گرمسار و ایوان کی رنگ و بویی عالی به ماه رمضان می‌دهند.

برخی از این نان‌ها مانند نان جزغاله، سر قلیفی و … را می‌توان خالی و بدون هیچ چیز دیگر خورد و طعم بی نظیرشان را تا مدت‌ها در گوشه ذهن نگه داشت. البته باید گفت پختن بسیاری از این نان‌ها کار ساده ای نیست و برای همین این روزها یا روش‌های پخت این نان‌ها تغییر کرده، یا کمتر شاهد پخت آن‌ها هستیم.

برای مثال نان سر قلیفی نانی است که پخت آن دشوار است این نان همان‌طور که از نامش بر می‌آید بر روی سر قلیف یا همان دیگ مسی در شاهرود و میامی پخته می‌شود و نیازمند آتش فراوان هیزم برای داغ کردن درب مسی دیگ است.

نان با عطر خاطرات

محمدعلی صائمی شاعر و پژوهشگر درباره نان سرقلیفی به خبرنگار مهر، می‌گوید: این نان مانند همه نان‌های دیگر آب، آرد، خمیر مایه و نمک دارد اما به دلیل پخت در درب قلیف بسیار قطور بوده و شکل کیک به خود می‌گیرد و پیش از آنکه خمیر در درب قلیف که با روغن حیوانی چرب شده، روی آتش قرار گیرد به آن سرشیر، تخم‌مرغ، کنجد، ادویه، روغن و در برخی مناطق کدوی حلوایی می‌افزایند.

ماه رمضان بدون عطر نان‌های بومی و محلی به‌خصوص در روستاها، حال و هوای روزهای قدیم را ندارد فرصت برای معرفی همه نان‌های استان سمنان نیست اما ماه رمضان بدون عطر نان‌های بومی و محلی به‌خصوص در روستاها، حال و هوای روزهای قدیم را ندارد. نان بخش جدانشدنی فرهنگ و به‌خصوص رمضان و نوروز و آئین‌های استان سمنان است.

جوش بره شامل آشی که در آن خمیرهایی شبیه قطاب شکم پر وجود دارد، کله‌جوش یا کاله جوش شاهرودی آش رشته دامغانی، یخنی و اشکنه بسطام، سوپ جو و آش بادمجان سمنان، شوربای مهدی‌شهری و ده‌ها و ده‌ها سوپ و آش مختص به استان سمنان رنگ و لعابی زیبا به ماه رمضان دیار قومس می‌بخشند. غذاهایی که با دست پخت بی نظیر زنان استان سمنان طبخ می‌شوند و انسان را غرق در عوالم کودکی و خاطرات روزهای نونهالی می‌کند آن روزها که مزه‌ها و رنگ‌ها و بوها قوی‌تر از امروز بودند.

مزه خوب آش و سوپ‌ها در سفره افطار

سوپ‌ها بیشتر در مهمانی‌ها و افطاری‌ها درست می‌شود و مردم استان سمنان کمتر آش را در مقابل مهمانان شأن قرار می‌دهد در حقیقت در رمضان قومسی، آش نوعی غذای خودمانی‌تر محسوب می‌شود حال آنکه آنقدر این آش ها خوشمزه هستند که می‌توان آن را به عنوان غذای اصلی و بدون هیچ مخلفاتی سرو کرد و یک مهمانی افطاری را با آن میزبان بود.

در استان سمنان اما مسهل ها یا دسرهای بی نظیری نیز برای افطار و ماه رمضان طبخ می‌شود که از جمله آنها می‌توان به لرزون یا همان پالوده یا مسقطی (آب، نشاسته و شکر)، فرنی و حسو که ترکیب شیر با آرد برنج و دیگری با آرد گندم هستند در کنار شیر برنج، تلخون که آرد گندم بریان شده شبیه حلوا است از جمله دسرهای ویژه استان سمنان است.

دسرهایی که در کنار شله زرد، باقلوا، حلوا و … وقتی فرا می رسند که معمولاً غذاهای اصلی خورده شده‌اند و جا دیگر برای خوردن چیز دیگری نیست اما مگر می‌شود از طعم حسوی تازه و فرنی گرم گذشت؟ حتی بعد از خوردن غذاهایی سنگین و چرب!

غذاهای محلی استان سمنان

رشته پلو، عدس‌پلو با کشمش یا همان نثار پلو، ته چین شاهرودی، قتلمه یا گولاچ که نام مدرن آن پیراشکی است، مانی پله، چرتمه پلوی دامغان، ته‌چین کشمش سمنانی، خورشت هویچ و پسته دامغانی، ته‌چین گرمسار، چرتمه‌پلو، تاک‌پلو، لپه پلوی سمنانی، بخسمات و انواع خورش های لذیذ که به دلیل اقلیم کویری استان سمنان معمولاً با گوشت قرمز و با روغن حیوانی و طبع گرم با ادویه فراوان طبخ می‌شوند همگی حال و هوای ویژه‌ای به ماه رمضان می‌بخشند.

غذاهایی که هرکدامشان رنگ و بویی خاص دارند هر کدامشان از یک جادوی دست‌پخت بانوان استان سمنان خبر می‌دهند و هر کدامشان نشانه از سفره رنگین ماه رمضان مردم دیار قومس است.

در کنار این مراسم، آئین و غذاها و نان‌های محلی یک فاکتور دیگر هم در ماه رمضان وجود دارد که برای ما همیشه خاطراتش شیرین بوده است و آن هم رفتن بر سر مزار بزرگان و آشنایان که امروز در بین مان نیستند هرچند در سال جاری به دلیل شیوع کرونا نمی‌توان این مراسم را برگزار کرد اما دل‌های مردم استان سمنان همیشه با آنانی است که سال گذشته در بین ما و در سر همین سفره‌های اطعام افطار بودند و امسال جایشان سبز است.