زندگی، فعالیت‌ها، افکار و تجربیات علامه فضل الله

به گزارش خبرنگار مهر، پنجمین نشست از سلسله نشست‌های «روایت حجره» در راستای آشنایی با زندگی، فعالیت‌ها، افکار و تجربیات علامه فضل الله به همت «انتشارات راه یار» در حسینیه هنر قم برگزار شد.

آنچه می‌خوانید مشروح این نشست است:

اساتید علامه فضل الله

امینی، نویسنده و پژوهشگر با اشاره به اینکه علامه فضل الله بعد از پدرشان آیت الله سید عبدالرئوف فضل الله، بیشترین بهره علمی را از آیت الله خوئی و آیت الله سید محسن حکیم برد، اظهار کرد: علامه فضل الله آیت الله خوئی را در قله رفیع علم و فقاهت می‌دید که هزاران عالم و فقیه دنیای اسلام از محضر او کسب فیض کردند و کسی نبود که به صورت مستقیم و غیرمستقیم نزد او تلمّذ نکرده باشد. اما علامه فضل الله با آیت الله سید محسن حکیم، علاوه بر پیوند علمی، پیوند خانوادگی نیز داشت و شاید به همین دلیل فضای صمیمانه‌تری با ایشان و فرزندانشان داشته باشد.

این محقق به جریان‌های فکری موجود در زمان مرجعیت آیت الله حکیم در عراق اشاره کرد و ابراز نمود: توسعه کمونیسم و حزب بعث سبب شد تا شاگردان نواندیش آیت الله خوئی مانند شهید صدر، علامه فضل الله و علامه محمدمهدی شمس الدین و اندیشمندانی چون علامه سید مرتضی عسکری برای تغییر فضای فکری عراق به فعالیت‌های فکری و سیاسی دست بزنند.

امام خمینی در نجف؛ تدوین منشور انقلاب اسلامی

این پژوهشگر علوم اسلامی به فضای کشورهای عربی و حوزه علمیه نجف در دهه‌های چهل و پنجاه شمسی پرداخت و گفت: دوره حضور امام خمینی (ره) در نجف را فرصتی برای تدوین اندیشه انقلاب اسلامی دانست و ابراز کرد: شرایط برای امام خمینی در نجف بسیار متفاوت و غیرقابل مقایسه با دوران پیروزی انقلاب اسلامی بود، اما امام خمینی از این مرحله برای تدوین اندیشه انقلاب اسلامی استفاده کرد که حاصل آن علاوه بر تدریس دروس رایج حوزوی، سلسله درس‌های «ولایت فقیه» یا «حکومت اسلامی» بود که با نام «نامه ای از امام موسوی کاشف الغطاء» در ایران به چاپ رسید.

مترجم آثار علامه فضل الله، پیروزی انقلاب اسلامی را یک تحول عظیم دانست و گفت: با پیروزی انقلاب اسلامی این ایده عملی شد که با اندیشه دینی نیز می‌توان مبارزه کرد و به پیروزی رسید.

علامه فضل الله و نظریه پردازی برای انقلاب اسلامی

امینی ادامه داد: یکی از کسانی که در خارج از ایران برای انقلاب اسلامی نظریه پردازی کرد علامه فضل الله بود؛ ایشان اعتقاد داشت انقلاب اسلامی مانند هر پدیده دیگر، نیاز به نظریه پردازی فکری دارد.

این محقق با اشاره به اینکه علامه فضل الله فضای انقلاب اسلامی را توسعه داد، بیان کرد: لبنان امروز بیشتر حاصل تلاش‌های علامه فضل الله و امام موسی صدر است.

مترجم آثار علامه فضل الله جامعه متکثّر لبنان را روی نظام فکری علامه فضل الله تأثیرگذار دانست و گفت: به همین دلیل علامه فضل الله روی اصل «مدارا» و «هم پذیری» بسیار تأکید می‌کرد و معتقد به پذیرفتن تنوع‌های فکری بود.

علامه فضل الله و حمایت از امام خمینی

پژوهشگر اندیشه سیاسی اسلام با اشاره به اینکه علامه فضل الله عملاً راه متفکر شهید آیت الله سید محمدباقر صدر را ادامه داد، عنوان کرد: در سالهای ابتدایی دهه شصت شمسی علامه فضل الله صدای رسای حمایت از امام خمینی (ره) و انقلاب اسلامی بود و معتقد بود که باید در جنبه‌های فکری و نظری نیز راه امام خمینی ادامه پیدا کند.

این محقق به کتاب «الحرکه الاسلامیه» علامه فضل الله اشاره کرد و افزود: این کتاب اندیشه ورزی نظری پیرامون مبانی حرکت اسلامی و بیانگر نیازهای امروز انقلاب اسلامی است.

حمایت از انقلاب اسلامی تا لحظه وفات

وی با بیان اینکه حمایت علامه فضل الله از انقلاب اسلامی تا لحظه وفات ادامه داشت، عنوان کرد: علامه فضل الله برخی اتفاقات آزاردهنده را محصول افراد خاص می‌دانست و حساب آن را از کلیت انقلاب اسلامی جدا می‌کرد.

امینی درباره فضای فکری انقلاب اسلامی اظهار داشت: فضای فکری انقلاب اسلامی بیش از آنکه در داخل ایران شکل بگیرد، در خارج شکل گرفته است. از این جهت ابعاد بین المللی انقلاب اسلامی نباید نادیده گرفته شود.

علامه فضل الله و شکل گیری مبارزه تشکیلاتی در عراق

اگرچه برخی پژوهشگرانی که درباره نهضت اسلامی عراق آثاری را به رشته تحریر در آورده اند، معتقدند که علامه فضل الله یکی از چهارده عالم شیعی بود که «حزب الدعوه» را تأسیس کردند یا از فعالانی بودند که به نحوی از انحا به این تشکیلات پیوستند، اما علامه فضل الله در مصاحبه‌های متعدد اعلام داشت که نقش مستقیمی در تأسیس حزب نداشته و منتسب به آن نبوده است. ولی به او عنوان جوانی اسلام گرا و نویسنده، در سال‌های آغازین و میانی دهه شصت میلادی، از اولین کسانی است که در شکل گیری گفتمان جدید شیعی نقش داشت. از این رو ایشان از جایگاه فکری مهمی در کاشتن بذرهای فعالیت اسلامی و مشارکت غیرمستقیم در تأسیس حزب برخوردار است.

اگرچه آثار فکری ایشان همواره در حلقات گوناگون «حزب الدعوه» مورد استفاده اعضا بود و او کتاب «اسلوب الدعوه فی القرآن» را در همین حال و هوا نگاشت، اما خود او به عنوان یک فعال سیاسی، دلیل روشنی برای پرهیز از مشارکت مستقیم و فعال در فعالیت‌های سیاسی و تشکیلاتی حزب الدعوه بیان نداشته و به ذکر این نکته بسنده کرده اند که در آن زمان شرایط لازم برای این کار وجود نداشت. شاید ایشان می‌خواست در عین حفظ ارتباط قوی با شهید صدر و سایر بزرگان حزب الدعوه، با عدم انتساب مستقیم به یک حزب، بدون این که گرفتار قیدوبندهای خاص تشکیلاتی شود، به احیای فکری و سیاسی آرمان‌های اسلامی بپردازد. عین این قضیه بعداً در مورد حزب الله لبنان نیز اتفاق افتاد.

علامه فضل الله نگاه فرامذهبی داشت

مترجم آثار علامه فضل الله با بیان اینکه نگاه علامه فضل الله اسلامی و فرامذهبی بود و به امت واحده اسلامی نظر داشت، اظهار کرد: ایشان معتقد بود ساختارهایی چون مجلس اعلای شیعی، به تبلور هویت طایفه‌ای و به رسمیت شناخته شدن هویت مجزای طایفه شیعه می‌انجامد و در نهایت به غروب خورشید وحدت اصیل اسلامی منجر می‌شود. چون دغدغه اصلی علامه فضل الله، حفظ وفاق دو طایفه‌ای بود که به دین واحدی ایمان داشتند.

علامه فضل الله اسلامگرا بود و به تغییر ریشه‌ای تدریجی جامعه از قاعده آن می‌اندیشید و راهبرد او بر کاشتن بذر اعتقادات اسلامی در روح و روان مردم به همراه نظم و برنامه ریزی درست و بلندمدت و نشر دعوت مسالمت آمیز به اسلام استوار بود.

علامه فضل الله و شکل گیری حزب الله

مترجم آثار علامه فضل الله با اشاره به نحوه تشکیل حزب الله لبنان، ابراز کرد: بعد از ناپدید شدن امام موسی صدر، جنبش اَمَل دچار افول گردید و با پیروزی انقلاب اسلامی در ایران، شهادت آیت الله سید محمدباقر صدر در عراق و تجاوز اسرائیل به لبنان، با اتحاد مجموعه جدا شده از جنبش اَمَل، حزب الدعوه شاخه لبنان، اتحادیه دانشجویان مسلمان لبنان و تجمع علمای مسلمین حزب الله لبنان تشکیل شد.

وی گفت: علامه فضل الله همواره به تمام جنبش‌های اسلامی فراگیر در لبنان و عراق توجه داشت، اما در عین حال قبول نداشت که رهبر یا پیشوای معنوی یا راهنمای حزب الله یا سایر گروه‌های اسلامی محسوب شود. او اصرار داشت که مخاطب آموزه‌ها و نوشته‌های او همه جنبش‌های اسلامی در عرصه‌های منطقه‌ای و محلی هستند و مجموعه خاصی را مد نظر ندارند. حتی برخی از منابع نزدیک به ایشان اظهار داشته اند که نامگذاری حزب الله نیز به تشویق علامه فضل الله بوده است. او در کتاب «الاسلام و منطق القوه» عنوان حزب الله را در برابر حزب الشیطان به کار می‌برد.

امینی اظهار کرد: آیت الله فضل الله با این که بیرون از تشکیلات حزب الله قرار داشت، اما همواره نقش ارشادی خود را برای اعضا و هواداران حزب الله حفظ کرد و در عین حال خود را از پیامدهای تصمیم‌های خاص تشکیلاتی حزب الله در امان نگاه می‌داشت. به هر حال نقش معنوی و فکری علامه فضل الله تا پایان زندگی شأن تداوم داشت.

جایگاه ویژه قرآن در رویکرد فقهی علامه فضل الله

مترجم آثار علامه فضل الله با اشاره به اینکه علامه فضل الله به جایگاه قرآن کریم در فقه تأکید داشت، بیان کرد: علامه فضل الله معتقد بود که قرآن کریم در مهجوریت قرار دارد. به همین دلیل بحث «بازگشت به قرآن» را مطرح و در اجتهادات، خود را مُلزم به آوردن پشتوانه قرآنی کرده بود.

وی با بیان اینکه نگاه انسانی علامه فضل الله، سبب ارتباط خوب او با مسیحیان و سایر طوایف لبنانی شده بود، ادامه داد: علامه فضل الله معتقد بود که در جامعه متکثّر لبنان اندیشه دولت انسان چاره ساز مشکلات کشور است. منظور او از دولت انسان، دولتی مبتنی بر ابزارها و راه کارهای دموکراتیک (و نه طایفه‌ای) برای نمایندگی، نظارت عمومی، فراگیری دینی و عدالت اجتماعی و اقتصادی بود. این که تمام مردم لبنان به عنوان انسان حق تعیین نظام حکومتی خود را داشته باشند.

امینی با اشاره به جایگاه تفسیر «من وحی القرآن»، گفت: در دسته بندی تفاسیر، تفسیر ایشان جز تفاسیر برجسته اجتماعی محسوب می‌شود. در میان تفاسیر معاصر، دو تفسیر بر اساس اسلامِ انقلابی نوشته شده است که عبارتند از «تفسیر من وحی القرآن» علامه فضل الله و «فی ظلال القرآن» سید قطب.

به نظر علامه، تنها انقلابی‌ها، قرآن را درک می‌کنند

مترجم آثار علامه فضل الله با بیان اینکه از نظر علامه فضل الله، تنها انقلابی‌ها هستند که قرآن را درک می‌کنند، گفت: از آنجایی که قرآن کریم در بستر حرکت اجتماعی پیامبر (ص) نازل شده است، کسی می‌تواند قرآن کریم را خوب بفهمد که در کوران همین حوادث باشد.

امینی با بیان اینکه علامه فضل الله در سالهای اخیر قصد بازنویسی تفسیر خود را داشت، اظهار کرد: در تجاوز تابستان ۲۰۰۶ بخش زیادی از یادداشت‌های ایشان و از جمله مقدمه مفصل ایشان بر ویراست جدید تفسیر «من وحی القرآن» در بمباران اسرائیل از بین رفت. اما در نهایت ویراست جدیدی از تفسیر «من وحی القرآن» در ۲۰ جلد منتشر شده است.

مترجم آثار علامه فضل الله به عضویت علامه فضل الله در شورای عالی مجمع جهانی اهل بیت (ع) و مجمع تقریب مذاهب اسلامی از سوی رهبر انقلاب اسلامی اشاره کرد و افزود: رهبر انقلاب اسلامی با نگاه فراملی که دارند سعی داشتند شخصیت‌های برجسته جهان اسلام و تشیع در این مجامع حضور داشته باشند.

اعتقاد علامه به منطق گفتگو

وی با اشاره به دو کتاب «گفتگو در قرآن» و «چشم انداز گفتگوی مسلمان و مسیحی» علامه فضل الله گفت: سید به گفتگو اعتقاد داشت و نقش آن را در حل مناقشات و کاهش اختلافات مهم می‌دانست.

این محقق افزود: علامه به صورت عملی با گروه‌ها و رسانه‌های مختلف و به صورت حضوری گفتگو می‌کرد و دفترشان به روی همه باز بود. این اواخر برخی اندیشمندان معروف جهان غرب با ایشان به گفتگو پرداختند که مشهورترینشان نوآم چامسکی است.

علامه فضل الله، فقیه، ادیب و نویسنده‌ای برجسته

امینی با بیان اینکه علامه فضل الله علاوه بر فقیه بودن، ادیب و نویسنده‌ای برجسته بود. به عنوان اولین تجربه روزنامه نگاری در سالهای ۱۹۴۵ – ۱۹۴۶ به همراه یار و دوست نزدیک خود سید مهدی حکیم فرزند آیت الله العظمی سید محسن حکیم، «مجله الادب» را منتشر کرد. بعدها در کنار شخصیت‌هایی چون شهید صدر، شیخ محمدمهدی شمس الدین، شیخ محمدمهدی آصفی و سید اسماعیل صدر، در نشر «مجله الاضواء» سهیم گردید. شهید صدر سرمقاله اول را با عنوان «رسالتنا» و علامه فضل الله سرمقاله دوم آن را تحت عنوان «کلمتنا» می‌نوشت.

علامه فضل الله از نوجوانی ذوقی ادبی داشت و دستاورد آن چند دیوان شعر با نام‌های «یا ظلال الاسلام»، «قصائد للاسلام والحیاة»، «علی شاطیء الوجدان» و «فی دروب السبعین» دارند. در کل، نوشته‌های ایشان، ادیبانه است.

ترجمه ۳۲ کتاب علامه فضل الله به زبان فارسی

امینی با بیان اینکه نگاه علامه فضل الله فراسرزمینی و فراقومی بود، خاطر نشان کرد: آثار علامه فضل الله در بین مسلمانان جهان از دنیای عرب گرفته تا ایران، افغانستان، پاکستان، ترکیه، بنگلادش و اندونزی علاقمندان زیادی دارند و جالب است که نزدیک به ۴۰ کتاب ایشان در ترکیه ترجمه شده است.

این محقق با اشاره به اینکه حدود ۳۲ کتاب علامه فضل الله به فارسی ترجمه شده است، اظهار داشت: «الحوار فی القرآن»، «حدیث عاشورا»، «من وحی عاشورا»، «اسلوب الدعوه فی القرآن»، «فاطمه الزهرا (س)»، «الحرکه الاسلامیه»، «دنیا الشباب» و «دنیا المرأة» عناوین برخی از کتاب‌های علامه فضل الله هستند که به فارسی ترجمه شده است.

خدمات اجتماعی علامه فضل الله

امینی با بیان اینکه علامه فضل الله همه مسلمانان و شیعیان جهان را می‌دید و در ارائه خدمات فرهنگی و اجتماعی، محرومان و مستضعفان جهان اسلام را در نظر داشت، عنوان کرد: علامه فضل الله در عراق، پاکستان، افغانستان، هند، بنگلادش، کشورهای آفریقایی و… خدمات فرهنگی و اجتماعی فراوانی ارائه داده است.

نگاه علامه درباره شیوه حل مشکلات جهان اسلام

وی نگاه علامه فضل الله را به جهان اسلام یک نگاه متعادل دانست و گفت: علامه فضل الله نگاهی کلان و راهبردی به مسائل جهانی داشت و همگرایی کشورهای اسلامی حول محور مشترکات و گفتگو درباره اختلافات را راه حل مشکلات جهان اسلام می‌دانست.

چالش محدودسازی انقلاب اسلامی

این محقق با بیان اینکه انقلاب اسلامی «حرکتی جهانی» بود و یکی از چالش که آن را تهدید می‌کند محصور کردن آن به یک جغرافیای خاص است، گفت: محدودسازی انقلاب اسلامی یکی از چالش‌های جدی فراروی این انقلاب جهانی است. در حالی که هویت امتی و جهانی انقلاب اسلامی باید حفظ شود.

امینی خاطر نشان کرد: در دهه‌های ابتدایی انقلاب اسلامی در کنفرانس‌های مهم اندیشه اسلامی و وحدت اسلامی، متفکران مهم جهان اسلام آخرین نظریات خود را راجع به انقلاب اسلامی بیان می‌کردند، اما در حال حاضر این فضا به شدت محدود و رسمی شده است.

روایت از انقلاب اسلامی بدون توجه به ابعاد بین المللی آن، روایتی ناقص است

امینی با اشاره به حضور شخصیت‌های مبارز جهان تشیع و از جمله افغانستان در کنار امام خمینی، عنوان کرد: در ایام حضور امام خمینی در نجف اشرف، علمای مبارز و از جمله شخصیت‌های برجسته ای چون شهید عبدالحسین و سید حسین حسینی و… در کنار امام حضور فعال داشتند و در نشر و گسترش اندیشه‌های امام تلاش می‌کردند.

وی گفت: من افغانستان را مثال زدم، ولی از پاکستان، عراق، لبنان و سایر کشورهای عربی نیز چنین شخصیت‌هایی را می‌توان یافت. از این رو معتقدم که روایت از انقلاب اسلامی بدون توجه به ابعاد بین المللی آن، روایتی ناقص است.

ضرورت بازخوانی اندیشه انقلاب اسلامی

این محقق با بیان اینکه یکی از معضلات امروز گُسست فکری و فقدان بازخوانی اندیشه انقلاب اسلامی بر اساس مبانی و اندیشه‌های نظریه پردازان اولیه آن است.

مترجم آثار علامه فضل الله ادامه داد: متأسفانه نوعی گُسست فکری میان نسل امروز و اندیشه‌های انقلاب اسلامی در حال رخ دادن است و اگر فضای فکری انقلاب اسلامی تقویت و بازخوانی نشود، تنها نامی از انقلاب اسلامی باقی خواهد ماند. در دوره‌ای متفکرینی مثل شهید مطهری، شهید بهشتی و شهید صدر داشتیم ولی الآن چه کسانی برای انقلاب و راه‌های پیش رو، نظریه پردازی می‌کنند؟

وی با اشاره به سخنان رهبر انقلاب در تحلیل وقایع پس از عاشورا، بیان کرد: با تهی شدن خواص از ارزش‌ها، عوام نیز دنباله روی آنان می‌شوند و فاجعه‌ای مانند عاشورا رخ می‌دهد؛ انقلاب اسلامی نیز در این مورد تافته جدابافته نیست و خدا با هیچ کس عهد اخوت نبسته و این چالش درباره انقلاب اسلامی، جدی است.

گفتنی است سلسله نشست‌های «روایت حجره» به همت انتشارات «راه یار» با هدف آشنایی با زندگی، فعالیت‌ها، افکار و تجربیات علما و شخصیت‌های حوزوی معاصر در «حسینیه هنر قم» برگزار می‌شود. نشست‌های «روایت حجره» تاکنون به زندگی و اندیشه‌ها و فعالیت‌های آیت الله لطف الله صافی گلپایگانی، آیت الله شهید سید محمدباقر صدر، آیت الله سید جعفر مرتضی عاملی، آیت الله حسینعلی منتظری، علامه سید محمدحسین فضل الله، آیت الله شیخ هاشم صالحی مدرس، استاد علی صفایی حائری، علامه سید محمدحسین حسینی طهرانی و استاد علی ابوالحسنی منذر اختصاص یافته است.