گروگان‌گیری در سفارت ایران در لندن؛ فرجام خونین شش روز پرماجرا

حق نشر عکس Getty Images Image caption یکی از گروگان‌های آزاد شده از سفارت

صبح یک روز چهارشنبه بهاری در چهارمین ماه از آغاز سال ۱۹۸۰ میلادی است. در بریتانیا، مارگارت تاچر مشهور به بانوی آهنین کمتر از یک سال است که به نخست وزیری رسیده است. در ایران، دهم اردیبهشت ۱۳۵۹ است، دو سال و اندی از انقلاب بهمن ۱۳۵۷ می‌گذرد. ابوالحسن بنی‌صدر چند ماهی است که به ریاست جمهوری برگزیده شده، اما شورای انقلاب، سررشته کارها را به دست دارد. چند روزی بیشتر از تصرف و تعطیلی خون‌بار دانشگاه‌ها نمی‌گذرد - حادثه‌ای که حکومت ایران، آن را "انقلاب فرهنگی" می‌خواند. سفارت آمریکا در تهران هنوز در دست دانشجویان مسلمان پیروی خط امام است که ۵۲ گروگان آمریکایی را از آبان ماه سال پیش (۱۳۵۸) در اسارت دارند.

در لندن، یک روز کاری عادی در محله کنزینگتن است، اما این آرامش ساعت یازده و نیم صبح به توفانی فاجعه بار بدل می‌شود.

شش مرد مسلح که خود را از "عرب‌های استان خوزستان" می‌نامند، به سفارت جمهوری اسلامی ایران یورش می‌برند، ساختمان سفارت را اشغال می‌کنند و ۲۶ نفر را گروگان می‌گیرند. این سرآغاز ماجرایی است که شش روز در صدر اخبار جهان قرار می‌گیرد.

گروگان‌گیرها: شش جوان عرب ایرانی با گذرنامه‌های عراقی، که از بغداد به لندن آمده‌اند، و دو نفرشان سر و صورتشان را با چفیه عربی قرمز و سفید پوشانده‌اند.

گروگان‌ها: ۱۷ عضو سفارت، هشت نفر مراجعه‌کننده، و یک مامور پلیس نگهبان سفارت. در بین گروگان‌ها دو کارمند بی‌بی‌سی و دو روزنامه‌نگار هم هستند.

گروگان‌گیرها گاه خود را عضو سازمان سیاسی "خلق عرب مسلمان ایران" و گاه "جبهه دموکراتیک انقلابی برای آزادی عربستان ( خوزستان)" معرفی کردند. گروه شش نفره خود را "الشهید" می‌خواندند.

"سازمان سیاسی خلق عرب مسلمان ایران" و "کانون فرهنگی خلق عرب مسلمان ایران"، از جمله هزاران تشکلی بودند که در گرماگرم انقلاب ۱۳۵۷ به وجود آمدند. آنها خواهان تدریس به زبان عربی در مدرسه‌ها و اولویت دادن به صرف درآمد نفتی خوزستان در همان استان، و انتصاب مسئولان عرب برای ادارات دولتی در خوزستان بودند.

حق نشر عکس Getty Images Image caption نیروهای پلیس لندن در اطراف سفارت ایران بعد از آغاز گروگان‌گیری

پس از اشغال سفارت ایران در لندن، مهاجمان در تماسی تلفنی با بخش جهانی خبر بی‌بی‌سی، خواسته‌هایشان را مطرح کردند؛ "آزادی ۹۱ عرب از زندان‌های عربستان (خوزستان) ". گفتند که دولت ایران ۲۴ ساعت مهلت دارد که این ۹۱ نفر را آزاد کند و با هواپیما به لندن بیاورد. "وقتی هواپیما به لندن رسید، ما همراه گروگان‌ها به پایتخت یک کشور عرب در خاورمیانه پرواز خواهیم کرد و در آنجا گروگان‌ها آزاد خواهند شد."

همچنین گفتند که خواستار خودمختاری خوزستان و شناسایی آن از سوی حکومت مرکزی ایران هستند.

گروگان‌گیرها تهدید کردند که اگر خواسته‌هایشان به سرعت عملی نشود، همه ۲۶ گروگان را خواهند کشت. صادق قطب‌زاده، وزیر خارجه وقت ایران، در پاسخ به این تهدید گفت: "بگذارید بکنند." بر اساس سیاست شورای انقلاب، دولت ایران هیچ نرمشی در مواضع اولیه‌اش نشان نداد و حاضر به معامله با گروگان‌گیرها نشد. در پاسخ تهدیدات مردان مسلح اعلام کرد که "دیپلمات‌های ایرانی آماده شهادتند و ترسی از مرگ ندارند."

پلیس لندن تقریبا بلافاصله پس از آگاهی از اشغال سفارت، محل را محاصره کرد، اما وقتی یکی از مردان مسلح پشت پنجره آمد و تهدید به تیراندازی کرد، پلیس عقب نشست.

طی شش روزی که سفارت ایران در اشغال بود، محوطه مقابل سفارت ایران و بخشی از هایدپارک، آکنده از تظاهرکنندگان هوادار یا مخالف جمهوری اسلامی بود. شبکه‌های رادیویی و تلویزیونی شبانه روز تحولات را گزارش می‌کردند.

حق نشر عکس Getty Images Image caption تجمع گروهی از حامیان حکومت ایران مقابل سفارت ایران در لندن

در سه روز نخست اشغال سفارت، گروگان‌گیرها چند نفر، از جمله یک کارمند بی.بی.سی، یک گردشگر پاکستانی، یک منشی زن سفارت، یک خبرنگار سوری و زنی که مسئول روابط عمومی سفارت بود را آزاد کردند.

اما مذاکرات دولت بریتانیا با گروگان‌گیرها به جایی نرسید. آنها برای مذاکره خواهان حضور یکی از سفریران عراق، الجزایر یا اردن در محل سفارت شدند، ولی تا پایان ماجرا هیچیک از دیپلمات‌های آن کشورها این خواسته را نپذیرفتند.

قتل یک گروگان و یورش نیروهای ویژه ارتش بریتانیا

روز ششم گروگانگیری، صدای سه گلوله از درون سفارت شنیده شد. کمی بعد گزارش شد که عباس لواسانی، وابسته مطبوعاتی سفارت ایران، که مرتب با گروگان‌گیرها بگومگو می‌کرد، به ضرب گلوله کشته شده است. عصر روز ششم، گروگانگیرها جسد عباس لواسانی را از در سفارت بیرون انداختند.

به دنبال کشته‌شدن عباس لواسانی، کاسه صبر مارگارت تاچر لبریز شد. دستور داد عملیات پایان دادن به اشغال سفارت ایران، از پلیس بریتانیا به نیروی ویژه هوابرد (اس‌ای‌اس) منتقل شود.

قبل از آغاز عملیات، نیروهای ضربت بریتانیایی برای انجام موفقیت آمیز عملیات نجات، با دریافت ضمانت‌نامه مصونیت قضایی از عواقب اقداماتشان و همچنین پوشش بیمه عمر کافی، اجازه آتش به اختیار گرفته بودند تا در صورت لزوم و هر موقع که لازم دیدند شلیک کنند، و هر کسی را که لازم دیدند بکشند.

حق نشر عکس Getty Images Image caption خروج یکی از گروگان‌های آزاد شده از سفارت بعد از یورش نیروهای ویژه بریتانیا

شامگاه ششمین روز از اشغال سفارت، گروهی از این نیروها، بر اساس یک نقشه تمرین شده به نام عملیات "نیمراد"، به داخل سفارت یورش بردند و و با کشتن برق آسای پنج تن از شش اشغال‌گر، گروگان‌ها را آزاد کردند. در جریان درگیری نیروی ویژه با گروگان‌گیرها، علی صمدزاده دیپلمات ایرانی به دست گروگان‌گیرها کشته شد، و غلامعلی افروز، کاردار، و علی دادگر، مترجم محلی سفارت، زخمی شدند.

دست‌کم از روز سوم پس از اشغال سفارت ایران، اس‌ای‌اس برنامه‌ریزی‌ اولیه برای عملیات را شروع کرده بود، هرچند روشن نبود که عملیات قطعا به این نیرو واگذار خواهد شد. ولی پس از آن که گروگان‌گیران جنازه دیپلمات ایرانی را به خیابان انداختند، عملیات زودتر از زمان پیش‌بینی شده آغاز شد. کل عملیات نجات پس از یورش نیروی ویژه به درون سفارت، تنها ۱۷ دقیقه طول کشید.

گزارش‌هایی که بعد منتشر شد و هرگز به طور جدی تکذیب نشد، حاکی از آن بود که خانم تاچر تاکید کرده بود که همه گروگان‌ها باید زنده بمانند و همه گروگان‌گیرها باید کشته شوند. بعدها، کشته شدن دو تن از گروان‌گیران که هنگام یورش نیروی ویژه، "موضع تهاجمی و خطرناک" نداشتند و تنها به نگهبانی از گروگان‌ها مشغول بودند پرسش‌هایی برانگیخت.

بیشتر بخوانید:

• سفارت‌های ناامن؛ ایران و رویدادهای امنیتی علیه اهداف دیپلماتیک

با کشته شدن گروگان‌گیرها و ورود نیروی ویژه ارتش بریتانیا به ساختمان سفارت، فوزی بداوی نژاد، تنها گروگان‌گیر جان به در برده از یورش، خود را میان گروگان‌ها جا داد و از محل گریخت، اما بعد گروگان‌های آزاد شده، بیرون محوطه سفارت، مقابل هاید پارک، ااو را شناختند و پلیس هم او را بازداشت کرد.

حق نشر عکس Getty Images Image caption بعد از یورش و درگیری، ساختمان سفارت ایران در آتش می‌سوزد گاهشمار حمله به سفارت ایران در لندن، اردیبهشت ۱۳۵۹

• روز اول: شش مرد مسلح سفارت جمهوری اسلامی ایران در لندن را اشغال می‌کنند و کسانی را که در سفارت بودند به گروگان می‌گیرند. سه نفر از افراد حاضر در سفارت موفق به فرار می‌شوند.
• روز دوم: گروگان‌گیرها یک خبرنگار بیمار بی‌بی‌سی را که به گروگان گرفته‌اند آزاد می‌کنند. دو گروه ضربت اس‌ای‌اس وارد پادگان ریجنز پارک لندن می‌شوند.
• روز سوم: یکی از گروگان‌گیرها از طبقه سوم سفارت، خواسته‌های گروهش را برای یک خبرنگار بی‌بی‌سی فریاد می‌کند. همزمان، پلیس و اس‌ای‌اس نقشه‌های ورود به سفارت را بررسی می‌کنند.
• روز چهارم: مذاکرات گروگان‌گیرها با دولت بریتانیا ادامه دارد. همزمان، اس‌ای‌اس بام ساختمان سفارت را بررسی می‌کند و قفل یک نورگیر را برای عملیات احتمالی بعدی باز می‌کند.
• روز پنجم: دولت بریتانیا به مذاکره با دیپلمات‌های کشورهای عرب ادامه می‌دهد تا شاید آنها با گروگانگیران وارد مذاکره شوند. مذاکرات به جایی نمی‌رسد. نیروی ویژه (اس‌ای‌اس) طرح نهایی عملیات نجات را بررسی می‌کند.
• روز ششم: ساعت یک بعدازظهر، سخنگوی گروگانگیرها می‌گوید اگر نتواند با سفیر یک کشور عرب صحبت کند، یک گروگان کشته خواهد شد. ساعت یک و ۴۵ دقیقه، صدای سه گلوله شنیده می‌شود و بعد، جسد عباس لواسانی، وابسته مطبوعاتی سفارت را از در ورودی بیرون می‌اندازند. ساعت هفت و ۲۳ دقیقه بعداز‌ظهر، عملیات اس‌ای‌اس با مشارکت ۳۰ تا ۳۵ نیروی ویژه شروع می‌شود، و حدود ۱۷ دقیقه بعد همه گروگان‌گیران بجز یک نفر کشته می‌شوند.

نامه تاچر به خمینی و بنی‌صدر

پس از حادثه سفارت ایران، دولت محافظه کار بریتانیا از عملکرد نمایندگان خود و ماموران اس‌ای‌اس در یورش به ساختمان سفارت تقدیر کرد، ولی در همان موقع منتقدان دولت و بعدها برخی پژوهشگران و مستندسازان گفتند که امکان حل ماجرا بدون خونریزی و کشتن همه گروگان‌گیران هم ممکن بود. دو ماه پس از حادثه، یک هیات مستقل بازرسی، عملکرد نیروهای اس‌ای‌اس را مورد تحقیق و تفحص قرار داد و در نهایت نتیجه گرفت که نیروهای ویژه در عملیات، کاری خلاف و غیرقانونی انجام نداده‌اند.

براساس گزارشی که بعدها منتشر شد، دیوید میرز، رییس بخش خاورمیانه وزارت خارجه بریتانیا، زمانی که سفیر کویت برای تبریک پایان اشغال سفارت به او تلفن کرد، گفت که "از واکنش سفرای کشورهای عرب ناخشنودیم... اگر آنها نقش سازنده‌تری در این ماجرا برعهده می‌گرفتند، ممکن بود گروگان‌گیر ها زنده بمانند."

موفقیت نیروی ویژه هوابرد بریتانیا در پایان دادن سریع به اشغال سفارت ایران، موجب شهرت جهانی اس‌ای‌اس شد. بر اساس اسنادی که دهه‌ها بعد منتشر شد، پس از ماجرا، چند دولت خارجی برای حل بحران‌های مشابه، از نیروهای اس‌ای‌اس درخواست کمک کرده بودند.

حق نشر عکس Getty Images Image caption مارگارت تاچر نخست‌وزیر بریتانیا و ابوالحسن بنی‌صدر رئیس جمهوری وقت ایران

بلافاصله بعد از پایان ماجرای اشغال، وزارت خارجه در گزارشی به دولت خانم تاچر توصیه کرد سفیر بریتانیا شخصا دو نامه از سوی نخست وزیر بریتانیا برای رهبران ایران ببرد. دیگر توصیه‌های وزارت خارجه، افزایش کارکنان سفارت بریتانیا در تهران و آغاز تلاش جدید برای جلب حمایت کشورهای عضو جنبش غیرمتعهدها برای فشار آوردن به ایران برای آزاد کردن گروگان‌های آمریکایی بود.

در گزارش وزارت خارجه تاکید شده بود: "ما باید از خشنودی و تشکر ایرانی‌ها از نتیجه راضی کننده ماجرای اشغال سفارت، بهره‌برداری کنیم."

خانم تاچر از خاتمه ماجرای اشغال ایران و اظهارات ابوالحسن ابوالحسن بنی‌صدر که حاکی از خوشبینی به رهایی گروگان‌های آمریکایی بود، نامه‌هایی مستقیم خطاب به آیت‌الله‌ خمینی و ابوالحسن بنی‌صدر نوشت.

او به روح‌الله خمینی نوشت که نمی‌خواهد دو حادثه گروگان‌گیری در تهران و لندن را به هم ربط بدهد، "با این همه از ایشان می‌خواهم که برای نشان دادن حسن نیت به مردان شجاعی که جان خود را برای آزادی گروگان‌های ایرانی به خطر انداختند و به شکرانه حفظ جان گروگان‌های ایرانی، دستور آزادی گروگان‌های آمریکایی را صادر کند."

گراهام، سفیر بریتانیا که در زمان نگارش این نامه در ایران حضور نداشت، شخصا برای ابلاغ نامه به آیت‌الله خمینی از طریق بنی‌صدر، از لندن به تهران بازگشت. آقای گراهام روز ۱۸ اردیبهشت در دیدار با رییس جمهور ایران گفت که این نامه "کاملا شخصی" است و لندن برای ارسال آن نه از سوی آمریکایی‌ها ترغیب شده و نه با آنها مشورت کرده است.

آقای گراهام همچنین، مراتب تاسف و تسلیت رسمی لندن در مورد گروگان‌گیری، اشغال سفارت و کشته شدن دو تن از دیپلمات‌های سفارت را به دولت ایران ابلاغ کرد و ضمنا از زنده ماندن اکثر گروگان‌ها ابراز خوشحالی کرد. آقای بنی‌صدر هم در پاسخ، پیام تشکری برای خانم تاچر فرستاد. ولی گزارشی از واکنش احتمالی آیت‌الله خمینی به نامه خانم تاچر ثبت نشده‌است.

Image caption فوزی بداوی‌نژاد، تنها گروگان‌گیری که زنده ماند

پس از پایان یافتن ماجرای خون‌بار اشغال سفارت ایران در لندن، دادگاهی غیرعلنی به اتهامات فوزی بداوی‌نژاد، تنها بازمانده گروه تروریستی رسیدگی کرد. در این دادگاه بداوی‌نژاد (در نگارش عربی بداوی‌نجاد) که در هنگام گروگان‌گیری تنها ۲۳ سال داشت، به حبس ابد محکوم شد. او پس از چند بار تقاضای آزادی و رد این تقاضا نهایتا در نوامبر سال ۲۰۰۸ و پس از تحمل ۲۸ سال از زندان آزاد شد و زندگی تازه‌ای را با هویتی جدید در بریتانیا آغاز کرد.

تهران و لندن؛ روابط پر فراز و نشیب

این حادثه و نامه‌نگاری مارگارت تاچر با مقامات ایران، تاثیری در سیاست‌های جمهوری اسلامی نداشت. ادامه گروگانگیری کارکنان سفارت آمریکا در تهران و تهدید علیه سفارت‌های کشورهای غربی دیگر در تهران، روابط ایران و بریتانیا را قطع کرد تا آنکه بعد از پایان جنگ روابط نزدیک‌تر شد. اگرچه ماجرای میکونوس در دهه ۱۳۷۰ بار دیگر روابط را سرد کرد.

در سال ۱۳۸۸ همزمان با اعتراض‌های به نتایج انتخابات ریاست جمهوری ایران و به خشونت کشیده شدن درگیری‌ها میان معترضان و نیروهای امنیتی، سفارت و کنسولگری ایران در لندن - و چند شهر دیگر اروپا - صحنه تجمع معترضان بود. اعتراض‌ها در مواردی با پرتاب رنگ به دیوار کنسولگری ایران و درگیری‌های لفظی میان گروه‌های مخالف حکومت ایران همراه بود اما در رسانه‌های بازتاب وسیعی داشت.

حق نشر عکس Getty Images Image caption تجمع مقابل سفارت ایران، در اعتراض به سرکوب معترضان در ایران

در آذر ۱۳۹۰ گروهی از معترضان که رسانه های ایران آنها را "دانشجوی بسیجی" توصیف می کردند وارد سفارت بریتانیا در تهران شدند و با به زیر کشیدن پرچم بریتانیا و نشان سلطنتی این کشور، برخی از اسناد سفارت را به آتش کشیدند.

در همین روز گروهی دیگر هم وارد باغ قلهک، اقامتگاه کارکنان سفارت بریتانیا در شمال تهران شدند و داخل ساختمان را تخریب کردند. شواری امنیت سازمان ملل با صدور بیانیه‌ای با رای همه اعضا، این رخداد را محکوم کرد. فردای آن روز، وزارت خارجه بریتانیا تمامی کارکنانش را از ایران خارج کرد و دستور تعطیلی فوری سفارت ایران در لندن را صادر کرد. کارکنان سفارت و کنسولگری ایران به همراه خانواده‌هایشان از بریتانیا اخراج شدند.

حق نشر عکس Getty Images Image caption اخراج کارکنان سفارت ایران در بریتانیا بعد از حمله به سفارت بریتانیا در تهران

آیت الله علی خامنه‌ای، رهبر جمهوری اسلامی ، حدود ۹ ماه پس از حمله به سفارت بریتانیا در تهران، گفت: "در قضیه اخیر اشغال آن سفارت خبیث، احساسات جوانان درست بود، ولی رفتنشان [به داخل سفارتخانه] درست نبود."

پس از توافق هسته‌ای ایران و شش قدرت جهانی (برجام) در ۱ شهریور ۱۳۹۴، سفارت بریتانیا در تهران با حضور فیلیپ هموند، وزیر خارجه بریتانیا بازگشایی شد. همزمان با آن، سفارت ایران در لندن نیز با حضور افراد مختلفی از جمله اعضای هیئت دوستی ایران و بریتانیا، بازگشایی شد.

حق نشر عکس @BAEIDINEJAD

روز ۱۸ اسفند ۱۳۹۶ هم سفارت ایران در لندن بار دیگر خبرساز شد. چند نفر از هواداران آیت‌الله صادق شیرازی، از مراجع شیعه، با ورود به ساختمان سفارت ایران در لندن، پرچم ایران را پایین کشیده و روی بالکن سفارت پرچم خود را بالا بردند. به گفته پلیس مهاجمان، که چهار نفر بودند، بازداشت شده‌اند.

صادق شیرازی از روحانیون منتقد حکومت ایران است که چند روز پیش از این حادثه، خبرهایی از بازداشت حسین شیرازی، فرزند او منتشر شده بود.