مقام حمد خدای متعال و تعریف معصوم از انسان/ تفاوت شکر و حمد

به گزارش خبرنگار مهر، متن زیر یادداشتی است که حجت الاسلام ابوالفضل ابراهیمی، استاد حوزه علمیه امام خمینی (ره) به مناسبت ماه مبارک رمضان در مورد انسان نوشته است:

پیامبر اکرم (ص) در خطبه شعبانیه در فضیلت ماه رمضان فرمودند که رمضان ماهی است که نزد خدای متعال با فضیلت ترین ماه‌ها و روزهایش با فضیلت ترین روزها و شب‌هایش با فضیلت ترین شب‌ها و هر ساعتی از آن نیز نسبت به ساعات و لحظه‌ها در ماههای دیگر برتری دارد لذا در دعای هر روز ماه رمضان می‌خوانیم «هذا شهرُ عظمته و کرمته» این ماه ماهی است که عظمت و کرامتش از جانب خدای متعال است. خدای متعال در این ماه با عظمت ما را به میهمانی خود دعوت کرده است لذا بسیار فرصت مغتنمی نصیب مؤمنین شده تا با بهره مندی از آن بهترین مقامات را کسب کنند یکی از بهترین اعمال در این ماه دعا به درگاه الهی است لذا پیامبر اکرم صلی الله علیه و آله فرمودند: دعای شما در این ماه مستجاب است و بهترین دعا، دعایی است که از زبان امام معصوم به دست ما رسیده باشد. پس بهترین کلام برای استقبال از ماه مبارک رمضان کلام امام سجاد علیه السلام است که در دعای ۴۴ صحیفه مبارکه سجادیه و به هنگام ورود ماه مبارک این دعا را انشا فرموده اند.

حضرت زین العابدین علیه السلام این دعا را با حمد الهی آغاز می‌کنند و می‌فرمایند: الْحَمْدُ لِلَّهِ الَّذِی هَدَانَا لِحَمْدِهِ، وَ جَعَلَنَا مِنْ أَهْلِهِ لِنَکُونَ لِإِحْسَانِهِ مِنَ الشَّاکِرِینَ، وَ لِیَجْزِیَنَا عَلَی ذَلِکَ جَزَاءَ الْمُحْسِنِینَ: حمد مخصوص خدایی است که ما را به سوی حمد کردن خودش هدایت فرمود و ما را از اهل حمد قرار داد تا به برکت احسانش جز بندگان شاکر قرار گیریم و بدین وسیله جزاء محسنین را به ما عنایت فرماید.

یکی از آداب دعا کردن این است که دعا با حمد و ثناء الهی آغاز شود

حمد به معنای ثناء گوئی بر یک صفت یا یک کار زیبا و نیکو است واز نظر معنا با شکر برابر نیست ویژگی حمد این است که باید با زبان باشد در مقابل کاری که شخص انجام می‌دهد و یا فضیلت نفسانی که دارد حال خود شخص حامد از آن کار یا فضیلت سودی ببرد و یا نبرد، اما شکر در مقابل کاری است که برای انسان انجام می‌شود اما از جهتی معنایش از حمد عام تر است زیرا شکر منحصر به شکر زبانی نیست که در این مرحله حمد و شکر با هم برابرند بلکه شکر عملی نیز داریم یعنی اگر کمک کسی را با کمک جواب دهیم بدون اینکه با زبان از آن شخص تشکر کنیم شکر آن کار را به جای آورده ایم.

با توجه به این معنا حضرت سجاد می‌فرمایند حمد می‌کنم خدای متعال را که هدایت کرد مرا برای حمد کردنش.

حضرت با این دعا ما را متوجه امر مهمی می‌کنند همین که ما به این درک رسیده ایم که باید خدای متعال را حمد کنیم، خود مقام بلندی است و این مقامی است که خدای متعال ما را به آن هدایت فرموده اند و شاید ریشه این هدایت را بتوان در آیه فِطْرَةَ اللَّهِ الَّتِی فَطَرَ النَّاسَ عَلَیْهَا جستجو کرد زیرا وقتی هشام بن سالم در مورد «فطرت الله» از امام صادق (ع) سوال کردند حضرت آن را به توحید تفسیر فرمودند (الکافی ۲/ ۱۲، ح ۱) یعنی خدای متعال خلقت ما را موحدانه قرار داده و هر فرزندی که متولد می‌شود موحد است همانطور که امام صادق (ع) فرمودند (من لا یحضره الفقیه، ج ‏۲، ص: ۴۹)

وقتی توحید در فطرت ما قرار داده شده، لذا ما متوجه به خالق خود هستیم و اگر نعمتی به ما رسد آن را از خالق می‌دانیم لذا او را حمد می‌کنیم و این معنای هدایت به سوی حمد الهی است. حمد الهی رابطه مستقیم با توحید دارد، لذا اگر کسی حامد الله نبود موحد نیست. شاید به همین دلیل باشد که امام سجاد (ع) حد انسانیت انسان را حمد بنده نسبت به خدای متعال می‌داند و در دعای اول صحیفه می‌فرمایند: حمد مخصوص خدایی است که اگر معرفت حمد خود در برابر نعمتهای الهی را به بندگانش نمی‌داد آنها در نعمتهای الهی تصرف می‌کردند و خدا را حمد نمی‌کردند و شکر روزی فروان الهی را به جای نمی‌آوردند که در این صورت وَ لَوْ کَانُوا کَذَلِکَ لَخَرَجُوا مِنْ حُدُودِ الْإِنْسَانِیَّةِ إِلَی حَدِّ الْبَهِیمِیَّةِ از حدود انسانیت خارج می‌شدند و به مرز حیوانیت وارد می‌شدند و شامل این آیه شریفه می‌شدند: فَکَانُوا کَمَا وَصَفَ فِی مُحْکَمِ کِتَابِهِ: «إِنْ هُمْ إِلّٰا کَالْأَنْعٰامِ بَلْ هُمْ أَضَلُّ سَبِیلًا.» نیستند ایشان مگر مانند حیوان بلکه از حیوان پست‌تر.

وقتی یک عالم منطقی بخواهد انسان را تعریف کند می‌گوید انسان حیوان ناطق است که فرق انسان با سایر حیوانات نطق اوست یعنی او قوه درک کلیات را دارد و سایر حیوانات ندارند، اما وقتی امام معصوم که به علم الهی متصل است بخواهد انسان را تعریف کند و برای انسان حدّ بیان کند حدّ و مرز انسانیت را حامد بودن بیان می‌کنند که خود حمد پلی است برای فهماندن توحید لذا کسی که موحد نیست نمی‌توان او را در تعریف انسان جای داد.

با توجه به این مطالب ارزش حمد الهی و ارزش کلام امام سجاد علیه السلام در آغاز استقبال از ماه مبارک رمضان مشخص می‌شود.

با توجه به این دعا حمد الهی موجب می‌شود که شخص حامد شامل احسان الهی شود و توفیق شکر نعمتها را پیدا کند و خدای متعال به چنین شخصی جزاء محسنین را عنایت می‌کنند و خدای متعال در قرآن جزاء محسنین را در آیات مختلفی بیان فرمودند:

۱. محبوب خدای متعال هستند .إِنَّ اللَّهَ یُحِبُّ الْمُحْسِنِینَ.

۲. رحمت خدای متعال به ایشان نزدیک است إِنَّ رَحْمَةَ اللَّهِ قَرِیبٌ مِنَ الْمُحْسِنِینَ.

۳. خدای متعال اجر محسنین را ضایع نمی‌کند إِنَّ اللَّهَ لاَ یُضِیعُ أَجْرَ الْمُحْسِنِینَ.

۴. خدای متعال همراه محسنین است وَ إِنَّ اللَّهَ لَمَعَ الْمُحْسِنِینَ.

۵. هر چیز که بخواهند برای ایشان نزد پروردگارشان مهیا است لَهُمْ مَا یَشَاءُونَ عِنْدَ رَبِّهِمْ ذٰلِکَ جَزَاءُ

الْمُحْسِنِینَ .۶. برای همیشه در باغ‌هایی هستند که نهرها در آن جاری است جَنَّاتٍ تَجْرِی مِنْ تَحْتِهَا الْأَنْهَارُ خَالِدِینَ فِیهَا وَ ذٰلِکَ جَزَاءُ الْمُحْسِنِینَ.

از خدای متعال درخواست می‌کنیم توفیق حمد و شکر نعمتهایش را به ما عنایت فرماید و همه ما را جز محسنین قرار دهد.