گشت و گذاری در قلعه زیبا و تاریخی حیدرآباد خاش

استان سیستان و بلوچستان با گستره ۱۸۸ هزار و ۲۲۲ کیلومتر مربع از سه قسمت سیستان در شمال، سرحدات در مرکز و مکران در جنوب تشکیل شده که شهرستان خاش از جمله شهرهای کهن این استان در منطقه سرحد واقع شده است.

در لهجه محلی به خاش خواش و واش گفته می‌شود که از کلمه وش به معنی خوش آب‌ و هوا گرفته شده است.

هنگامی که کمپانی هند شرقی بر هند و پاکستان امروزی مستولی شد و منطقه کلات و بلوچستان پاکستان به تصرف انگلیسی ها درآمد و تصمیم داشتند بلوچستان ایران را تحت سیطره خود در آورند عده ای از سران بلوچ  در مسیر اهداف شوم و استعماری انگلیس مانع تراشی می کردند و با حمله به کاروان انگلیسی ها و چپاول آنها مانع حضور انگلیس در سرحد بلوچستان شده بودند. 

مهمترین سرداران بلوچ که با انگلیسی ها جنگیدند سردار جمعه خان اسماعیل زهی، سردار خلیل خان گمشادزهی در منطقه گـُشت و سردار جیندخان یاراحمدزهی در منطقه سرحد بودند.

در خاش بناها و اماکن مختلف مسکونی و نظامی از دوره کهن وجود دارد که یادآور رشادت ها و مرزداری های اقوام ساکن در این دیار کهن است که قلعه حیدرآباد از جمله همین اماکن نظامی و مسکونی است.

قلعه حیدرآباد خاش در سال ۱۹۲۰ میلادی (۱۲۹۹هجری شمسی) از سوی شخصی به نام عیدوخان ساخته شد و تا سال ۱۳۰۷ هجری شمسی به عنوان محل سکونت همین شخص و خانواده وی مورد استفاده قرار گرفت.
عیدوخان حاکمان منطه سرحد در دوره قاجار بود.

نیروهای انگلیسی به سرپرستی ژنرال دایر که در سال ۱۲۹۵ به بهانه همکاری سرداران بلوچ با قوای آلمانی به بلوچستان حمله کردند مدتی از این قلعه به عنوان محل نگهداری آذوقه و مهمات شان استفاده می کردند.

نقشه اصلی قلعه حیدرآباد به صورت مستطیل بوده که با اضافه شدن چند اتاق و دیوار در قسمت جنوب شرقی آن نقشه به بنایی ذوزنقه ای شکل تبدیل شده است.

این قلعه در قسمت جنوبی خیابان ۲۴ متری رودکی (سرباز) و در جنوب شرقی شهر خاش واقع شده و عمده مصالح به کار رفته در قلعه خشت خام و کاهگل است و دارای برج ها و طاق های هلالی زیبایی می باشد که از سوی سازمان میراث فرهنگی مورد مرمت و بازسازی قرار گرفته است.

قلعه حیدرآباد در جنوب شرق خاش از جمله آثار تاریخی باقیمانده از دوره متقدم اسلامی در این منطقه است.

در ساخت و تکمیل این قلعه از تزیینات معماری خاصی بهره گرفته نشده تنها تزیینات کنگره ای شکل نیم دایره ای متمایل به بیضی و تیرکش‌های تعبیه شده در قسمت فوقانی حصار خارجی و تزیینات کادربندی اتاقک های نگهبانی بالای سر در ورودی‌ها و همچنین خشت چینی نیم دایره ای، قوس سردر ورودی اتاق هشت ضلع غربی حیاط مرکزی بخش سوم قلعه و تزئینات کاربردی آن از عناصر تزیین معماری این اثر است.

معماری قلعه حیدرآباد شامل سه بخش می باشد که معماری بخش اول در قسمت شمالی و فوقانی پلان مستطیل شکل واقع شده و خود شامل قلعه ای کوچک و دفاعی با چهار برج دیدبانی مدور در چهار راس آن مجزا و محدود شده و در مرکز حیاط اصلی و در اطراف آن مجموعه‌ای از اتاق ها و فضاهای معماری احداث شده که محل زندگی بانی و صاحب قلعه و خانواده عیدوخان و همسرش ماهوک بوده است.

این قسمت بوسیله راه پله های خشتی به معماری بخش دوم (جنوبی) راه می یابد.

معماری بخش دوم این قلعه که قسمت اعظم وسعت بنا را در بر می‌گیرد، شامل یک حیاط مرکزی مستطیل شکل بزرگ در وسط و مجموعه اتاق‌های خشت و گلی با پوشش سقف ضربی پشته‌ای در جانب شرقی و غربی آن است و ورودی اصلی این بخش از سوی اتاق‌های جنبی واقع در ضلع غربی حصار می‌باشد ولی برای تردد به بخش اول از پله‌کان خشتی شمالی استفاده می‌شود.

معماری بخش سوم این بنا نیز که با عقب نشینی حصار اصلی به صورت مورب در قسمت جنوبی ضلع شرقی قلعه مشخص است خود شامل فضایی با نقشه ذوزنقه ای است که قسمت شمالی آن با عرض کمتر (متصل به برج دیده‌بانی مدور جنوب شرقی بخش اول) و در قسمت جنوبی عرض آن به حداکثر می رسد و در قسمت شمالی و جنوبی حیاط مرکزی بخش سوم اتاق هایی ساخته شده است.

حصار اصلی قلعه به طور متوسط حدود ۶ متر ارتفاع داشته و در قسمت فوقانی ورودی های اصلی بنا، اتاقک هایی مکعب مستطیل شکل دیده‌بانی احداث شده است.

در قسمت جنوب قلعه و خارج از حصار آن بقایای معماری های مخروبه الحاقی و وابسته به آن نیز به چشم می خورد که برداشت پلان و نقشه وضع موجود آنها مستلزم پیگردی پی ها و دیوارها است.

این اثر در ۱۸ اردیبهشت سال ۸۰ با شماره ۳۸۲۵ به‌ عنوان یکی از آثار ملی ایران به ثبت رسیده و توسط استادکاران متبحر در چند فصل مرمت شده است.

هم اکنون اداره میراث فرهنگی شهرستان خاش در این بنا قرار دارد و برای راه اندازی موزه محلی خاش مطالعات محتوایی در حوزه های مردم شناسی، باستان شناسی و محیط زیست انجام شده و نقشه ها و پلان های اجرایی معماری داخلی نیز برای تغییر کاربری بنا بعنوان اولین موزه خاش آماده شده است.

هر جای این سرزمین که نشان از قلعه، برج، بارو، ارگ، کهندژ، دربند، خندق و دروازه و نظایر آنها است نشان از ناامنی محیط زندگی و توجه و تدبیر آگاهانه مردمان این دیار به ملاحظات دفاعی حکایت دارد.