رساله در تلقیح؛ آرای فقهای الازهر درباره واکسن در زمان جنگ جهانی اول

این پاسخها، در سال ۱۳۴۳ ق/۱۹۲۵ م توسط عبدالواحد فرامرزی به فارسی درآمد. نسخه دستنویس این نوشته همراه با مقدمه ای تقدیم شما می شود. اهمیت این رساله، در حوزه شکل گیری ادبیاتی در حوزه طب و دین، از جنبه های کلامی، حدیثی و فقهی جالب است. دیدگاه های عرضه شده در این پاسخ، روشنفکرانه و در جهت هواداری از تمدن نوین است.

در باره این رساله
رساله حاضر، به صورت سوال و جواب، در موضوع زدن واکسن برای جلوگیری از بیماریهای واگیردار است. این رساله در پاسخ پرسشی است که در سال ۱۳۳۵ق / ۱۹۱۷م مطرح و همان وقت توسط یک عالم شافعی از علمای الازهر پاسخ داده شده است. اصل سوال، به عربی بوده و پاسخ نیز به عربی نوشته شده است. اندکی بعد، در سال ۱۳۳۷ق متن سوال و جواب به دست مترجم رسیده،  و او در سال  ۱۳۴۳ق / ۱۹۲۵ آن را به فارسی درآورده است. «جامع این سوالها و جوابها» و مترجم، عبدالواحد بن محمد فرامرزی است که در بحرین و جنوب ایران می زیسته و این نشان می دهد که مساله ی واکسن، در آن وقت در میان مسلمانان شافعی آن نواحی مطرح بوده و آنان نیازمند دانستن جواب علمای اسلام در الازهر بوده اند. نام فقیهی که در یکی از ضمایم این نوشته آمده، شیخ یوسف چلبی شبرانجومی از علمای شافعی مقیم در «الجامع الازهر» است. در همان ضمائم، نام دو نفر از علمای حنفی هم در پاسخ برخی از پرسشها آمده است. 
شیخ عبدالواحد فرزند محمد فرامرزی از اهالی هرمزگان و به طور خاص منطقه و بلوک فرامرزان است که روزگاری دراز در بحرین می زیسته است. او سه فرزند با نام های عبدالله (فرزندش حسن که تا این اواخر فعالیت های نگارشی داشت)، احمد (چند دوره وکیل مجلس)، و عبدالرحمن داشت که بویژه فرد اخیر روزنامه نگار و سیاست پیشه در ایران دوره پهلوی و موسس روزنامه کیهان بود. عبدالواحد در سال ۱۲۶۷ ش به دنیا آمده و به سال ۱۳۴۰ ش درگذشته است. عبدالرحمن (۱۲۷۶ ـ ۱۳۵۱ش) خاطرات خود را نوشته و در آنجا از پدرش یاد کرده نوشته است که «پدر من مثل غالب اوقات عمر خود در بحرین بود». (خاطرات عبدالرحمن فرامرزی، ص ۳۴). در برخی از نوشته های وبسایتی از عبد الواحد به عنوان «روحانی هنرمند، آگاه، روشنفکر و آینده نگر» معرفی شده است.
سالی که این نوشته تدوین شده، یعنی ۱۳۳۵ در میانه جنگ جهانی اول  (۱۹۱۴ ـ ۱۹۱۸ / ۱۳۳۲ ـ ۱۳۳۶ق) است که وبا در بسیاری از مناطق جهان اسلام شیوع داشته و برای نمونه شرحی از آن را در جبل عامل، مرحوم سید محسن امین نوشته است (اعیان الشیعه: ۱۰/۳۶۶). در همین سالها، در نواحی مختلف ایران نیز بیماری های واگیردار رواج شده و در کنار قحطی و آثار جنگ، مشکلات زیادی را برای مردم ایجاد کرده است. به طور خاص، در سال ۱۳۲۲ ق در بندر لنگه، محلی که فرامرزی در آنجا بوده، طاعون آمده است. (تاریخ لنجه، ص ۶۹ «چاپ ۱۹۹۳»). طبعا نگرانی های ناشی از آمدن مجدد آن می توانسته این مباحث را در باره «لقاح» یا همان واکسن، ایجاد کرده باشد. در اینجا تصویری از عبدالواحد فرامرزی داریم که از کتاب تاریخ لنجه است و سندی مهم که شیخ بحرین، دستور به حمایت از عبدالواحد داده و مربوط به سال ۱۳۵۷ ق است و اکنون نزد نواده ایشان محفوظ است (با تشکر از دوستم جناب دکتر وثوقی).

داستان واکسن در جهان اسلام
از داستان پیدایش واکسن ـ یا به عربی «لقاح» و در این رساله «تلقیح» ـ و این که در طب قدیم نیز تلاشهایی برای آن صورت گرفته، باید آثار مربوط به تاریخ پزشکی و آنچه در زمینه بیماری های مسری گفته شده را ملاحظه کرد. اما از زمانی که واکسن به طب جدید وارد شد (بانی آبله گاوی و فلج اطفال دانشمندی با نام Edward Jenner درگذشته ۱۸۲۳ است که او را پدر ایمنی شناسی می دانند) به طور طبیعی جهان اسلام با یک پرسش تازه روبرو شد و آن این بود که آیا استفاده از آن جایز / واجب است یا خیر. طبعا از زمان ورود این مسأله به کشورهای اسلامی تا امروز، و دست کم در برخی از نقاط جهان اسلام، مسأله یاد شده همچنان محل بحث فقهی ودینی و مورد تردید بوده و حتی در کشورهای مسلمان تاکنون نیز کسانی هستند که به دلایلی با آن مخالف هستند. تا همین اواخر، در کشوری مانند افغانستان و پاکستان [بر اساس گزارش وزارت بهداشت افغانستان در ۵ تیرماه ۱۳۹۸ در ایندیپندنت فارسی] ، بارها این مسأله مطرح شده بود که شماری از رهبران دینی، مخالفت خود را با زدن واکسن فلج اطفال اعلام کرده و با کسانی که برای زدن واکسن اعزام می شدند برخورد می کردند.
این مخالفت ها، فارغ از نظر کسانی که از نظر طب جدید هم ممکن است در باره آثار آنها تردید کنند ـ و این قبیل مخالفت ها در خود اروپا و امریکا هم هست ـ  به بحث هایی بر می گردد که بخشی از آنها مربوط به فقه پزشکی و شماری هم مربوط به احادیثی است که از آن به عنوان طب اسلامی تعبیر می شود. در میان این مباحث، نکات مختلفی هست که در برابر رسیدن این پرسش، می تواند مباحثی را مطرح کند، و در باره این که استفاده از آن چه حکمی دارد بحث کند. در این زمینه، همیشه باید در نظر داشت که به صورت یک اصل غالب، مراکز افتایی حکومتی، ازیر فشار حکومت ها، اغلب سعی کرده اند با نگاه مثبت به این قبیل مسائل نگریسته و با آنها مساعدت کنند. نمونه آن دانشگاه الازهر است که در اینجا نمونه ای از دیدگاه های آن را مشاهده می کنیم. در مقابل، بسیاری از روحانیون سنتی و محلی، با این موارد مخالفت کرده و نه تنها آنها را منافی با برخی از حکام و احادیث موجود در شریعت می دانند، بلکه اقدام به آنها را تلاشی برای استوار کردن قدرت و تسلط بیگانگان می دانند. 
از نظر فنی، بحث ها، به خصوص در مراکز سنی، در اصل حدیثی، نقلی و با استناد به آنچه از بزرگان مکتب فقهی مربوطه رسیده و در نهایت، به استدلالهای کما بیش فقهی در استفاده از اصول کلی عقلی ـ شرعی دنبال می شود. توجه داشته باشیم که بحث اینها، نه از اصل طب، بلکه بحث از موردی است که شخص، پیش از بیمار شدن، باید در مقابل بیماری واکسینه شود. این که زدن واکسن جایز است یا نه یا واجب است یا خیر، در گرو روایات و نیز مباحث اصولی ـ فقهی است. در بند اول این رساله، و در سوالی که مطرح شده، سوالاتی آمده که دایره بحث را از جواز اصل طب گرفته، تا شروطی مانند این که استفاده از تلقیح پیش از آمدن مرض، و نیز این که آیا لازم است طبیب مسلمان باشد یا خیر و ... همه را در بر گرفته است. بخشی از مسأله هم، فقهی نه، بلکه کلامی است و آن این که اساسا، دوا و درمان، با بحث قضا و قدر چگونه ربطی دارد. اگر مقدر است که کسی به بلایی و طاعونی گرفتار شود، تلقیح یا همان واکسن، که کاری پیشابیماری است، چه ثمری دارد؟ همین طور بحث از نقش «دعا» و نیز انواعی از طبابت که ریشه در جاهلیت داشت، یعنی استفاده از «رقی» نیز مطرح شده است. سرنوشت برخی از این مسائل بلکه تقریبا همه آنها را در همین رساله کوتاه شاهد خواهیم بود، و از این جهت، این رساله یک نمونه عالی برای روشن کردن زاویه دید و توجه ما به این مبحث است. جالب است که در همان آغاز، در سوال اشاره شده است که «اختلاف واقع شده» و خواسته است تا علما پاسخ دهند تا اختلاف از بین برود. آشکار است که این مسائل محل بحث بوده است. 

اسلام، طب و بیماری واگیردار «عَدوا»
اندکی به عقب بگردیم. اسلام و طب، یا اسلام و بیماری، مسأله ای است که بدون شک، از همان زمان بعثت، مطرح بوده است. روایات فراوانی در دست است که نشان می دهد، مردم پرسشهایی در این باره از پیامبر می کرده اند. می توان تصور کرد، بویژه با این زاویه دید که در قرآن اشاره صریحی به این مسائل وجود ندارد، و آنچه اکنون به عنوان خبر و روایت در باره برخورد رسول (ص) با مساله طب نقل شده، همان مسائل جاری مطابق روال پیش از اسلام و نکات تازه بوده است. در واقع، نمی شود گفت نگاه به این مسائل، وجهه دینی و وحی آسمانی داشته است، اما ما می دانیم که شمار زیادی از مسائل مشابه در عرفیات هست که به دلیل آن که حضرت محل مشورت و سوال مردم قرار گرفته، به تدریج صورت یک حدیث مقدس را یافته است. حتی بسیاری از صحبت های دوستانه زمان بعثت میان رسول و صحابه و یا میان خود صحابه هم بعدها صورت حدیث به خود گرفته است، مطالبی که علما و فقهای بعدی در استناد به آنها، قواعدی را اعمال می کنند. در این باره، نمی توان بیش از این بحث کرد، اما با توجه به این که بحث طب، به رغم این که همیشه بخشی از کتب حدیثی بوده، هیچ گاه از طرف عالمان و مراجع دینی بزرگ جهان اسلام، به صورت یک بخش از دین محل توجه نبوده، در تمام این قرون صورت حاشیه ای به خود گرفته است. شاید هم بشود بر اساس نگاشته هایی که در این باره هست، مباحث مختلف طبی را از این زاویه تفکیک کرد. بحث طاعون، به دلیل آن که زمان صحابه رخ داد و پرسشها و پاسخ های متعدد در باره آن از وجهه نظر صحابی بودن و طبعا دینی شدن مطرح شد، یک مسأله ویژه شد، اما باقی مسائل، بیشتر در قالب چند روایت و حدیث فقط گزارش است، اما جای مهمی و باب ویژه ای در فقه به خود اختصاص نداد. در مقابل، بحث از طاعون، بحثی فراگیرتر شد، بیماری که هیچ درمانی تا این اواخر نداشت، تلفات آن فراگیر در حد نتایج یک عقوبت آسمانی بود، و قابلیت آن را داشت که به نوعی با روایت و کلمات دینی در باره آن بحث کرد. داستان طاعون عمواس همه در چند سال پس از رحلت رسول، و با توجه به درگیر شدن صحابه آن، در طرح ویژه آن، موثر بود. طبعا کتابهای زیادی در این باره نوشته شد، که از نمونه های مفصل قرون میانه ای مسلمانان از آن، کتاب بذل الماعون فی فضل الطاعون از احمد بن علی بن حجر عسقلانی (۷۷۳ ـ ۸۵۲) نویسنده مذهبی بسیار بزرگ سنی در قرن نهم هجری است، کتابی که در ۴۵۰ صفحه با تحقیقی مفصل به چاپ رسیده است. در این کتاب، موضوع «عدوی» یا همان بیماری فراگیر و در شکل خاص آن طاعون، از لحاظ حدیثی و فقهی و نیز کلامی مورد بحث قرار گرفته است. مصحح در مقدمه (ص ۲۹ ـ ۴۰) نام ۳۲ کتاب و رساله دیگر را در باره وباء آورده است. این آثار، صرف نظر از بخش هایی است که در کتابهای حدیثی کهن مانند بخاری و دیگران، در باره طب و طاعون آمده است. بخشی از این بحثها، در طب رقیه نویسی و امری مرتبط با طلسم از یک سو و اوراد مربوطه از سوی دیگر،  هم مطرح بوده است. این که عدوی، یا همان بیماری مسری، در کنار تفأل و خیره و مانند اینها، در روایتی معروف آمده حاکی از این امر است و البته خود آن رایت هم سخت محل بحث بوده و هست. به هر روی، کتاب ابن حجر، اثری منظم و مدون در این زمینه در تاریخ این مبحث در میان مسلمانان است که ضمن آن بسیاری از دیدگاههای پیشین و جنبه های مختلف آن مطرح شده است. دیگر جنبه های طب روایی، ضمن آن که در آثار مختلف محل توجه بوده، اما به اهمیت بحث طاعون نبوده، و همیشه افرادی از عالمان محدث در کنار کارهایشان، روایات این موضوع را نیز در جزء ها یا رساله ها و یا بخشی از آثارشان، تدوین می کرده اند. 
طب جدید بیش از همه از طریق بحث بیماری های واگیر دار، در دنیای اسلام مطرح شد. علت هم آن بود که بانیان طب جدید دریافتند که مهم ترین راه حل برای جلوگیری از این بیماری قرنطینه است ونخستین بار در سر راه کاروانهای حج و تجارت و غیره، و نیز مسیرهای دریایی، با توجه به قدرتی که کشورهای اروپایی در این مناطق داشتند، قرنطینه هایی ایجاد کردند. به تدریج، روش های درمان دیگر مانند واکسن هم آمد و طبیبان اروپایی به نقاط مختلف سرازیر شدند. آمدن اینها، بحث «روایات طبی» را از نو مطرح کرد که تکلیف ما بین این دو طب، چیست. از یک سو، احادیث فراوانی و آثاری در این زمینه وجود دارد، و حتی مباحثی که در باره طاعون هست، و از سوی دیگر، نگاه طب جدید بود که از بیخ و بن، بحث بیماری را به گونه ای دیگر می دید. مدل نگاه به طاعون در ادبیات حدیثی ما چیزی جدای از چیزی بود که در طب جدید مطرح می شد. این بحث، قرنها بعد از کنار گذاشتن آثار طبی قدیم، از ابن سینا و دیگر متون قرون وسطایی مطرح می شد، اما برای دنیای اسلام، همچنان آن متن ها مقدس بود، و نیز روایاتی که در این باب وجود داشت. 
با این حال، یک مسأله مهم بود، و آن این که آنها با قرص ها یا همان حَب هایی که می آوردند، و مدعی درمان بودند، برای عامه مردم به خصوص طبقات بالای جامعه، محبوب بودند. به علاوه، اگر کسی طب جدید را فرا می گرفت، می توانست درآمد خوبی داشته باشد و این هم انگیزه مهمی بر اساس عرضه و تقاضا، در توسعه این دانش بود. آثار طب جدید در اروپا، سیاستمداران شرق را هم بر آن داشت که احساس کنند در اینجا مساله ای وجود دارد که نمی توانند از آن صرف نظر کنند. همه اینها، به نفوذ طب جدید کمک کرد، و سبب عقب راندن طب قدیم اعم از طب سنتی یا دینی و غیره شد. 
در این میان، ادبیاتی شکل گرفت که بخشی جنبه دینی داشت و می بایست به اسم کلام یا فقه و یا حدیث مورد بحث قرار گیرد. جنبه هایی از آن نیز جنبه احساسی و ملی داشت، و از این جهت مطرح می شد که ما خود میراث عظیمی داریم و نیازی به دیگران نداریم. 
به علاوه، این شبهه وجود داشت که آنها از طریق ترویج این مسائل، در صدد تسلط بر ما هستند، و همان طور که در هر گوشه ای تلگرافخانه درست کرده اند، به تدریج طبیب خانه ها و بیمارستانهایی هم برپا می کنند و بر سرنوشت ما مسلط می شوند. بماند که بخشی از این مسأله با آموزش های تبلیغی اروپایی ها برای ترویج مسیحیت هم در آمیخته شد و تردیدهای بیشتری را در دوره اخیر در ایران پدید آورد. آنان ضمن آن که برای درمان بیماران می آمدند، به تبلیغ مسیحیت نیز می پرداختند. این مسأله هم شبهه هایی را بر می انگیخت. ادبیات حاصل از این زمینه ها، در قالب گرایش های مختلف، ادبیات جالبی است که برای شناخت موقعیت تجدد و سنت در میان مسلمانان، مهم است. 
رساله ما، یک رساله کوچک اما مهم در ارتباط با بحث واکسینه است که با عبارت تلقیح به قصد جلوگیری از بیماری واگیردار یا همان عدوا، یک بحث دینی ـ طبی را به ما عرضه کرده است. در باره آن باز سخن خواهیم گفت.

طب دینی، چرا و چگونه
سنتی که در باره ورود مسائل جدیده در ایران بوده، این است که دین در باره آنها نظر دهد. این مسأله در باره مسائل مختلف بوده است. فرض این که برای مثال، وقتی یک نظریه علمی در زمینه نجوم می آید، و دین باید در باره آن نظر دهد، شاید دشوار باشد، اما در باره مسائل پزشکی و طب، مسأله از آن هم حساس تر بوده است. برخی از مسائل آن حاشیه ای و برخی مربوط به متن این مسائل بود. از جمله مسائل حاشیه ای، این سوال بود که اگر بناست داروی فرنگی استفاده شود، آیا نباید پاکی و نجسی آن را معلوم کرد؟ دیگر این که اگر قرار است طبیب فرنگی درمان کند، آیا درست است که ما نزد طبیب غیر مسلمان برویم. 
اما از نظر متن کار، بحث استفاده از واکسن به صورت تلقیح، برای بدن آدمی که هنوز بیمار نشده و صرفا برای جلوگیری از بیماری است جایز است یا خیر. از اینها بالاتر، بحث قضا و قدر است که اگر بیماری حتمی و مقدر الهی است، مخصوصا بیماری های مسری و فراگیر که تلقی عذاب هم از آنها هست، آیا اساسا رفتن نزد پزشک یا درمان پیشینی، کار درستی است یا خیر. همچنین در باره مسأله دعا هم این بحث هست. در واقع، می شود گفت، اصل درمان، و این که رفتن نزد طبیب درست است یا نه، گام اول است که شرع در باره آن نظر دهد. این سنتی است که وجود داشته و بویژه در جهان اسلامی که زیر سلطه استعماری فرنگی هم بوده، و نوعی نفرت از آن هست، این قبیل مسائل بیشتر و بیشتر هم بوده است. تصور کنید که کسی این شبهه را هم طرح کند که این قبیل موارد، برای تسلط بیشتر بر مسلمانان است، و  ممکن است مصداق آیه لن یجعل الله للکافرین علی المومنین سبیلا هم باشد. این کاری است که تاکنون هم در مخالفت با طب جدید از سوی طرفداران طب اسلامی می شود. به همه اینها باید این را هم افزود که اگر احادیثی باشد که مثلا تلقیح را برابر بیماری های مسری ممنوع می داند و اساسا «عدوی» یعنی مسری بودن را درست نمی داند ـ طبق یک تفسیر شایع از اتعبیر «لاعدوی» در آن صورت، آشکارا تضادی با نظریات پزشکی جدید در کار خواهد بود. آن وقت در باره انتخاب میان اینها چه باید کرد؟ 
بدین ترتیب، مجموعه ای از پرسشهای شرعی و دینی در این زمینه پدید می آمد که سبب می شود یک متدین، نظر فقیهان را در این باره جویا شود. این قبیل نکات، زمینه این اصل را فراهم می کرد که تا فکر شود رابطه طب با دانش دینی چیست و مباحثی که این میانه تولید می شود وجهی از علوم دینی طبی یا دانش اسلامی طبی باشد. مسائلی که شامل اخلاق پزشکی، فقه پزشکی و علم پزشکی باشد. تلاشهایی که سبب می شد در بخش اخیر، کسانی به دفاع از روایات پرداخته، برابر طب جدید بایستند و  خود به تولید علم طب دینی بپردازند. 
عالَم دیگری که در این زمینه پدید آمده، پاسخ گویی به ابهامات موجود در این قبیل احادیث در جاهایی است که صریحا و رسما خلاف علم است. برای مثال، در همین بحث «عدوی» در روایت «لاعدوی» شاهد دست و پازدن های شگفت از تضعیف حدیث گرفته تا معنای کردن آن به نهی نه نفی و امثال اینها  هستیم.این روایت، از حساسیت خاصی برخودار است و با قرائن قبل و بعد آن، به نظر می رسد اساسا مسری بودن در آن انکار شده است، گرچه از قدیم این توجیه وجود داشت که انکار مسری بودن برخی بیماری ها نیست، بلکه انکار این است که بیماری ها به بع خود مسری باشند، و بهتر است گفته شود که به مشیت و خواست الهی است.
ما در اینجا رساله ای داریم که می کوشد تا به طور همه جانبه به این قبیل سوالات در ارتباط با تلقیح برابر عدوی، یعنی نوعی واکسن در مقابل بیماری های مسری بپردازد. چنان که گذشت، در اینجا، انواع بحث های کلامی، حدیثی و فقهی مطرح شده است، اما نکته مهم این است که نویسنده این متن که حدس می زنیم از خود الازهر باشد، جانبدار علم جدید است و در سراسر این رساله تلاش می کند ابهامات را به گونه ای جواب بدهد که نه تنها زدن واکسن را جایز بداند ـ و واجب در صورتی که والی دستور دهد ـ  بلکه انواع ابهامات کلامی و دعایی و قضا و قدر و  جز اینها را هم جوا بدهد. در واقع، نوعی عقل گرایی و واقع بینی بر این رساله حاکم است و همین امر سبب می شود تا آن را روشنفکرانه تلقی کنیم. 
با این همه، اصل اولی حاکم بر این موارد، که سابقه آن به قرون نخستین اسلامی باز می گردد، این است که برای هر کاری، مثلا حفظ سلامت، باید روایتی باشد که ما از آن پیروی کنیم. مثلا در همین جا، می خواهیم به اصول حفظ الصحه عمل کنیم، آن را به این حدیث مستند می کنیم که«حضرت رسول اکرم سید عالم(ص) به چند ماده رعایت حفظ صحت خود را می‌فرمودند. از آن جمله آشامیدن عسل و تقلیل غذا و اجتناب از تخمه و استعمال طیب و روغن در سر و جسد مبارک مالیدن و سرمه به چشم شریف کردن و استفراغ ماده به مقاربت زوجات فرمودن». شما اینجا از ابتدا پذیرفته اید که در هر موردی از مسائل عادی زندگی هم باید یک شاهد نبوی داشته باشید. باور به این اصل، سبب شده است تا برای هر نوع کاری از این دست، تمسک به یک حدیث، حتی اگر اشاره و کنایتی در آن هست، صورت گیرد. این از اصولی بود که اصحاب حدیث، در قرون اولیه آن را به طور اساسی استوار کردند و پایه ای مستحکم برای یک اصل ذهنی ثابت شد که مسلمانان باید برای هر نوع کار عرفی هم، حال به صورت توصیه یا امر ارشادی یا مولوی، اشارتی از رسول یا دیگر معصومین داشته باشند. این به رغم آن بود که در بسیاری از این موارد، هیچ فقیهی از آنها در کتب فقهی استفاده نمی کرد و بحثی در این زمینه نه. در شرایطی که حدیث گرایی غلبه کند، یا شرایط مانند روزگار ما طوری باشد که باید موضعی در برابر دیگران و غیر «یعنی غرب» داشت، و از هر آنچه به تسلط می انجامد خودداری کرد و مسائلی از این دست، این اصل زنده شده و همه را در چارچوبی قرار می دهد که راه گریز از آن، تولید علم دینی همه جانبه است.

متن حاضر
از نگارش این بیش از یک صد  سال می گذرد و این تاریخ، برای ما نسبتا، تاریخ خوبی است. دورانی که ما قدم های اول را در مسیر تجدد جدی در حوزه بهداشت برداشته ایم، اما همچنان می باید ذهن متدینان را نسبت به ماهیت علم و گام های علمی روشن کنیم، مسائلی که در گذشته، به جای علم، عرف یا مسائل شبه دینی در باره آنها نظر می داده است.
چنان که گذشت، این رساله در اصل یک سوال و جواب فقهی است که سوال در چند سطر و پاسخ به تفصیل نوشته شده است. متن حاضر، به شماره ۱۷۴۷۲ در کتابخانه مجلس نگهداری می شود. اصل متن، تا صفحه ۳۱ این نسخه تمام می شود، اما دنبال آن چند سوال و جواب دیگر هست که متاسفانه برخی از صفحات به دلیل آشفتگی که در جوهرِ نوشته بوده، کلمات در بسیاری از موارد قابل خواندن نیست و از سوی دیگر، تقریبا همین مضامین در آنها تکرار شده است. تنها چند اشاره تاریخی و رجالی در آن است که بهتر است مروری بر آنها داشته باشیم. در نخستین سطور اشاره می کند که اینها جواب اسئله ای است که از «مصر و فارس» رسیده است. این جمله از مترجم، یعنی همین عبدالواحد فرامرزی است که لابد از آن پرسشها مطلع بوده است. در ادامه، جواب از سوی شیخ یوسف چلبی الشبرانجومی است و در ادامه باز از تاریخ یاد شده و گفته شده است است که او از علمای شافعی مذهب در «الجامع الازهر» است. تاریخ دقیق یکی از جوابها ۱۲ رمضان ۱۳۳۴ قمری است. مترجم هم تاریخ ترجمه خود را شب ۱۲ رجب ۱۳۴۲ق نوشته است و نامش را «عبدالواحد بن محمد فرامرزی» ذکر کرده است (ص ۳۷). باز پاسخ دو عالم حنفی دیگر از جمله شیخ محمد الحنفی و برادرش شیخ احمد نور را هم ترجمه کرده و در ادامه آورده است. جواب ها، همه در لزوم حفظ صحت از طریق همین تلقیح است. فرامرزی مترجم، پس از آوردن ترجمه این فتاوا، چند سطری هم خود نوشته و از این که کسانی استفاده از تلقیح را برابر طاعون روا ندانسته اند، سخت گلایه دارد و می گوید «مسلمانا تأمل کن و نکته سنج باش! چه می‌باشد که البسه و اشربه ایشان را طاهر دانسته و ادویه شان را نجس و حرام و ممنوع کرده ای؟ مگر لباس ما در نماز و دیگر عبارات و ستر عورت حتی کفن مرده ما از منسوجات کافران است تا چه رسد به دقایق ما یحتاج ما را». روشن است که این مرد خواسته است تا از نظر دینی زمینه استفاده از تلقیح را در برابر طاعون و وبای احتمالی فراهم سازد. پیداست که بکار بردن تعبیر روشنفکر در باره وی در شرایط آن وقت بحرین که حضور  طولانی انگلیسی ها را هم داشته، امر بعیدی نیست.
جستجوی مختصر بنده این امکان را نداد تا بحث در باره استفاده از واکسن را در میان فتاوی علمای شیعه در آن دوره دنبال کند. اساسا نمی دانم در این زمینه استفتاء و جوابی هست یا خیر. اگر دوستی یافت، حتما بنده را هم در جریان بگذارد.

برخی از نقطه نظرات نویسنده در باره لزوم تقویت علوم جدید و طب
و اما برخی از عباراتی از این رساله را که دیدگاه های نویسنده را نشان می دهد، در اینجا می آوریم. نویسنده پس از حمایت از علم پزشکی و تأکید بر این که روایاتی از حضرت وجود دارد که توصیه به استفاده از طب و طبیبان مستقل از مسائل دینی دارد، می نویسد: «بدان ای مسلمان آن که این قول رسول اکرم(ص) سبب تحریک همّت و نشاط و رغبت مسلمانان می‌شود در یاد گرفتن علم طب، و حصول آن در مدارس طبّیه». او حتی از شافعی نقل می کند که از این که علم طب دست غیر مسلمانان افتاده، اظهار تأسف کرده است.  در عین حال، معتقد است که «عموم اهل علم، اجماع کرده اند» که  امر «تداوی» واجب نیست، بلکه صرفا حکمش استحباب و سنت است»! و اما به طور خاص در باره واکسن، حتی با فرض این که گاه درست عمل نکند، اگر توصیه طبیب حاذق است، از نظر شرع سنت مطلوب خواهد بود. وجوب آن بسته به رأی حاکم و والی است! « پس تلقیح از طاعون یا از جدری هرگاه به قول طبیب حاذق یا به تجربه چه به ظن چه به علم که مفید و نافع است، آن هم از جمله طبّ مأمورٌ به است جایز است و حرام نیست بلکه سنّت و مطلوب شرع است، چرا که آن دوایی است شرعی بدون شک و شبهه، و حافظ است بر صحّت نه بازآورنده آن، واجب نیست مگر آن که والی امر حکم به فعل آن نماید؛ آن وقت واجب می‌شود، چرا که امتثال امر حاکم در مثل این احکام واجب می‌شود چنان چه از پیش گذشت». در باره ایرادات قضا و قدری، معتقد است که حتی درمان و خوب شدن هم می تواند جزو مقدرات الهی باشد. آنچه مهم است این که ما نباید اسباب و علل مادی کارها را انکار کنیم، امری که خلاف عقل است: « انکار اسباب و قوی و طبایع را جحود ضروریات است، و قدح در عقول و فطرت و مکابره مر حسّ و انکار شرع و جزاست». وی احادیثی از رسول برای توصیه به درمان می آورد و نتیجه می گیرد که « نظر کن که طبیب روحانی و جسمانی(ص) تا چه اندازه امر به حفظ صحّت فرموده و نگفت که توکل کن که بی‌تقدیری آسیبی واقع نمی‌شود». اما اشکالاتی از این قبیل که طبیب باید مسلمان باشد، این را هم نپذیرفته و می گوید: «این جا خیلی جای افسوس و غبن است که آتش اندوه جان عاقل را می‌سوزاند. جنابا! وقتی فکر می‌کنی یک طبیب مسلمان ماهری را دیده ای که اگر نادر باشد، ادویه مفردات و مرکبات را خودش استخراج نموده، و یا از غربیان خرید می‌نمایند، حالت مسلمانان نمی‌بینی که همه علوم از دست داده، سوای اندکی از علم دیانت که افرادی آن را می‌دانند که در هر قطری به انگشتان شمرده می‌شوند، مگر علوم دنیا با علم دیانت لازم و ملزوم همدیگر نیستند که علم دیانت روح و علوم صنایع کالبد باشد؟ آیا بقای روح بدون جسد متصوّر است؟». این عبارات، نگرانی و ناراحتی نویسنده را از این که مسلمانان علوم جدید را از دست داده اند، نشان می دهد. 
نویسنده معتقد است که ملت های مسلمان باید بتوانند همه کارهای خود انجام دهند و متکی به دیگران نباشند. در اینجا توصیه او به تقویت علوم جدید و تمدن نو، بسیار جدی است: « از سوزن سازی تا بالن بازی و هر چه میان این‌ها باید از حاصل خود مملکت برآورده شود تا احتیاج به دیگران نداشته باشند. عجب است که خود فقهای زمان این مباحث در ابواب خود تقریر می‌نمایند، ولی چون دیدند کسی در غیر علوم فقهیه بحث می‌کند، و ترغیب مسلمانان به تعلیم صنایع و طبایع و جغرافیه و دیگر علومی که فرض کفایت است، مثل علم هیئت و فلک و حساب و هندسه و علم معدن و نبات و حیوان و سایر علوم این دنیا، نسبت آن را به زندقه و بی‌دیانتی می‌دهند، و حال آن که خود فقها رضی الله عنهم آن علوم را از فرض کفایت دانسته‌اند و بر قدر کفایت تعلیم آن بر مسلمانان فرض کرده‌اند؟ و حال آن که جمیع این علوم از دین است». تعبیر پایانی که همه اینها را باز علومی از دین می داند، لطیف است.  یکی از بحث های جالب او، بحث چشم زدن است که سعی می کند مبانی آن را علمی بداند و توضیح دهد. بحث استفاده از «الرقی» و اوراد و اذکار در درمان بیماری ها نیز مورد توجه وی بوده و به برخی از احادیث آن اشاره و توضیحاتی داده است. او این امور را از قسم دعا برشمرده و آنها را موثر دانسته است.
در پایان رساله آمده است که نگارش این متن در رجب سال ۱۳۳۵ بوده و عبدالواحد بن محمد فرامرزی، جامع و مترجم آن، در رجب سال ۱۳۴۳ از ترجمه فراغت یافته است.
رسول جعفریان ۱۶ / ۲ / ۱۳۹۹

متن سوال
علمای اسلام چه می‌فرمایند در تلقیح برای دفع مرض طاعون! آیا جایز است یا نه؟ حکم آن را بیان فرمایند که اختلاف واقع است.
الجواب: سئل الهدایة من الله المُلهم للصواب
این سؤال در سنه ۱۳۳۳۷هجری بر من عرضه داشتند؛ چون سؤال عربی بود، جواب هم به عربی داده شد.
اکنون ترجمه آن سؤال و ترجمه جوابش به فارسی ایراد می‌نمایم:
صورت سؤال:
علمای اسلام ـ نفع الله بکم الانام ـ چه می‌فرمایند در حکم تلقیح از طاعون، چون نفعش به تجربه معلوم شد. آیا تلقیح پیش از حصول مرض و عرض بدن بر الم جایز است یا نه، مع آن که تلقیح نوع اذیتی دارد، و جلب مرض را از ترس وقوع در مرض شدیدتر و مخوف‌تر از باب حفظ صحّت است یا نه، و آیا حفظ صحّت، شرعاً مطلوب است و یا ممنوع، و آیا شریعت اسلام اثبات عدوی می‌کند یا نه، و آیا اسلام طبیب شرط است یا نه، و آیا تفحّص از طهارت دوا واجب است، و یا نصرانیت طبیب و نجاست دوا منافی نیست، و چون که اعتقاد قطعی است که قضا رد نمی شود، برای چه حق تعالی ما را امر فرموده، بقوله «ادعُونی استَجب لکم»، و در مثل «و قِنی شَرّ ما قَضیتَ» چه فرق است میان دوا و دعا در ردّ قضا.
افتونا فتوائی که مؤیّد باشد به دلایل صحیحه شرعیّه و عقلیه، أثابکم الله فی الدارین خیرا

 الجواب الملهم هدایة للصواب
بسم الله الرحمن الرحیم 
ستایش مر خدای مُسبّب الاسباب، و صلوات و سلام بر سیدنا محمد، طبیب دل‌ها، و بر آل و اصحاب و بر هر کس پیروی طریقت ایشان نمود به حق و صواب. 

[معرفت انواع طب]
اما بعد: می‌گویم سزاوار است پیش از کلام بر مطلب را بیان معرفت طب و حکم و کیفیت آن را. پس می‌گویم تعریف طب، آن علمی است که دانسته می‌شود به آن احوال بدن انسان صحّت و مرض را، و حال میان دو حالت را تا آن که مواظبت نماید شخص صحّت موجوده را، به غذا و دوا، و هر چه از ضروریات بدن انسان مخلوق از عناصر مختلفه که مترکّب از اشباح مؤتلفه است به تعدیل مزاجی، و نگهداری آن از هر چه منحرف کند و زایل نماید او را. 
و این همان اصل اوّل است در طبّی که بر هر عاقل مطلوب و سزاوار است که اعتنای کامل به آن داشته باشد، و خود را متدرّع به زره حِمیَه نماید، و وقایت به پاسبانی تقات اغذیه و ادویه کند تا آن که جسدش به حال صحّتی که خالقش او را ایجاد نموده باقی بماند تا بتواند طاعت خدای آفریدگارش موجب امر ادا نماید.
نوع دوم از طبّ، آن معالجه است در ردّ صحتی را که به سبب اسباب ظاهره یا باطنه زایل شده، به چیزی که موافقت و ملائمت داشته باشد در معالجه تا آن که صحّت آن کماکان رجوع و عودت نماید تا توانا شود به ادای واجبات پروردگارش، و استعانه طلبد به صحّت و توانایی بر قیام به افعال خیریت و طاعت که موجب زیادتی حسنات و مثوبات و اعمال قربات شود.
نوع سوم از طبّ آن معالجه حالتی است میان صحّت و مرض که صاحبش را نَقِه و ناقِه می‌نامند، به چیزی که موافقت آن داشته از قوت و دوا  تا صحّتش به حال اصلی عودت نماید.
این حالات، سه گونه از عارضات آدمی است در مدّت حیاتش، و مقصود از آن سه چیز حفظ صحّت و پرهیز از مؤذیات و استفراغ اخلاط و مواد فاسده است.
و از این فهمیده می‌شود که هر چیز محافظت صحّت کند، و حامی آن باشد، آن از طبّ است اگر چه مرض موجود نباشد، یعنی در جسد اثر نداشته باشد.
و امّا حکم طبابت، آن علمی است عظیم که نفع آن بزرگ و اصل آن در شرع شریف ثابت و مأمورُ به است. 

[ادله دینی بر درستی طبابت]
قرآن عظیم و سنّت محکمه و اجماع امّت به صحّت آن گواهی داده‌اند.
 امّا گواهی قرآن آیه «کُلُوا واشرَبُوا ولا تُسرفُوا»، یعنی به فرط طعام و تخمه و حرص زیاد خوردن و آشامیدن. علی بن الحسین می‌گوید: خداوند تبارک و تعالی جمیع انواع طب در نصف آیه جمع فرموده، فقال: کُلُوا وَ اشْرَبُوا وَ لا تُسْرِفُوا [اعراف: ۳۱]
و امّا در سنّت قول رسول الله(ص): «العلم علمان: علم الأبدان وعلم الأدیان» والعلم علمان علمٌ للدین وعلم للدنیا، فالعلم الذی للدّین فهو الفقه، والعلم الذی للدنیا فهو الطب، و سائر الصنائع.
و باز فرموده است ـ صلی الله علیه وسلم ـ دو صنف هستند که مردم از آن‌ها مستغنی نیستند: طبیب‌ها (اطبّا) از برای ابدان‌شان، و علما از برای ادیان.
و کذلک در حدیث صحیح وارد شده که رسول الله (ص) تداوی نمود، و امر به تداوی فرمود؛ و همیشه اصحاب رسول الله(ص) و تابعین تداوی می‌نمودند، و امر به آن می‌کردند. 
و امام شافعی ـ رضی الله عنه ـ ید طولانی در علم طبابت داشت، اگر نه امام مذهب بود، به طبابت شهرت می‌یافت.
و در حدیث موطّا [۵/۱۳۷۸] وارد است که رسول الله(ص) دو مرد از بنی انمار را طلبید فرمود که، چه [کدام] یک از شما به طب داناترید؟ مردی از حاضرین گفت: آیا در طب فایده و خیری است؟ حضرت فرمود: «الذی أنزل الدّاء أنزل الدّواء».
پس سزاوار است که شخص در معالجه طبیب حاذق در طب، بصیر به جلائل و دقائق آن اختیار نماید، به دلیل قول رسول الله(ص) که فرمود: «ایّکما أطب»؟ یعنی چه یک از شما داناتید به طبابت. و قوله(ص): «ان الله لم ینزل داء الاوله دواء».
بدان ای مسلمان آن که این قول رسول اکرم(ص) سبب تحریک همّت و نشاط و رغبت مسلمانان می‌شود در یاد گرفتن علم طب، و حصول آن در مدارس طبّیه. 
امام شافعی ـ رحمة الله علیه ـ فرمود: بعد از تعلّم حرام و حلال، هیچ علم شریف‌تر از علم طب نمی‌دانم، و همیشه افسوس می‌خورد بر تضییع مسلمانان علم طبابت را.
و باز می‌فرمود: مسلمانان ثُلث علم ضایع و متروک ساختند، و به یهود و نصاری واگذاشتند. 
و هم می‌فرمود: اهل کتاب بر ما غالب شده و علم طب از چنگال ما ربودند.
امام احمد حنبل روایت کرده که، مردی اعرابی سؤال از رسول الله(ص) نمود: قَالَتْ الْأَعْرَابُ: یَا رَسُولَ اللَّهِ، أَ لَا نَتَدَاوَی؟ قَالَ: «نَعَمْ یَا عِبَادَ اللَّهِ‏ تَدَاوَوْا؛ فَإِن‏ اللَّهَ لَمْ یَضَعْ دَاءً إِلَّا وَضَعَ لَهُ شِفَاء [سنن ترمذی: ۴/۱۴۸ ـ ۱۴۹] عَلِمَه مَن عَلِمَه و جهله مَنْ جهله‏».
و در حدیث دیگر است که سؤال کرده شد از رسول الله(ص)، چه می‌فرمایید در رقیه ها، که به آن استرقا می‌کنیم، و دوایی که به آن تداوی می‌کنیم، و پرهیز و احتفاظ که به آن اتّقا می‌کنیم؟ آیا چیزی از قدَر خداوند جلّ شأنه رد می‌کند؟ فرمود آن اسباب که به آن دفاع می‌کنید هم از قدر خداوند است.رواه الترمذی.
و سؤال کرده شد از رسول الله(ص): آیا دوا چیزی را فایده می‌بخشد؟ فرمود: سبحان الله! آیا خداوند سبحانه و تبارک و تعالی دردی در زمین نازل کرده الا که مر آن [را] شفایی کرامت فرموده [است]. 
و قال اسامه: شَهِدْتُ الْأَعْرَابَ یَسْأَلُونَ النَّبِیَّ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ: أَعَلَیْنَا حَرَجٌ فِی کَذَا؟ أ علینا حَرَجٌ فِی کَذَا؟ فَقَالَ لَهُمْ: «عِبَادَ اللَّهِ! وَضَعَ اللَّهُ الْحَرَجَ إِلَّا مَنْ اقْتَرَضَ مِنْ عِرْضِ أَخِیهِ شَیْئًا، فَذَاکَ الَّذِی حَرِجَ» فَقَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! هَلْ عَلَیْنَا جُنَاحٌ أَنْ لَا نَتَدَاوَی؟ قَالَ: «تَدَاوَوْا، عِبَادَ اللَّهِ! فَإِنَّ اللَّهَ، سُبْحَانَهُ، لَمْ یَضَعْ دَاءً إِلَّا وَضَعَ مَعَهُ شِفَاءً، إِلَّا الْهَرَمَ» قَالُوا: یَا رَسُولَ اللَّهِ! مَا خَیْرُ مَا أُعْطِیَ‏ الْعَبْدُ؟ قَالَ: «خُلُقٌ حَسَن‏» ذکره ابن ماجه [۵/۱۱۵ ـ ۱۱۶]

[حکم استنباطی از روایات بر وجوب مداوا]
از اوامر و احکام این احادیث فهمیده شد که تداوی مأمورٌ به و مطلوب است، فقوله (ص) تداووا یا عبادالله امر است، و امر آن حضرت برای وجوب است؛ یعنی ظاهر حدیث از جهت امر تداوی واجب است، لکن عموم اهل علم اجماع کرده‌اند که تداوی واجب نیست که به ترکش گناه وارد آید، بلکه حکمش استحباب و سنّت است. 
اللهم مگر آن که والی امر حکم به تداوی کند، آن وقت واجب می‌شود؛ چرا که امتثال حکم والی امر در مثل این مسئله واجب است. 
و ایضاً دوا هم دو نوع است، یک نوعش که محافظت صحّت کند، و نوع دیگر صحّت رفته پس می‌آورد. پس صحّت هستی است بدنی که با وجودش همه افعال سلیم است، عافیت افضل نعمتی است بعد از اسلام که خداوند تبارک و تعالی مر بنده را کرامت و اعطا فرموده، چرا که آدمی نمی‌تواند از روی کمال به حسن تصرّف و طاعت خدایش قیام نماید مگر به وجود صحّت، و هیچ نعمتی مثل صحّت نیست؛ پس باید بنده شکر نعمت نماید و کفران آن نکند.
وقال علیه الصلاة والسلام :«نِعْمَتَانِ‏ مَغْبُونٌ‏ فِیهِمَا کَثِیرٌ مِنَ النَّاسِ الصِّحَّةُ وَ الْفَرَاغُ». رواه البخاری [۱۰/۱۲۷]. معنی حدیث: دو نعمت‌اند که زیان زده‌اند در آن دو نعمت بسیاری از مردم که قدر آن‌ها را نمی‌شناسند و صفت از دست می‌دهند و در معامله آن‌ها از نفس فریب می‌خورند، آن دو نعمت کدام است: الصحّة والفراغ، صحّت بدن از مرض و خلوّ وقت از شواغل و مشوّشات. قدر این دو نعمت را نمی‌شناسند و کاری نمی‌کنند و فرصت را غنیمت نمی‌شمارند، آن وقت که بیمار شوند و به تشویش وقت و مزاحمت اغیار گرفتار آیند. قدر آن‌ها را بدانند، چنان که گفته‌اند النعمة اذا فُقِدت عُرِفت. 
و قال علیه الصلاة والسلام: انّ للّه عبادا یضن بهم عن القتل والسقم، فیحییهم فی عافیة و یتوفّاهم فی عافیة، ویعطیهم منازل الشهداء. [معجم کبیر طبرانی: نقل از: الطب من الکتاب و السنه: ص ۱۷]/
از این احادیث معلوم شد که حفظ صحّت مقدّم است بر استرجاعش، و قاعده کلّی است که در او مفاسد مقدّم است بر جلب مصالح، و رسول الله(ص) خود را مداوی کرده، و امر به آن هم فرموده که امّت مداوا کند. 
و به منقول و معقول محسوس است که خداوند جلّ شأنه در همه چیز از مایعات و جامدات و جواهر و اعراض منافع و اسراری محسوسه آفریده است که انکار آن ممکن نیست، و بسیار است که یابیده [یافت] می‌شود در بسیاری از درخت‌ها خواصی که دفع سمّیات می‌نماید که اگر کسی آن را به طریق معلوم پیش عارفانش بخورد و ماری آن را بگزد، فوری مار می‌میرد و هیچ آسیبی به آن نرسد. و مارها دیده شده که آن شخص سر مار در دهان می‌گذارد و می‌مکد، مار می‌میرد، و یا شخص مار گزیده پیشش می‌آورند و مکان لدغه می‌مکد، و زهر از جمیع جسد ملدوغ جذب می‌نماید و شخص ملدوغ به اذن الله به و خوب می‌شود. و این امری مُشاهَد و محسوس است، چنان چه می‌بینیم که دوای مذکور دافع سمّیات و گزیدن مار است، کذلک دوای تلقیح دافع سمّیّت طاعون است.
و شرعا و عقلا هم مانعی نیست که بعضی از اهل تلقیح هم طاعون در ایشان اثر کند [یعنی نکند]. [چنان که] گاه است که پیکان زره را سوراخ کند و متدرّع را در مقتل خورد و کشته شود. کذلک بعضی جهّال می‌گویند اگر کسی تلقیح کند، نمی‌میرد. این سؤال خیلی جهالت است جوابی ندارد، اگر چه می‌توان پاسخ را داد، هر کسی زره پوشید در جنگ، و یا در حصار و خندق متحصّن شد، و یا تدارک آب و زاد و راحله سفر گرفت نمی‌میرد، از اسباب غافل است.
و به تحقیق در حدیث ثابت شده که خدای عزّوجل در هر چیز خاصیتی و سرّی موضوع فرموده است. پس هر کس منکر شود کافر گردد، و هر کس گمان برد که فائده‌ای در طبابت نیست ردّ بر واضع و شارع کرده، و تکذیب صاحب شرع نموده التفاتی به عقول آن نباید کرد.
مقصود از طب چنان چه گذشت، کوشیدن در سبب برای دفع ضرر و جلب منفعت است، چنان که در تحصیل سبب برای دفع گرما و وقایت از سرما و کسب رزق می‌کوشند.

[حکم زدن واکسن قبل از آمدن بیماری]
پس چون دانسته شد که تداوی جویای سبب شدن است برای بقای صحّت موجود، و یا بازگردانیدن صحّت زایل شده، و آن که در شرع شریف حکم آن استحباب است، پس تلقیح از طاعون یا از جدری هرگاه به قول طبیب حاذق یا به تجربه چه به ظن چه به علم که مفید و نافع است، آن هم از جمله طبّ مأمورٌ به است جایز است و حرام نیست بلکه سنّت و مطلوب شرع است، چرا که آن دوایی است شرعی بدون شک و شبهه، و حافظ است بر صحّت نه بازآورنده آن، واجب نیست مگر آن که والی امر حکم به فعل آن نماید؛ آن وقت واجب می‌شود، چرا که امتثال امر حاکم در مثل این احکام واجب می‌شود چنان چه از پیش گذشت.
و جواب سائل حفظه الله تعالی: آیا جایز است استعمال تلقیح قبل از حدوث مرض در شخص، و عرض نمودن بدن بر مرض الخ.
گفتیم: نعم، جایز است آن، چرا که حدوث مرض به اسباب است، و جایز است دفع آن را به اسباب، و خلافی در جواز آن نیست، چرا که از باب حفظ صحّت است و آن شرعا مطلوب است، چنان که جلب آن پس از زوالش مطلوب.
و منافی نیست که در فعل تقلیح اندک اذیّت و ایلام جسد باشد برای خوف ضرر موهومی شاید عارض شود که آن را دفع کند، و ایلام جسد در شرع جایز نیست.
گفتیم این مسئله یعنی جایز نبودن اذیت بر جسد را داخل کردن مطلقا نیست، و ایلام جسد ممنوع است هرگاه غرض معتبری نباشد، امّا این جا غرضی معتبر موجود است و آن ترس وقوع است در مرضی سخت‌تر و مخوف‌تر.
و حال آن که علما جایز دانسته‌اند ارتکاب منهی نزد ترس وقوع در شدید و سخت‌تر، مثل استفراغاتی که مشهور است نزد حکما آن استعمال دواست قبل حصول مرض، مثل استعمال مسهلات، و فصد و حجامت و قطع بعضی عروق و بالای آن داغ کردن نزد اخبار طبیب حاذق به حدوث دردی را اگر استعمال اشیاء مذکوره ننمود.
و همچنان جایز است بریدن بعضی اعضا به گفتن طبیب حاذق که آکله در جسد آن سرایت می‌کند از آن عضو دردناک، اگر بریده نشد، و در استعمال هر یکی از این اشیای مذکوره درد و اذیت و الم موجود است که خیلی از درد و اذیت تلقیح سخت‌تر است. و این اسباب مذکوره معمول می‌شود و آن وقت را هیچ مرضی موجود نیست. 
و احادیث بسیاری در این خصوص از رسول الله(ص) وارد شده، از آن جمله حدیث جابر قال: بَعَثَ رَسُولُ اللَّهِ صَلَّی اللَّهُ عَلَیْهِ وَ سَلَّمَ إِلَی أُبَیِّ بْنِ کَعْبٍ‏ طَبِیبًا. فَقَطَعَ مِنْهُ عِرْقًا. ثُمَّ کَوَاهُ عَلَیْهِ. (مسلم: ۴/۱۷۳۰]
از این احادیث و مباحث مذکوره معلوم شد که حفظ صحّت شرعاً مطلوب و مأمورٌ به است، و حال آن که حضرت رسول اکرم سید عالم(ص) به چند ماده رعایت حفظ صحت خود را می‌فرمودند. از آن جمله آشامیدن عسل و تقلیل غذا و اجتناب از تخمه و استعمال طیب و روغن در سر و جسد مبارک مالیدن و سرمه به چشم شریف کردن و استفراغ ماده به مقاربت زوجات فرمودن. فما اتقن هذا التدبیر و افضله. 

[آیا سرایت بیماری در شرع پذیرفته شده]
و قول سائل حفظه الله تعالی: آیا شرایع اسلامیه، اثبات عَدوی می‌کند یا نفی می‌نماید آن را؟ 
می‌گوییم آن که عدوی سرایت مرض است از شخصی به دیگری هنگام مخالطت، سببی است عادی از اسبابی که خداوند جلّ و علا مخلوق و ایجاد نماید مرض را در شخص صحیح را نزد مخالطت با مریض، و گاه است که ایجاد نمی‌کند مرض را در صحیح هنگام اختلاط را، یعنی صحّت باقی ماند، و مرض در آن سرایت نمی‌کند. وسرایت مرض از مریض در صحیح را امری مشاهد و محسوس است انکار نمی‌کند آن را مگر کسی که محسوسات را انکار کند.
و بسیار مشاهده کرده و دیده‌ایم چون که مخالطت کرد مریض صحیح را خدای تعالی، صحیح را هم مریض می‌کند به سبب اختلاط و مشاربت، و آن‌ها همه به قضا و قدر است که خداوند مقدّر کرده که صحیح با مریض را مخالطت کند، و به آن سبب مریض شود، و خداوند خالق و آفریننده هر چیز است. گاه است که مرض بدون عدوی ایجاد می‌فرماید، و گاه است که به سبب مشاهدت و دیدن و به سبب مخالطت بیشتر را. و در ثبوت عدوی احادیث چند از رسول الله(ص) وارد شده، از آن جمله قوله(ص) «لا یُورِد المُمْرِض‏ علی‏ المُصِحّ‏»، یعنی داخل کرده نمی‌شود بیمار شده بر صحیح را. این حدیثی است صحیح [موطأ: ۵/۱۳۸۱]
و از ابن عباس روایت است که رسول(ص) فرموده: «لَا تُدِیمُوا النَّظَرَ إِلَی الْمَجْذُومِین». رواه البیهقی. ‏ [ابن ماجه: ۵/۱۸۲]
و هم فرموده (ص): «فرّ مِنَ‏ الْمَجْذُومِ‏ کَمَا تَفِرُّ مِنَ الْأَسَدِ»، رواه البخاری [۹/۱۲۷]. 
و از ابن عمر روایت است که در مندوبین ثقیف شخصی مجذوم بود؛ پس رسول الله(ص) پیام به آن نمود، مراجعت کن که ما با تو بیعت کردیم، و در این احادیث عدوی اثبات نموده.
و جذام از انتشار مرّه سوداست در بدن که مزاج اعضا فاسد می‌کند، و شکل آن تغییر می‌دهد، و می‌شود که می‌خورد و اعضا را ساقط و ریزیده می‌کند؛ و آن نزد اطبّا سرایت می‌کند، و عدوای آن محسوس است؛ و موروثی هم می‌شود. 
و به تأکید، نهی از ادامت نظر و نگاه را به آن نموده‌اند، و حال آن که رسول الله(ص) کسی پیش مجذوم فرستاد که بیاید تا با آن بیعت کند، بعد پیش از آمدنش او را رد کرد و نگذاشت که پیشش بیاید. 
و رائحه یکی از اسباب عدوی است، و همه را به تقدیر خداوند است.

[نقد حدیثی که مسری بودن بیماری را رد می کند]
و اما حدیث «لا عدوی ...» با آن که صحیح است [بخاری: ۴/۳۴]، پس منفی در آن تأثیر طبیعت است که مرض به ذات خود بیمار کننده باشد، یعنی نسبت فعل و تأثیر به طبیعت مرض دادن است؛ به علّت آن که جاهلیت عقیده داشتند آن که، مرض به طبع خود مؤثر است در سرایت آن از شخصی به شخص دیگر، و آن که به طبع و ذات خود مرض سرایت می‌دهد به دیگری، و فاعل تأثیر خود مرض است نه به فعل موجه خالق سبحانه، و از این جهت نفی عدوی کرده است، بلکه خالق مرض و مرض اوّل و مرض ثانی به سبب سرایت خداوند فاعل مختار مطلق است، نه به نوعی که اهل جاهلیت گمان می‌برند و عقیده دارند؛ و سرا